Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастырудың теориялық негіздері

Тауарды өз уақытысында  жеткізбеу осы кәсіпорынның ғана жұмысына зиянын тигізіп қана қоймай, ол сонымен жұмыс істейтін серіктес фирмаға да және басқа да бірліктерге зиянын тигізуі мүмкін. Шаруашылық іс - әрекеттің қорытындыларынан өнімнің ассортименті, өндіріс құрылымы мен өнімді өткізу үлкен әсер етеді.

Кәсіпорынның  өнім ассортименті мен өнім шығару құрылымын жасағанда бір шетінен өнімге деген сұранысты, екінші жағынан еңбек, шикізат, техникалық, технологиялық, қаржылық және басқа ресурстарды тиімді үйлестіре білу қажет.

Ассортиментті қалыптастыру жүйесі өз құрамына келесілерді  кіргізеді:

• тұтынушылардың ағымдағы және алдағы қажеттіліктерін анықтау;
• өндіруге жоспарланған немесе өндіріліп жатқан өнімнің бәсекеге қабілеттіліктерін талдау;
• әрбір бұйымның өмірлік циклын қарастырып, ескірген өнімдерді ассортимент құрамынан алып тастау;
• ассортименттегі өзгерістердің тиімділік пен қауіптің деңгейін тексеру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 “Меркі  ірімшік зауыты”ЖШС өндірістік  бағдарламасының құрылымын талдау

 

Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы кез келген жұмыс істейтін кәсіпорын өз қызметі  барысында өнім өндіруді бірнеше  жылға болжайды. Ол ұзақ мерзімдік стратегиялық бағыттарды жүзеге асырудың бір жолы өндірістік бағдарламаны жасау болып табылады.

Өндірістік  бағдарламаны жасағанда көбінесе нарық  сұранысына келіп тіреледі, сонымен  бірге мемлекеттік тапсырыстар, мемлекеттің саясаты тағы басқа әсер етеді.

Кәсіпорын шығарған өнім көлемі мен оны өткізу көлемі теңескен жағдайда, өнім көлемінің  ең тиімді деңгейі анықталады. Кәсіпорын  белгілі бір жылға өндіріс  бағдарламасын жасайды және ол көп  уақытта орындалмай тұруы немесе  аз уақыттың ішінде жүзеге асырылуы мүмкін. Кәсіпорынның өндірістік құрылымының өзгеруі көптеген экономикалық көрсеткіштерді өзгертеді, яғни рентабельділік, таза табыс, құндық түрдегі өндірілген өнім көлемі, материал сыйымдылық және тағы басқа өнім өндіру мен өнім өткізу бір-бірімен тығыз байланысты. Өнімді өткізуге әсер ететін факторлар көп. Олардың негізгісі тауар бағасы мен тауардың сапасы.

Кез келген кәсіпорын  өнім өндіргенде шикізат пен материалдарды, ресурстарды неғұрлым аз пайдаланып, соғұрлым өзіндік құны аз өнім шығаруға тырысады. Оған жетудің бірден бір жолы ол жоғары технология мен техниканы тиімді пайдалана отырып өнім өндіру, бірақ та шикізатты аз пайдалануымыз қажет деп, өнім сапасы туралы ұмытпауымыз қажет. Сонымен өндіріс факторларын тиімді үйлестіре отырып, өндірілген өнім бәсеке қабілеттілікке қол жеткізеді.

 Қазіргі  заман талабына келсек, өнімде  көптеген қасиеттердің болуын  қажет етеді, ол пайдалылық, төзімділік, жұмысының тиімділігі, эстетикалық  талаптараға сай болуы, бағасының  арзан болуы, тағы басқа. Біздің мысалымызда сүт өнімдері болғандықтан, мұнда пайдалылық жүрмейді. Оған жұмысының тиімділігі, төзімділік деңгейі, жекелеген жағдайдаларда эстетикалық талаптар қойылады.

Өндірістік  бағдарламаның құрылымын талдағанда 2004 жылдың өнім өндіру жоспары мен  оның нақты орындалуын салыстыра отырып анықталады. Оны келесі “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС 2004 жылға арналған бағдарламасы мен нақты шығарылған өнім көлемін салыстыра отырып көре аламыз.

 

“Меркі ірімшік зауыты” ЖШС-ның 2010 жылға арналған өндірістік бағдарламасы.

№	Өнімдер	Өлшем бірлік	2010 жыл			Соммасы мың  теңге
			бағасы	жоспар	нақты
1.	Малыш 3.2%	тонна	75	100	97	7275,0
2.	Малыш 3.6%	тонна	80	100	86	6880,0
3.	Малыш 2.2%	тонна	72	100	92	6624,0
4	Малыш 6%	тонна	85	100	98	8330,0
5	Любимое 6%	тонна	85	100	96	8160,0
6	Любимое 3.2%	тонна	80	100	100	8000,0
7	Любимое 2.2%	тонна	73	100	91	6643,0
8	Любимое 1%	тонна	65	100	92	5980,0
9	Любимое %	тонна	60	100	50	3000,0
10	Барлығы Береке 2.2%	тонна тонна	58	900 150	802 145	60892,0 8410,0
11	Береке 3.2%	тонна	62	170	160	9920,0
12	Береке 3.6%	тонна	64	100	98	6272,0
13	Особый майсыз	тонна	65	180	175	11375,0
	барлығы:           тонна			600	723	35977,0
14	Алдиша 2.1%	тонна	70	120	110	7700
15	Алдиша 6%	тонна	73	140	135	9855,0
16	Қаймақ 15%	тонна	40	150	150	6000
17	Қаймақ 36%	дана	62	200	200	12400
18	Қаймақ 20%	дана	57	200	200	11400
19	Қаймақ 6%	дана	60	150	150	9000
20	Қаймақ 36%	дана	45	150	150	6750
21	Қаймақ 20%	дана	60	100	100	6000
22	Қаймақ 15%	дана	43,8	100	100	4380
23	Қаймақ	дана	47,5	200	200	9500
24	Жүзім сүзбесі	дана	36	150	150	5400
25	Бумер сүзбесі	дана	57	150	100	5700
	Барлығы:			1810	1745	94085,0
Барлығы: 3000 190945,0

 

Бұл өндіріс  жоспарын қарасақ өнімнің 25 шығаруға бағытталған және оның құны 190945,0 мың  тенге. Ал ендігі кесте бойынша бұл  өндіріс жоспарының күрделі бұзылғанын көреміз

 

“Меркі ірімшік  зауыты”ЖШС 2011 жылға арналған өндірістік бағдарламасы

 

№	Өнімдер	Өлшем бірлік	2011 жыл			Соммасы мың  теңге
			бағасы	жоспар	нақты
1.	Малыш 3.2%	тонна	75	100	97	7275,0
2.	Малыш 3.6%	тонна	80	100	86	6880,0
3.	Малыш 2.2%	тонна	72	100	92	6624,0
4	Малыш 6%	тонна	85	100	98	8330,0
5	Любимое 6%	тонна	85	100	96	8160,0
6	Любимое 3.2%	тонна	80	100	100	8000,0
7	Любимое 2.2%	тонна	73	100	91	6643,0
8	Любимое 1%	тонна	65	100	92	5980,0
9	Любимое %	тонна	60	100	90	5400,0
	Барлығы	тонна		900	842	63292,0
10	Береке 2.2%	тонна	58	150	145	8410,0
11	Береке 3.2%	тонна	62	200	200	12400
12	Береке 3.6%	тонна	64	100	98	6272,0
13	Особый майсыз	тонна	65	200	200	13000
	барлығы:           тонна			550	643	40082
14	Алдиша 2.1%	тонна	70	200	180	12600,0
15	Алдиша 6%	тонна	73	200	200	14600
16	Қаймақ 15%	тонна	40	250	230	9200
17	Қаймақ 36%	дана	62	200	200	12400
18	Қаймақ 20%	дана	57	200	200	11400
19	Қаймақ 6%	дана	60	300	250	15000
20	Қаймақ 36%	дана	45	300	300	13500
21	Қаймақ 20%	дана	60	400	380	22800
22	Қаймақ 15%	дана	46	200	200	9200
23	Қаймақ	дана	50	300	280	14000
24	Жүзім сүзбесі	дана	40	200	180	7200
25	Бумер сүзбесі	дана	60	200	200	12000
	Барлығы:			2950	2800	153900,0
Барлығы: 4285 257274,0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 КӘСІПОРЫННЫҢ  ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ  ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

3.1. “Меркі  ірімшік зауыты” ЖШС – да  өндірістік бағдарламаны жоспарлауын  жақсарту жолдары.

 

Егемендік алғаннан кейінгі бұрынғы КСРО құрамындағы елдермен алдағы экономикалық және басқа қатынастар үзілді де, ол елдің өндірісінің тоқтауына, сонымен бірге халықтың әл – ауқатынының төмендеуіне алып келді.

Соңғы жылдар ішінде елде қиын әлеуметтік – экономикалық мәселелер көбейіп кетті, әрине  ол экономикалық өсуді тежейді. Қазақстанның өндірісінің дамымауының себебі, ол негізгі құрал – жабдықтардың табиғи және моралды тозығы, олардың орташа жасы 20 жыл. Ал пайдалану уақыты 45-50 жыл.

Кеңес дәуірінде  өндіріс көлемін орталықтан белгілеп, өнімнің сапасына емес санына көп көңіл бөлінген, яғни онда стандарттардың тек мемлекеттік қана түрі болған. Қазіргі кезде шекара ашылып, халықаралық стандарттарға сай нарыққа кіріп, өнім өндіруге жаңа талаптар қойылды. Қазіргі нарық экономикасында кез келген кәсіпорын өз өнімін жоғарғы технологиямен және арзан бағамен, барлық үлгілерге сай етіп шығаруы керек, ондай болмаған жағдайда ол нарықта бәсекеге қабілетті бола алмайды, өйткені белгілі тауарларды шығаруға маманданған мемлекеттер өзіндік құны төмен тауарларды арзан бағамен алып кіріп, ұлттық тауарлардың бәсекеге қарсы тұра алмауын қамтамасыз етеді.

Кез келген өңдеуші  кәсіпорын үшін ең басты сұрақтарының бірі не өндіру керек, қандай мөлшерде және кім үшін деген сұрақтар көп  ойландырады, әрине бұл сұрақтарға жауап іздегенде ең алғаш нарықты зерттеу қажеттілігі баршамызға мәлім болуы керек. Нарықта сұраныс деңгейін, шығаратын өнімде алмастырушы тауарлардың тізімін, сапасын, бағасын анықтап, өз өніміңді салыстырмалы түрде мүмкіндігінше арзанырақ етіп шығаруға тырысады. Маркетинг заңдары әртүрлі болғандықтан тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру да әртүрлі болады, әрбір тұтынушы өзінің табысының мөлшеріне, талғамына, тауар бағасына, пайдалылығына қарап тауар сатып алады. Сол сияқты кәсіпорында өз өнімдерін шығарғанда халықтың жоғары бөлігіне, орташа табыстың және халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне арнап тауар шығаруы керек. Өндірістік бағдарламаны жасағандағы маркетингтік жобаға сүйену бірден – бір тиімді әдіс болып табылады, яғни оның негізінде тауарлық стратегия, тауарлық саясат және өндіріс стратегиясы жатуы қажет.

Сонымен кәсіпорынның тиімділігі төмендеп, тұтынушы қажеттілігін неғұрлым толығырақ қанағаттандыруда жатыр, тұтынушылар неғұрлым көп  болса, соғұрлым өнім көлемі мен ассортименті кеңірек болады.

Сонымен бірге 80 – жылдары кәсіпорынның тиімділігін қамтамасыз ететін тағы бір бағыты анықталды – ол ресурстық бағыт. Гарвард мектебінің ғалымдарының ізденістері негізінде табылған кәсіпорын тиімділігі сала құрылымы мен таңдалған стратегиясына байланысты. Біздің ойымызша нарықтық бағыт ресурсттыққа қарағанда тиімді, алайда әрбір кәсіпорын өзінің ерекшелігіне байланысты бағыттарды тиімді үйлестіріп, өзіндік ерекше стратегиясын таңдай білу қажет, тиімділіктің негізі сонда деп білемін. Осындай стратегияларға сүйену арқылы кәсіпорын ең тиімді деген өндірістік бағдарламасын жасайды. Осыдан шығаратын қорытынды кәсіпорын барынша тиімділікке қол жеткізейін десе, нарықтық – ресурстық бағыттарды үйлестірген жөн. Нарықтық – ресурстық бағытқа сүйеніп, өндірістік бағдарламаның өзіндік түсінігін таптық, ол – кәсіпорын таңдаған тауарлық стратегиясына сәйкес оны тауарлық саясатта жүзеге асыра отырып, тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған және оны жүзеге асырғанда кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік, табыстылық және басқа мақсаттарға жеткізетін жоғары сапалы тауар шығаруы.

Зерттеу көрсеткендей нарықтық ресурсты бағыт өндірістік бағдарламаны қалыптастырғанда келесі принциптерді ұстанғандығын қажет  етеді: жүйелілік, релеванттылық, икемділік, тепе – теңдікті кәсіпорынның барлық басқару деңгейлерінің интеграциялануын, кәсіпорынның  өндірістік бағдарламасын жасағанда уақыт факторын ескеруін.

 Кәсіпорын  өзінің эволюциясында бірнеше  кезеңдерді бастан кешіреді, ол: пайда болуы, тұрақтануы, дамуы,  жетілуі және құлдырауы. Әрбір кәсіпорын осы кезеңдерді өнім көлеміне өзгерістер  енгізіп, қай уақытта қандай іс -әрекеттер жасау керектігін дәл табуы қажет, сонда ғана кәсіпорын табыстылыққа жетеді.

Сонымен кәсіпорынның қазіргі өмірлік циклының қажетті  өнім көлемін, өткізу көлемін, табыс көлемін, өсу қарқынын біле отырып оны нақтылаған түрде өндірістік бағдарламада ескеруіміз қажет.

Дипломдық жұмыстағы  зерттеулер көрсеткендей, өндірістік бағдарламаны қалыптастырғанда әсер  етуші факторларды зерттеген  жөн, ол: ішкі және сыртқы факторлар. Ішкі факторларға: шикізат ресурстары, өндірістің техника мен технологиямен қамтамасыз етілуі, ҒТП  жетістіктерін қолдану, жұмысшылармен қамтамасыз етілуі, т.б. Сыртқы факторларға: экономикаға тән дамудың циклдығы, сұраныс, бәсекелестік пен нарықты реттеу. Аталған факторларды нақтыландырумен түпкілікті есептеу кәсіпорынның өндірістік бағдарламасында көрініс тауып, кәсіпорын динамикасымен нарық динамикасы арасындағы байланысты көрсетеді.

Кәсіпорынның  өндірістік бағдарламасын қалыптастырғанда тек қана тұтынушылардың қажеттілігін ескеріп қана қоймай, кәсіпорынның мақсаттарына жету жолдарын  ескеруі қажет. Бұл жағдайда нарықтың талабы мен кәсіпорын мақсаттарын үйлестірген жөн. Осы орайда кәсіпорын менеджерлері өндірістің барынша көп пайда түсіретін көлемін анықтау қажет. Сондықтан да кәсіпорынның   өндірістік бағдарламасында белгілі тауар түрлерін алып тастау мен енгізуден бұрын тиянақты талдауды қажет етеді. Неғұрлым сатылатын тауарлар аз табысты немесе керісінше болуы мүмкін.