Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастырудың теориялық негіздері

 

Кестені  қарастыратын  болсақ 2 жылдағы мәліметтер арасында біршама айырмашылықтардың бар  екенін байқаймыз.

1-ші көрсеткіш-өнімді  өткізуден түскен табыс деп аталады және ол 2010 жылы 189267494 мың теңгеге жеткен, ал оның себебі 2005 жылы тауар шығару көлемі ұлғайтылды және жаңа технологияларды қолдану арқылы өнімнің өзіндік құны төмендетіліп отыр.

2-ші көрсеткіш-өткізілген  өнімнің өзіндік құны.Базалық  жылы ол 169782066 мың теңгені құраса,есептік  жылы бұл көрсеткіш 177635625 мың  теңгеге дейін көтеріліп отыр.Өзіндік құнның жоғарлауының  себебі жаңа технологияларды қолданудан болуы мүмкін.Сонымен қатар шикізатқа, электрэнергияға кететін шығындардың жоғарлауына әсер етуі мүмкін.

3-ші көрсеткіш-бұл жалпы табыс.2010 жылы 19485428 мың теңге болған болса, 2011 жылы ол 17486593 мың теңгеге төмендеген.Базалық жылмен салыстырғанда 199883 мың теңгеге жеткен.Базалық жылмен салыстырғанда 199883 мың теңгеге төмендеген.Жалпы табыстың төмендеуінің негізгі себептерінің бірі өнімді шығаруға кеткен шығындардың көбеюі, өткізілген өнімнен түскен табыстың өсуі болуы мүмкін.

4-ші көрсеткіш-кезең  шығындарына тоқталатын болсақ,бұл  көрсеткіш есептік жылы 22753373 болған  болса, базалық жылы 164656612 мың  теңгеге жоғарылап отыр.Есепті  жылы шығындар 6287 мың теңгеге  дейін жоғарлауда. Оның себебі 2011 жылы әкімшілік шығындар және пайыздар бойынша шығындардың жоғарлауы болуы мүмкін.

5-ші көрсеткіш-негізгі  қызметтен түскен табыс.Бұл көрсеткіш  бойынша есепті жылы базалық  жылмен салыстырғанда пайда 1744 есе, яғни 2246964 мың теңгеге өсіп  отыр.2004 жылы негізгі қызметтен түскен табыс 5266780 мың теңгеге жетіп отыр.Себебі табыс өсіп отыр.

6-шы көрсеткіш-Негізгі  емес қызметтен түскен табыс.Бұл  көрсеткіш бойынша есептік жылы  базалық жылмен салыстыратын  болсақ 817 есеге жоғарылап отыр.

7-ші көрсеткіш-Корпоративтік салық бойынша шығындар.Базалық жылы 10842 мың теңге болған, ал есепті жылы 14095 мың теңге болды. Екі жыл арасында 3253 теңгеге көтерілген.

8-ші көрсеткіш-Салық  салғанға дейінгі  табыс. Бұл көрсеткіш бойынша 2010 жылы 3139935 мың теңге болса, ал 2005 жылы 4329289 мың теңгеге жеткен. Есепті жыл базалық жылмен салыстырғанда 1189354 мың теңгеге көбейген.

9-ші көрсеткіш-Салық  салғаннан кейінгі табыс. Кестеде көрсетілгендей 2010 жылы 3129093 мың теңге болса, есептік жылы 4329289 мың теңгеге көтерілгенін көреміз.

10-ші көрсеткіш-Төтенше  жағдайлардағы табыс. Бұл көрсеткіш  бойынша базалық жылы 522001 мың  теңге болған, есептік жылы ешқандай  төтенше жағдайлар болмаған.

11-ші көрсеткіш-таза  пайда деп аталады.Кестеден көріп  отырғанымыздай, базалық жылмен салыстырғанымызда есептік жылы таза пайда 166,0 есеге өсіп отыр, яғни ауытқушылық  1722197 мың теңгені құрап отыр.Бұның негізгі себебі өткізілген өнімнен түскен табыс пен жалпы табыс 2011 жылы өсіп отыр.

12-ші көрсеткіш-Қызметкерлердің орташа тізімі.Базалық 2010 жылы қызметкерлердің тізімдік саны 120 адам болса,ал есептік жылы бұл көрсеткіш 15 адамға өсіп,135 адамға жетіп отыр.Бұның басты себебі өндіріс көлемін ұлғайтуға байланысты жаңа еңбек күші қажет болды, сонымен қатар жаңадан сатып алынған техникалар жұмысқа алынады.

13-ші көрсеткіш-еңбекақы қоры 2010 жылы 1347264 теңге болған болатын, ал 2011 жылы ол 17010000 теңгеге өсіп отыр.Бұл ауытқудың басты себебі 2011 жылы шаруа қожалығы қызметкерлерінің саны өскен болатын.Осы көрсеткіштің еңбекақы қорының өсуіне әсері мол.

14-ші көрсеткіш-Орташа  айлық еңбекақы мөлшері.Базалық  жылы бұл көрсеткіш 9356 мың теңге болса, 2011 жылы ол 1144 теңгеге жоғарылап 10500 теңгеге дейін жетті.Бұған шаруа қожалығы ынталандыру жұмыстары көп әсерін тигізеді, яғни жұмысты жақсы істеген қызметкерлерге жалақы деңгейін біршамаға өсіріп отыр.

Кәсіпорынның  еңбекақы төлеуді ұйымдастыруын  талдау.

Жалақы еңбегі үшін марапаттаудың және кәсіпорын  қызметкерлерін ынталандырудың негізгі  нысаны.Жалақы қызметкерлердің дене еңбегін, ал ақшалай сыйақы ой еңбегін марапаттауға арналған.

Зауытта жұмысшылардың  еңбегі мерзімдік сыйлықақы жүйесімен  төленеді, тапсырманы 100 % орындағанда  сыйлықақы тарифтік жалақының 6 % - на тең.

Кесте 2- Қызметкерлердің  жалақы қорының құрамы

Жылдар	Тарифтік ставка мен лауазымдық айлықақы бойынша есептелген жалақы	Ынталандыру сипатындағы төлемдер	Жұмыс істемеген  уақыт үшін ақы төлеу	Жыл ішіндегі жұмыс қорытындысы бойынша сыйақылар	Жылсайынғы  жәнеқосымша еңбек демалыстарының төлемдері
2010	13677,9	380,5	152,3	380,5	152,3
2011	13900,7	498,0	242,8	498,0	242,8

 

Зауытта барлық жұмысшыларға жақсы жағдай жасалған. Жұмысшыларға жарты құнын төлеп, курорттарға демалуға мүмкіндік  берілген. Шаруа қожалығында жұмысшыларға асханамен жабдықталған.

Еңбекақы ай сайын кешіктірілмей беріліп тұрады. Жұмысшылардың еңбекақысы мерзімдік формада төленеді. Он екі айда бір рет төленетін бір айлық демалыс беріледі.

Мерзімдік ақы  төлеу – қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген уақытына сәйкес олардың біліктілігі мен  еңбек жағдайын ескере отырып ақы төлеу.

Мерзімді ақы  төлеу нысаны,мына жағдайларда қолданылады:

               -егер жұмысшы өнім өндіруді  арттыру процессіне тікелей араласа  алмай,ең алдымен машинаның, аппараттың, агрегаттың өнімділігін анықтаса.

Іскерлік маркетинг  жүйесі мен өнімді сату және зауыттың қазіргі заманға сай технологияның құрал-жабдықтары “Меркі ірімшік зауытының”тұтынушылық және өндірістік жеңісін жоғары деңгейде ұстауға жол ашуда.

“Вернер” және “Пфлайдер”сияқты сүт өнімдерін шығаруға арналған ең жақсы құрал- жабдықтар шығарушылардың  алдыңғы қатарлы құрал- жабдықтардың болуы, басқа да өнімдердің түрлерін шығаруға толық мүмкіншілік береді.Зауыт сүт өнімдерін өндіру үшін шикізат өндіретін шетел, сонымен қатар жергілікті өндіріс құрылымдарымен жұмыс істейді.

“Меркі ірімшік зауыты”сүт өнімдерін өндіретін зауыттың өз фирмасының жеке машина паркі және техникалық базасы орталықтандырылған жеткізу жүйесі бойынша тұтынушыларға сүт өнімдерін мезгілінде жеткізіп тұруға толық мүмкіншілік туғызады. Көлігінің қолайлылығының арқасында зауыт тұтынушыларына өзі жеткізеді.

Зауыт өнімдері жеке саудаға,едәуір ірі комарциялық  ұйымдарға жеке меншік дүкендер торабына жеке кәсіпкерлер арқылы түседі. Өнімнің  ірі бөлігі жеке фирмалық бөлімдерде немесе дүкендерде сатылады. Тұрақты  тұтынушыларының арқасында -әскери бөлімдер, балалар үйлері, бала бақшалар сияқты мемлекеттік мекемелер бар.Зауыттың бұл тұтынушыларға тендірде жеңіп алған жеңісінің арқасында қолы жетті.

Сапалы зауыт  өнімдерін жарнама арқылы өткізуге және зауыт имиджін көтеруге, сүт  өнімдерін тұтынушылар үшін тартымды ететін фирмалық өнім орауыштарының сәнділігі мен оның сыртқы түріне көп көңіл бөлінеді.

Сүт өнімдерін  сату саласында қазіргі маркетингтік зерттеулердің нәтижесінде  және халыққа қызмет көрсетудің түрлерін үнемі жетілдіріп түрлендіріп отырады.

Қолайлы бағаның  қойылуы және тұтынушылармен қарым-қатынас  концепциясы серіктестер мен  сатып алушылар мен өзара сенім  деңгейінің ынтымақтастығымен қамтамасыз етеді. Бәсекелестің ішкі нарықта өндірістік баға саясатын талдау  негізінде  мүмкіншілігінің барынша сүт өнімдерінің бағасын төмендету стратегиясы жүргізіледі. Мұның барлығы зауыт өндіретін сүт өнімдерінің бағасын тұтынушыларға өте қолайлы етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау.

 

Өндіру көлемі мен өткізу көлемі бір – бірімен байланысты көрсеткіш болып табылады. Өнімді өндірудің шектеулілігі мен сұраныстың көп кезінде бірінші орынға өнімді өндіру көлемі шығады. Ал бәсекелестердің көбейіп нарықтың қаныққан шағында өндіріс көлемі өндірістік бағдарламаны жасаудағы басты фактор болып табылады. Кәсіпорын өнім өндіргенде тек өткізе алатын өнім көлемін өндіруі қажет.

Өндіру көлемінің  және өткізуді оның сапасы кәсіпорынның шығынына, табысы мен рентабельділігіне  тікелей әсер етеді. Сондықтан да ол көрсеткіштерді талдау үлкен рөл атқарады. Оның негізгі міндеттері өнім өндіру мен өткізудің динамикасын және жоспардың орындалу деңгейін талдау. Бұл көрсеткіштерге басқа факторлардың әсерін анықтау. Өнімді өндіру мен өткізуді көбейтетін ішкі шаруашылық қорларын анықтау. Анықталған қорларды тиімді бөлудің шараларын ұйымдастыру.

Өндіру мен  өткізу көлемі натуралды және құндық түрде анықталуы мүмкін. Өндіріс  көлемінің жалпылама көрсеткіштерін құндық талдау арқылы алуға болады.

Өндіру көлемінің  негізгі көрсеткіштері болып жалпы және тауарлы өнім болып табылады.

Жалпы өнім –  аяқталмаған өндірісті қосқандағы кәсіпорынның барлық шығарылған өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің  қосындысы. Тауарлық өнімнің жалпы  өнімнен айырмашылығы – аяқталмаған  өндіріс пен ішкі шаруашылық айналымының кірмейтіндігінде. Аяқталмаған өндіріс пен ішкі шаруашылық айналымының құрылымы бойынша кейбір кәсіпорында тауарлық өнім мен жалпы өнім сәйкес келеді.

Өнім өткізу көлемі өнімді жөнелтумен немесе төлеумен анықталады. Ол жоспарлы, салыстырмалы және нақты қазіргі бағамен көрсетілуі мүмкін. Нарық экономикасы жағдайында бұл көрсеткіш алғашқы орында болды. Өнімді өткізу өндіріс пен тұтынушы арасында байланыстырушы бірлік болып табылады. Өнімнің нарықта жаппай сатылуы мен оған сұранысқа байланысты оның шығарылу көлемі де анықталады. Біздің зерттеп отырған кәсіпорынымыз тамақ жасау саласындағы Қазақстанда сүт өнімдерін өндіретін өндірістік бірлік болғандықтан оған сұраныс өте жоғары, оның негізгі тұтынушылары Қазақстанның және басқа елдердің негізгі өндіруші және өңдеуші саласындағы компаниялар болып табылады. Сондықтан да кәсіпорындағы өнім көлемін өндіру сұранысқа ғана емес өндіріс қуатына да сүйенеді. Қазіргі кезде шет елдерден техниканың жаңа түрлерін алуға көптеген алғы шарттар жасалды. Талдауды өндіріс пен өткізудің натуралды және құндық түрдегі динамикасын талдаудан бастасақ:

Кесте 3 -Өнімді өндіру мен өткізудің динамикасын  талдау.

№	Көрсеткіштер	өлшем бірлігі	2004ж	2005ж	%-к өсу қарқыны	+,- ауытқуы
1 -   -	Өндіру көлемі Құндық түрінде Натуралды түрінде	мың тг   тонна	190945,0   3000,0	257274,0   4285	134,7   142,8	+66329   +1285
2 -   -	Өткізу көлемі құндық түрінде натуралды түрінде	мың тг   тонна	189267,5   2850	193946,6   3100	102,4   108,7	+4679,1   +250

 

   Өндіру  көлемі құндық түрінде 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 134,7 – ке көбейіп отыр, ал өткізу көлемі 102,4– ке орындалып отыр. Айтып кететін жайт 2004 жылы өндіру көлемі өткізу көлеміне қарағанда төмендігі қоймада жатып қалған өнімді өткізумен байланысты. Өнім өндіруде Қазақстанда машина жасау нарығын қамтамасыз етудің бірден – бір жолы ол осы саладағы барлық кәсіпорындарда мемлекет тарапынан күрделі қаржылар бөліп, шетелдік инвестицияны тарту қажет.

Әрбір кәсіпорын  өзінің шығаратын өнімдерінің ішінде негізгі және қосалқы өнімдері болады. Біздің зерттеп отырған кәсіпорынымызда негізгі өнімдері көп, алайда олардың ең негізгі түрінің барлық өнім шығарудағы үлесін талдасаймыз.Өнімді өткізу әр кезде келісім шарт бойынша міндеттемелерді орындаумен байланысты болған, әрбір кездерде міндеттемені орындамаған жақ табыстың төмендеуімен, айыппұл төлеумен сипатталған және экономикасы дамыған елдерде келісім шартты бұзбай қалыпта сақтау әдеп – ғұрыпқа айналған, кез келген үлкен компания өз міндеттемелерін тұрақты түрде орындайды, сонымен бірге міндеттемелерін орындамаған компания тұтынушылардан айырылып, өткізу нарықтарын жоғалтып, өндіріс көлемін төмендетуге мәжбүр болады.