Этнопедагогика пәні дәрістері

Тұрмыс-тiршiлiктiң, еңбек  пен кәсiптiң өмiрдегi көрiнiсi ұлттық салт-дәстүрлер арқылы марапатталатыны  көпке аян. Ал, қазақ халқының салт-дәстүрi малмен, көшiп-қонумен байланысты туып дамыған. Наурыз тойлары, көшiп келген ағайынға ерулiк немесе көшерде көршiлерге көшерлiк беру, бие байлау, сiрне, қымыз жинау, малдың төлдеуiмен байланысты уызға, күздiкте қарын-майға, қыста соғымға шақыру, отқа май құю, келiннiң отқа салар әкелуi т.б. ырым, жол-жоралар, тiптi қыздың қалың малын немесе ердiң құнын да мал санымен есептеу сияқты салт- дәстүрлердiң халқымыздың тұрмыс-тiршiлiгiмен байланысты туғанын дәлелдейдi. Сөйтiп, салт-дәстүрлер, бiр жағынан, халықтың тұрмыс-тiршiлiгiнiң айнасы iспеттi болса, екiншiден, сол арқылы ғасырлар бойы өз ұрпағын еңбекке, адамгершiлiкке, өнерге, өмiрге икемдеуде тәрбие құралы ретiнде пайдаланған.

Халқымыздың сан ғасырлық ұрпақ тәрбиесi халықтық салт-дәстүрлер  мен ауыз әдебиетi үлгiлерiне негiзделгенiмен, оның да өзiндiк мақсат-мүдделерi, негiзгi қағидалары бар. 

 

Бақылау сұрақтары: 

 

1.Халық педагогикасы  жайындағы түрлi көзқарастар.

2.Салт-дәстүрлер мен  ырымдар, кәделер жайындағы акдемик А.К.Жанның, проф. Н.Сәрсенбаевтардың пiкiрлерi.

3.Этнопедагогика мен  этнопсихологияның ортақ белгiлерi

4.Ұлттық салт-дәстүр  мен ұлттық сезiмдердiң, ұлттық мiнез-құлықтардың өзара байланысы.

5.Қазақ этнопедагогикасына  тән төрт ерекшелiктер. 

 

Негізгі әдебиеттер:

1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының  теориялық мәселелерi  және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.

2.Жарықбаев К.Б., Қалиев  С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. – Алматы: “Санат” 1995 ж.

3.Табылдиев Ә. Қазақ  этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат”. 2001 ж.

4.Қалиев С., Молдабеков  Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.

5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының  салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан”. 1995 ж.

6.Жарықбаев Қ.Б., Табылдиев  Ә. “Әдеп және жантану”. – Алматы: “Атамұра” 1994 ж.

7.Жүнiсұлы Ж. Пәниден  бақиға дейiн. – Алматы.

8.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-7 том. 1998-2005 ж.

9.Қалиев С. “Үлгiлi үйдiң ұл-қызы” – Алматы: “Санат” 2000 ж. 

 

Қосымша танысуға арналған әдебиеттер:

1.Дастандар көп томдық. – Алматы:“Жазушы”. 1989 ж.

2.Бес ғасыр жырлайды. 3 томдық. –  Алматы: “Жазушы”. 1989 ж.

3.Ғабдуллин М. Қазақ халқының  ауыз әдебиетi. - Алматы; ҚМОП баспасы. 1958 ж.

 

ІҮ ТАРАУ. ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАМЕН БАЙЛАНЫСЫ 

 

4.1. Халық педагогикасының негізгі қағидалары 

 

Жоспар: 

 

1. Ақылды, намысқор, арлы, өміршең  азамат тәрбиелеу.

2. Еңбек сүйгіш, елгезек  азамат тәрбиелеу.

3. Халық педагогикасының өзекті мәселелері. 

 

Тәрбиенiң негiзгi қағидаларының (принциптерi) болуы занды құбылыс. Халық педагогикасының негiзгi қағидаларын арнайы сөз етсек, олар мыналар демекпiз:

1. Келер ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы, өмiршең азамат болуын тiлеу.

Жас нәрестенiң дүниеге келуi ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшiлiкке зор қуаныш әкелумен бiрге, борыш та жүктей келедi. Дәлiрек айтсақ ұрпақты тәрбиелейтiн халық мектебiнiң есiгi сәбидiң алғаш дүниеге келген күнiнен бастап айқара ашылады. Ол белгiлi мақсат-тiлекпен байланысты туындайды.

Отбасы үлкендерiнiң бәрi жаңа туған жас баланы отанның, елдiң  асыл азаматы болуын аңсап армандайды. Өнегелi үлкендерге ұқсасын деп, дарынды, өнерлi, ақылды ақсақалдарға баланың  аузына түкiртiп, азан шақыртып, атын қойғызады. “Ақылын, жасын берсiн” деп, жаңа туған нәрестенi қарияның шапанының етегiне орайды. Ұрпағы өскен қадiрлi анаға кiндiгiн кестiредi, бесiкке салдырады, қырқынан шығарту ырымдарын жасатады, тұсауын кескiзедi. Үлкендерден бата алғызады. Халықтың балаға арналған ырым, бата-тiлектерiнде келешектен күткен үлкен үмiт, аңсау арман бар. Тәрбиенiң алғашқы қағидасы ата-ананың аңсау арманымен, баладан күтер үмiтiмен үндесiп жатыр.

2. Баланы жастайынан еңбек сүйгiш,  елгезек азамат етiп тәрбиелеу көзделген.  Ол бесiк жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тiлек, терме өлеңдерден өзектi орын алған. Еңбек қағидаларын жастардың бойына сiңiру отбасындағы еңбектiң қарапайым түрлерiнен басталып, қоғамдық   маңызды   iстермен ұштасқан. Ұл баланы қозы, лақ қайтаруға, отын-су әзiрлеуге, мал өнiмдерiнен тұрмысқа қажеттi құрал-жабдық (қамшы, шiдер, жүген өру, терi илеу, қару-жарақ т.б.) жасауға әзiрлеу, қора салу, киiз үйдiң ағашын iстеу, ұсталық, зергерлiк өнерге үйрету т.б. көзделсе, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, үй сыпыру, шай қою, төсек жинау, кесте, өрмек тоқу, ас пiсiру, бала күту, қонақ күту т.б. үйреткен.

3. Халық педагогикасында  “Бiрiншi байлық  — денсаулық” деген  ұғым өзектi орын алған. “Денi саудың жаны сау”, “Ас адамның арқауы”, “Ауру астан” деп   рухани,   материалдық   байлықтың   негiзiн   жеке   бастың,   яғни   тәннiң саулығына байланысты қарастырған. Баланы туған күннен бастап тұзды сумен шомылдыру,  маймен сылау, дене күтiмiне ерекше  мән берiп шынықтыру, мерзiмiнде жақсы ас берiп тамақтандыру мен ұйықтатудың бәрi тән саулығы үшiн жасалған әрекеттер.

4. Халық педагогикасында адамгершiлiк қасиеттердi баланың   бойына дарыту, iзгiлiкке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды қастерлеу басты қағида болып есептелген. “Жаным — арымның садағасы” деп,  арды адамгершiлiк қасиетiнiң үлгiсi санаған.

5. Гуманизм мен патриотизм —  халықтық тәрбиенiң басты қағидаларының  бiрi. “Отан от басынан  басталады” деп ұққан ата-бабамыз   от   басының, ананың,  рудың,  отанның намысын қорғауды,  қарттарға,  ауру, кемтарларға көмектесудi, басқа ұлт өкiлдерiн сыйлауды отбасы тәрбиесiнiң өзектi принципi деп бағалаған. “Атаның баласы болма, адамның баласы бол”, “Жақсы – көпке ортақ”, “Ел үшiн еңбек ет, халқын сүйген   қор болмайды” деген өсиет тәрбиеден өзектi орын алған.

6.        Елдi,   жердi   қорғайтын,    еңбек   ете алатын  азамат   болу үшiн дененi шынықтыру қажет. Халық педагогикасында “Шынықсаң шымыр боласың” деп ой қорытқан ата-бабамыз ұлттық ойынға жаттықтырып   үйрету  (аударыс, күрес, теңге алу, қыз қуу т.б.) арқылы дене тәрбиесiне баса көңiл бөлген.

Халық педагогикасының ”Сегiз қырлы, бiр сырлы”, “Толық адам” тәрбиелеу қағидалары

 

 

 

 

 

1	2	3	4	5	6	7	8
Ақылды, арлы, намысқой азамат болуын қарас-тыру	Еңбек-сүйгiш, елгезек етiп тәрбие-леу	Тән сұлулы-ғын қарас-тыру, әсем-дiкке баулу	Адамгер-шiлiк қасиет- терге (iзгiлiкке, иманды-лыққа, қайырым-дылық қа, адалдық-қа т.б.) тәрбие-леу	Отан-сүйгiш-тiкке, Ұлтжан-дылыққа бү-кiл адам баласын сүю-ге тәрбиелеу	“Жiгiтке жетпiс өнер аз”, “Өнер  өрге сүйрейдi” деп қарап, өнер мен  бiлiмдi насихаттау	Табиғатты, қоршаған ортаны аялауға, әсемдiкке тәрбиелеу	Дененi шынықтыруға тәрбиелеу

 

 

7. Тiршiлiктiң тұтқасы,  өмiрдiң шамшырағы өнер мен  бiлiм деп түсiнген халқымыз жастарға “Өнерлi өлмейдi”, “Бiлегi жуан бiрдi жығады, бiлiмi жуан мыңды жығады”, “Бiлiм таусылмас кен, өнер өлмес мұра” дегендi насихаттап ертегi, өлең-жыр, мақал-мәтел, аңыз әңгiмелер ұсынған.

8. Адам өмiрi мәңгi табиғат  құшағында өтетiн болғандықтан, ата-бабамыз  өз ұрпағын ағаш бесiктен жер бесiкке жеткеншетабиғи ортаны  аялауға, әсемдiкке тәрбиелеп келген. Ол туралы әлденеше жұмбақ, өлең-жыр, ертегi, аңыздар шығарған.

Мұның бәрi сайып келгенде “Сегiз  қырлы, бiр сырлы” еңбексүйгiш, арлы азамат тәрбиелеуден туған халықтық қағидаға негiзделген.

“Сегiз қырлы, бiр сырлы” азамат тәрбиелеудiң ұстанымдары барлық халықта бар, ортақ талап. Мысалы, орыстар ондай адамды “Кiшкене болса да өнегелi, ақылды”, “Ақылды да сүйкiмдi”, “Қайырымды жiгiт” деп санаса, таулықтар “Нағыз жiгiт” деп атайды. Ал чукчалар “Адал өмiр сүретiн азамат” дейдi. Ол теңiзде жүзгiш, соғыста батыр, ғылымда терең ойлы, билiкте-әдiл, еңбекте-шебер, өмiрде бiрлiкшiл, сөзде – шешен, атыста – мерген, шет жерде отаншыл, бауырмал деген қасиеттер бойында бар азаматтар.

Өзбектер қайырымды, iзгi жүректi адамды “иманжүздi, құдайы бар азамат” дейдi.

Ал қазақта сегiз қырлы азамат дегендер: еңбек сүйгiш, бауырмал, батыр, өнерлi, өнегелi, шыншыл, әдiл, адал болу дегендi бiлдiредi.

“Сегiз   қырлы,   бiр сырлы”, жан-жақты жетiлген азамат етiп тәрбиелеу үшiн бар мүмкiндiктi сарқа пайдаланған.

Бақылау сұрақтары:

1.Еңбек және дене тәрбиесi  тақырыбына пед.түсiн-дiрме сөздiгiн  жасап келу.

2.Еңбек және дене тәрбиесiне  байл.мақал-мәтел.терiп жазып келу. Кiм осы тақырыпта мақал-мәтелдi көп бiледi? деген ауызша сайыс  өткiзу 

 

Негізгі әдебиеттер:

1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi  және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.

2.Жарықбаев К.Б., Қалиев  С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. –  Алматы: “Санат” 1995 ж.

3.Табылдиев Ә. Қазақ  этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.

4.Қалиев С., Молдабеков  Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.

5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының  салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.

6.Беркiмбаева Ш.К., Қалиев  С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. – Алматы:ҚызПИ – 2005 ж.

7.Қожахметова К.Ж. Халық  педагогикасын зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. - Алматы; 1993 ж. 

 

Қосымша танысуға арналған әдебиеттер:

1.Бес ғасыр жырлайды. 3 томдық. “Жазушы” 1989 ж.

2.Айтыс көп томдық. А;  “Жазушы” 1988 ж.

 

4.2. Халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың үндестігі 

 

Жоспар: 

1. Халықтық тәрбиенің  ғылыми педагогикамен байланысы.

2. Халық педагогикасының  қағидаларының ғылыми педагогикада  алатын орны. 

 

Ендi халықтық тәрбиенiң осы басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысы қандай дегенге келейiк.

1.        Халық педагогикасында тәрбие iсiн баланың жас ерекшелiгiн ескере отырып жүргiзудi талап еткен. Мәселен, ұлыңа бес жасқа дейiн патшадай қара, он бес жасқа дейiн қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досыңдай  бағала”  деген  мәтел баланы  еркiн  тәрбиелеудiң,   көмекшiм деп үмiтпен қараудың, ақылшым деп тең санаудың қажеттiгiн мегзейдi. Ал бұл ғылыми педагогиканың ынтымақтастық принципiмен қабысып жатыр.

2.        Халық педагогикасында тәрбие iсiн әр баланың жеке бас ерекшелiктерiн (психологиясын) ескере отырып жүргiзудi де ескертедi. “Баланы туады екенсiң, мiнездi тумайды екенсiң”, “Бiр биеден ала да туады, құла да туады”, “Балаңа үмiт арту — әкенiң парызы, ақтау — баланың қарызы” деп ой түйiндеген.

3.        Халық педагогикасы  баланың тәрбиесi туған,   өскен  ортасына,  ата-ананың, отбасы үлкендерiнiң, ұстазының үлгiсiне байланысты деп қараған. Өскен ортаның тәрбиедегi әсерi жөнiнде А.С.Макаренко, Н.К.Крупская, А.В.Сухомлинский,  А.Құнанбаев,   Ж.Аймауытов,   М.Жұмабаев сынды ұлағатты ұстаздардың ой-пiкiрлерi де халық педагогикасының қағидаларымен үндесiп жатыр.

4. Халық педагогикасының тағы  бiр принципi балаға үлкен талап қоя бiлуге, оның жеке басын қадiрлеуге негiзделген.Баланың жiберген қателiктерiн үлкендер дер кезiнде бақылап, дұрыс жолға салуды мақұлдаған. “Ата балаға сыншы”, “Баланың балалығына әкенiң даналығы бар”, “Ақырып айтқаннан ақылмен айтқан )артық” деген мәтелдер осы ойды құптаудан туған.

Яғни, тәрбиешiнiң жылы жүректi болуын, тапқырлық тәсiлмен тәрбиелеуiн  орынды санаған.

5. Шәкiрттi тәрбиелеу, оқыту барысында ақыл-ойын дамыту бүгiнгi педагогиканың ең көкейкестi мәселелерiнiң бiрi. Дамыта оқытып тәрбиелеу iсi асқақ арманмен байланысты. Осыны құптаған ата-бабамыз “Армансыз ұлан – қанатсыз  қыран”, “Арманы жоқтың пәрменi жоқ” деп, келешектi  қиялдай бiлетiн арманға, ой дербестiгiне тәрбиелеудi мақсат еткен.  

6. Халық   педагогикасының   негiзгi   принциптерiнiң   бiрi   —   тәрбиенiң бiртұтастығы.

Тәрбие iсiнiң бiртұтастығы ұрпақ тәрбиелеудегi мақсат бiрлiгiнен  туындайды. Кез келген тәрбие құралына талдау жасасақ, тәрбиенiң түрлерi (еңбек, ақыл-ой, адамгершiлiк, әсемдiк т.б.) iштей сабақтасып жатады. Оны бесiк жырынан, бата-тiлектер мен терме толғаулардан байқауға болады. Тәрбие iсiн кешендi жүргiзудi ғылыми педагогикалық еңбектер де қуаттайды.

7. Тәрбие iсiнiң  туғаннан өмiр бойы үздiксiз жүргiзiлуiн халық педагогикасы да, ғылыми педагогика да құптайды.

8.        Халық педагогикасы отбасы үлкендерiнен бастап, ауыл ақсақалдары, өнер иелерi түгел қатынасатын ұжымдық тәрбие iсiне негiзделген. Халықтық педагогикада “Көп талқысы — тез”, “Көп   қорқытады, терең батырады”, “Көпке қарсылық — құдайға қарсылық” деп ұжымдық тәрбиенi құптаған. ( 4 кесте).