Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастырудың теориялық негіздері

  Өнеркәсіптің  салалық құрылымының өзгеруіне  салаға салынған инвестиция көлеміне  байланысты. 10 жылдың ішінде өнеркәсіпке  инвестицияның құйылуы бір қалыпты.  Оның ішінде ең жоғарғы инвестиция  соңғы 3 жылда байқалды. Ең капиталы сыйымды салалар болып, мұнай және газ өнеркәсібі, электрэнергиялық және түсті металлургия болып саналады. Шетел инвестициясының үлкен өнімі өңдеуші өнеркәсібіне бағытталған.

2011 жылғы экономикалық салалардағы іс-әрекеттер бойынша өнеркәсіп өндірісі құрылымы. 

 

 

2010-2011 жылдар арлығында Қазақстанның барлық салаларында өндірудің төмендеуі байқалды, бірақ 10 жылдықтың екінші бөлігінде өндіріс кеңейтіле түсті, ол орташа есеппен 5,8 % құрады.

2008 жылы өңдеуші өнеркәсіпте өсудің алғашқы белгілері байқала бастады. Өсу қарқыны 17,4 % жетті, тамақ және жеңіл өнеркәсіпте өсу байқалды, ал машина жасау саласында импорт алмастыру бағдарламасының негізінде өсу қарқыны 79,9 % құрады. 2009 жылы машина жасау саласында өсу жалғасын тапты, бұл саладағы өсу қарқыны 2008 жылмен салыстырғанда 142,2 % құрады. Көлік құрамдарын өндіру 2,1 есе, машиналар мен құрал-жабдықтардың, электр және электрондық құрылғылар 1,2 есе өсті. Сонымен бірге аралық тұтыну тауарларының өсуі байқалды. өнеркәсіптегі 2008 жылы сала бойынша алатын үлестері келесі суретте кескінделген.

2008 жылы өңдеуші салада 937,2 млрд. Тг. өнімдер өндіріліп, жалпы өнеркәсіп өндірісінің 47 % құрап отыр. Бұл салада 397,5 мың адам жұмыс жасайды, олардың жалақысы 2008 жылы 19,8 млн. тг. құрап отыр.

Машина жасау  саласындағы соңғы үш жыл ішінде өсу байқалды.

2008 жылы –  13,6 % ,2009 жылы – 1,8 есе, 2010 жылы – 1,4 есе. Өткен жылмен салыстырғанда 11кесте

 

 

 

Сала бойынша өндірістің қуаттар орташа есеппен 10 %-ке төмен жүктелген болатын, оның себебі құрал-жабдықтардың табиғи және моральды ескіруі болып табылады. Соңғы жылдары сала қарқынды өсіп келе жатыр, сала кәсіпорындарының дамуын жеделдететін, бағдарлама жасалды.

Алдыңғы жылмен салыстырғанда подшибниктерді өндіру 12,4 % эксковаторларды шығару 1,3 есе, видео көшіру мен видео көрсету 1,5 есе, мұнай-газ өңдеуші құралдарын 4,4 есеге өсті.

Тәуелсіздік жылдары ішінде республикада видеомагнитафондарды, тоңазытқыштарды, шаңсорғыштарды шығаруды игерді. Тракторларды өндіру жанданды «Қазақстантрактор» АҚ Т-95,4 класты жаңа түрін шығаруды бастады.

Оңтүстік Қазақстан  облысында (электроаппарат АҚ) күн көзінен  жылынатын су жылытқыштары жасалды  және жоғарғы вольтты құрылғыларының жетілдіріле түсуі т.б.

Қазэнергокабель зауыты ТМД бойынша қуатты қорғалған өткізгіштерді Еуропалық мамандану бойынша өндіреді, яғни ол халықаралық ISO стандарттарына сай өнім өндіреді деген сөз. Қазір бұл кәсіпорын шеттен кіретін өнімдердің 25 % алмастырады.

Қазақстанның  машина жасау саласындағы басты мәліметтер жоғарыда көрсетілген. Ол бойынша соңғы үш жылдың ішінде машина жасау саласы тұрақты дамығанын көреміз. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың бәсекеге қабілетті экономика құру жөнінде 2004 жылғы жолдауында: «Қазақстан алдағы дамуын өңдеуші салаларды дамыта отырып бағытталуы қажет» деген. Осыған орай импорталмастыру саясатына сүйеніп, яғни халықаралық стандарттарға сай, бәсеке қабілетті тауар шығврып, ең алдымен ішкі нарықты қанағаттандырып, содан соң сыртқы нарықта да өз орынын табуға бағытталуы қажет. Ол үшін елдегі барлық өңдеуші кәсіпорындардағы техника мен технологияны жаңартып, жұмысшылардың мамандану деңгейін көтеріп, оларды шет елдерге оқытып, кадрларды ретке келтіру. Мемлекет тарапынан көмектер көрсетіліп, салық саясатының ретке келтіріп, кәсіпорындардың қаржыларын легализациялау қажет, өйткені қазір көптеген кәсіпорындар өз қаражаттарын салықтан құтылу үшін көлеңкелі жағдайда ұстап отыр.

Өңдеуші кәсіпорындарды дамыту үшін заңдылықты түпкілікті жөндеп, қаржы тексеру органдарының қызметтерін бақылап, қажетті уақытында жәрдемдесуге бағыттауы керек, өйткені қазіргі оны тексеру бөлімінің инспекторлары тексеру кезінде кемшіліктерді жоюға емес, оларды көбейтіп өз қалталарына қаражат түсіруге тырысатыны ешкімге құпия емес.

Қазіргі еліміздің  ұлан-ғайыр жері мен табиғи байлықтарын  ескере келе біздің халқымыз ең дамыған  елдердің санатында болуымыз қажет, оған жету үшін біздегі әрбір азамат оған өз үлесін қосуы қажеттігін жете түсінуі керек. Мысал үшін Жапонияны  алатын болсақ, ол елде қазба байлықтардың ешбір түрі жоққа таяу болғанымен, ондағы халық елінің экономикасын дамыту үшін өздерінің кейбір қажеттіліктерінен бас тартуға дайын. Оның өзі бұл елдің халқының сана-сезімінің жоғарғы дәрежеде екенін дәлелдейді. Сонымен бірге бұл ел шикізаттардың шектеулі жағдайында бірнеше он жылдықтар бұрын өндірістің қай саласын дамыту қажеттігін дәл анықтап, сол салалар бойынша үлкен зерттеушілік жұмыстар жүргізіп, қазіргі таңда осындай дәрежеге жетіп отыр. Жапония дүниежүзінің басқа елдермен салыстырғанда ҒТП мен ҒТР-дің және жаңа техника мен технологияның ең дамыған ел болып табылады. Осындай шет мемлекеттердің даму бағытын ескеріп, Қазақстан өз бағытын анықтауы қажет.

Енді кәсіпорын  деңгейіне оралсақ, жоғарыда айтылған бағыттарды жүзеге асырғанда өндірістік бағдарламаны қалыптастыру неғұрлым тұрақты болады. Нарықтағы сұраныстар тұрақтанып, шикізат өндіру мен жабдықтау үзіліссіз болғанда кәсіпорынға өндірістік бағдарламаны, ассортименті тұрақты түрде кеңейте отырып, жасауға көп жұмысты қажет етпейді. Ал біздің зерттеп отырған объектіміз «Меркі ірімшік зауыты» келешекте өндірістік бағдарламасын дамыту жүзеге аса бермек, мұнда сұраныс өте жоғары, тек қана кедергілердің бірі өндіріс қуатын төмендігі. Оны да қоғам жақын аралықта Бельгияның; Швецияның; Ресейдің белгілі компанияларынан құрал-жабдықтарды сатып алуды жоспарлауда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Сонымен қорыта келе нарық экономикасы қарсаңында жұмыс жасап отырған кәсіпорындарға қатаң стратегия мен саясатты ұстануы қажет, ол өмірдің талабы. Кәсіпорынның іс - әрекетінің жүзеге асырылуын, жалғасуының негізгі ол өндірістік бағдарлама. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорын толық маркетингтік зерттеулерге сүйене отырып жасауы қажет, яғни тұтынушылардың талғамын, сұраныс деңгейін, ұсынысты, бәсекелестерді, алмастырушы тауарларды, салық саясатын, ақша несие саясатын, тағы басқа мемлекет тарапынан әсер ететін факторларды ескерген жөн. Сонымен бірге тек қана осы факторларды ескеріп қана оймай, кәсіпорын өзінің қойған мақсаттарын жүзеге асыруы тиіс, олар: өндірісті кеңейту, жаңа нарықтарға шығу, жаңа тауар шығару, ал ең бастысы ең аз шығын жасай отырып, ең көп мөлшерде табыс табу.

Қазіргі жағдайда тауарлық саясатқа сәйкес кәсіпорын  неғұрлым көп тауар шығарса, оған кететін шығын азырақ болады. Яғни бұл шығындардың азаюы өнім көлемінің масштабы заңдылығы бойынша жүзеге асады. Қазір тиімді жұмыс жасау үшін кәсіпорын әр уақытта бәсекелестерін бақылап, одан қалыспауға тырысуы қажет. Ол үшін өндірістік стратегиясы мықты, әрі тұрақты тиімді болуы шарт.

Негізгі дүние  жүзіндегі белгілі экономикалық әдебиеттерде негізгі үш бағытты  үйлестіруді ұсынады, шығындарды минималдау стратегиясы, сапаға бағытталған стратегия  және уақыт факторын тиімді пайдалану  стратегиясы.

Өндірістік  бағдарлама – таңдалған тауарлық стратегия бойынша жасалған, тұтынушылардың қажеттілігін өтеуге бағытталған, оны жүзеге асырғанда кәсіпорынға табыстылықты, бәсекеге қабілеттілікті және мақсаттардың орындалуын қамтамасыз ететін кәсіпорынның жоғары сапалы өнімді өндіру жоспары. Бұл жоспар кәсіпорынның алдағы уақыт ішінде өндіруі қажет өнімі мен өнім ассортиментін белгілейді, алайда бұл көбінесе орындалмауы мүмкін, шектен тыс тапсырыстар немесе керісінше тұтынушылардың тапсырыс бермеуі жоспардың орындалмауы мен 100% артық орындалып кетуіне себеп бола алады.

Нарық экономикасы  жағдайында кәсіпорынның тиімді жұмысының  негізінде тұтынушылар қажеттілігі  немесе нарықтық бағыт жатыр. Сондықтан  да кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын  жасағанда жаңа бір бағыт ұстануымыз қажет, ол: оны жүзеге асырғанда кәсіпорынға жоғары пайда әкелетін, оның талданған тауарлық саясаты мен стратегиясына сәйкес тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыратын өнімді өндіру жоспары.

Өндіріс бағдарламасын  жоспарлау, кәсіпорынның өмірлік циклы  тұжырымдамасына негізделуі қажет, өйткені кәсіпорынның өмірлік циклының әрбір кезеңінде дамудың ішкі қайшылықтары пайда болып, жүйедегі қарама – қарсылықтар және сыртқы жағдайларда өмір сүре алмауы жаңа мақсаттар тудырады. Олар бойынша тауарлық стратегия таңдалып, соған сәйкес өндірістік бағдарлама жасалуы қажет.

Өндірістік  бағдарлама жасағанда келесідей  жұмыстар жүргізілуі керек: өнім өндіру құрылымын зерттеу, өнім рентабелділігін  анықтау, сату құрылымын талдап, оның өнім өндіру арасында сәйкестік орнату, жоспар мен оның орындалуын салыстырып, өндіріс құрылымындағы өзгерістерді анықтау.

Жасаған талдау барысында “Меркі ірімшік зауыты”  ЖШС – ның өндірістік бағдарламасын  меңгеріп, оның ерекшеліктері мен  артықшылықтары және кемшіліктері анықталды. Өңделетін шикізат ерекшеліктерін, ҒТП даму деңгейін, өндіріс техникасы мен технологиясын, шығарылған өнім ерекшеліктері мен сұраныс сипатын анықтадық.

Сонымен алға қойылған мақсаттар мен оның орындалу мүмкіндігі өте жоғары, елдің жоғары шикізаттық қорлары мен территориясының  әлемдегі тоғызыншы орында және орналасқан жері Еуразия материгінің ортасында және екі жағындағы көршілерін ескерсек, Европа мен Азияның қосатын ірі экономикалық аймаққа айналады десек қателеспейміз. Осындай жағдайда біз өндіруші өндірістен өңдеушіге алдағы 2015 жылға дейін жетуіміз қажеттігін президентіміздің Қазақстан 2015 жылға дейінгі индустриялдық – инновациялық даму бағдарламасында айтып кеткен болатын, ол үшін тек мемлекет пен үкімет ойланып қана қоймай, бүкіл халық өз үлестерін қосу қажет екенін жеке айтып кеткен жөн. Қазақстанның осындай байлықтарымен территориясының кеңдігімен, адам ресурстарының жоғары білімділігімен XXI ғасырда дүние жүзінде өзінің орнын табатынына күмәніміз жоқ

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы ,Егемен Қазақстан, 2007ж 28 ақпан.
2. Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа Жолдауы: «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» // Егемен Қазақстан, 2005 жыл, 18 ақпан.
3. ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жалдауы. Бәсекеге қабілетті ұлтқа, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті Қазақстанға // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 жыл.
4. Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Алматы: Білім, 1997. -176 б. 
5. Егоров В.Н, Варакута С.А. Планирование на предприятий – 2001 год,118 -125бет
6. Дюсембаев К.Ш Анализ финансового положения предприятия, Алматы, 1998 ж 282 бет
7. Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия, 2003 ж, 360 – 369 бет
8. Сундетов С.А. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономике, уч. Пос. 2004 ж, 147 бет
9. Горемыкин П.Р, Планирование на предприятия 2004 ж
10. Бабич Т.Н, Кузьбожев Э.Н, Планирование на предприятия, уч.пос. 2005 ж
11. Қазақстан Республикасының “Инвестициялық қорлар туралы” заңы // Егемен Қазақстан, 2004 жыл, 10-20 шілде.
12. Интернет желілері