Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастырудың теориялық негіздері

Өндіріс құрамындағы  жоғарғы  табыстылықтан төмен табыстылыққа өзгеруі, сату көлемінің көбейген жағдайында да төмен табысты немесе керісінше болуы мүмкін. Осыларды ескере отырып, кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрамын қалыптастырғанда әртүрлі өнімдердің табыстылық деңгейі зерттелуі қажет. Әдетте ол үшін өнім рентабельділік көрсеткіші анықталады.

Қорытындылайтын болсақ, “Меркі ірімшік зауыты”  ЖШС – нің өндірістік бағдарламасын  жасағанда үлкен зерттеулерді талап  етпейді, өйткені бұл салада  кәсіпорынның өнім шығаруға барлық  жағдайлары жасалған, техникасы мен технологиясы ISO-9000 бағдарламасы бойынша халықаралық стандарттарға сәйкес келеді, өнім сапасы жоғары, бағасы да тұтынушыларды толығымен қанағаттандырады. Кәсіпорынға тапсырыстар алдын – ала түсіп жатады.

 “Меркі  ірімшік зауыты” ЖШС – нің өндірістік бағдарламаны жасаудағы кездесетін кедергілері ретінде өнім ассортименті мен номенклатурасын кеңейтуге өндіріс қуатының төмендігіне байланысты болып отыр. Бұл кедергілерді аз уақыт ішінде Бельгияның  т.б. елдер компанияларының өнімдерін сатып алу мақсаттары қойылып отыр.

Сонымен бірге  алдағы уақытта банкттен 6 млн доллар күрделі қаржы 10 – жылға 8% ставкамен  алмақ. Оның 10- жылдан кейінгі қайтарылатын соммасы – 8.887 млн доллар. Ол қаржыны  жаңа өндіріс қуаттарын сатып  алуға жұмсамақ, оның көлемі 3.853 млн доллар. Құрал –жабдықтар Украинадан, Ресейден, Италиядан әкелінбек. Жалақыны жылына 10% көтере отырып, еңбек ақы шығындары 10 жылда 10538 мың долларды құрайды. Шикізат пен материалдарды сатып алуға 10 – жылдың аумағында 31.932 млн доллардың көлемінде, көлік шығындары 72 мың доллар, ал жалпы 10 жыл ішіндегі өндірістік тағы басқа шығындардың барлығын қоссақ – 59.277 млн долларды құрамақ, әрине, алынған қаржы көлемі мұны өтей алмайды, алайда кәсіпорынның өзіндік қаржылары да бар. Банк несиесі тек қана  жаңа құралдарды сатып алумен тағы басқа кіші шығындарды жабуға жұмсалады. Осылайша “Меркі ірімшік зауыты” ЖШС – нің өз өндірістік қуатын арттыра отырып, өндірісті кеңейтуді мақсат етіп отыр. Ал, ол өз кезегінде  нарықтағы сұраныстардың туындауынан  пайда болды. Өндірістің кеңеюі, әрине өндірістік бағдарламада көрініс табады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Нарық жағдайындағы  кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының  қалыптасуының жаңа әдістері.

 

Қазақстан экономикасында көрініс тапқан ұзақ уақыттық трансформация кезеңінен кейін, ол өз кезегінде өндірістің төмендеуімен, халықтың көп бөлігінің тұрмыстық жағдайының нашарлауымен қатар жүрді. Ел экономикасына жан жақты жақсартатын күрделі стратегия қажеттілігі туды. Өткен жылдар ішінде ел экономикасының шарықтап дамуына кедергі болатын бірнеше әлеуметтік – экономикалық мәселелер жиналды, олардың бастысы өндіріс аппаратының табиғи және моралды ескіруі құрал – жабдықтарының орташа жасы 20 жыл. Ал өнеркәсіпте оның тозу уақытысы 45 – 55 жылға жоспарланған. Осыған орай елде ескірген құрал – жабдықтардың жаппай істен шығу процессі күтіп тұр деген сөз. Ал ол жаңартылуы үшін үлкен көлемде күрделі қаржыны талап етеді. Қазақстанға Кеңес Үкіметі жүйесінен мұраға артта қалған экономиканың үлгісін қалдырған, яғни тек қана өндіруге бағытталған экономика. Ол әрине толық қанды дамыған елдің жоғары деңгейлі өмірін қамтамасыз ете алмайды.

Кеңестік дәуірдегі  ел кен орындарын талан таражға  салып өндіру барысында, сонымен  бірге елдегі 60 кіші – гірім қалалардағы  қиын жағдай Қазақстан экономикасының шапшаң дамуына үлкен кедергі келтіріп отыр.

Осындай кедергілерді толық зерттей келе Қазақстан  өзінің дамуын 15 жылдық стратегиясын жасай  алатындығына көзіміз жетіп отыр. Бұл стратегия бойынша Қазақстан 2015 жыл ішінде жоғары технологиялар қолдана отырып елдегі өндіруші саладан өңдеушіге өтуге әрекеттер жасап, ғылым сиымды салаларға көп көңіл бөлді. Бірақ бұл аралықта Қазақстан жоғары тиімді және жоғары бәсеке қабілетті экономика құра алмайды, ол тек қана сол бағытта сәл ғана жылжи алады және мұнда өндіруші сала әлде болса да ең басты орында болады.

Сонымен нақты 2015 жылдағы стратегиялық мақсаттар  болып:

• Қазақстанның мемлекеттік біртұтастығын және ұлттық қауіпсіздігін нығайту;
• өңдеуші салаға негізделген экономика құруға тырысу;
• ел экономикасын әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті ету және интеграциялау;
• экономикалық даму мен халықтың әл ауқатын орта дамыған мемлекеттер қатарына жеткізу, бұл экономикалық өсудің орта жылдық деңгейін ЖҰӨ 5 – 6% жеткізу болып табылады;
• демократиялық азаматтық қоғам мен тиімді әрі мықты құқылық мемлекет құру.

Аталған 15 жылдық стратегияның жүзеге асуын үш кезеңге  бөледі:

1 кезең (2003 - 2005) – бұл кезеңде өндіріс  жанданып, экономиканың біршама  дамуы болады. Өндірістің дамуы  тұрақсыз, әр салада әр түрлі  дамиды. Әртүрлі салаларда реформалар үдей түседі, ЖҰӨ орташа жылдық өсу деңгейі 3 – 4%

2 кезең (2006 - 2010) – сапалы өзгерістердің бастамасы.  Ең бастысы бұл кезеңде өндірістік  аппараттың жаңаруы болады, жаңа  салалардың қалыптасуы болып  инвестицияның өсу қарқыны ЖҰӨ өсуінен жоғары болады.

3 кезең(2011 - 2015) – бұл жылдық өсімі 8,8 –  9,2% -ті құрайтын жеделдетілген  экономикалық өсу кезеңі. Мұнда  эконогмикалық өсу өңдеуші саланың  басымдылығымен өндіріске жаңа  техникамен жоғарғы технологияны  енгізуге есептелген. Бірақ бұл процесс 2015 жылы аяқтаомайды. Ол одан ары қарай өсіп жетіле түседі, яғни халық табысы өседі, ұлттық өнімдердің бәсеке қабілеттілігі артады, экспорт көлемі жоғарлайды.

Сонымен бұл 2015 жылға дейінгі стратегия күткен көлемде орындалған жағдайда елде өңдеуші кәсіпорындар көтеріліп, елдегі және сыртқы нарықтардың өзінің бәсекеге қабілетті өнімдерімен қамтамассыз етуі анық. Әрине тұрақтанған, қалыптасқан экономика кезінде кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын болжау әлде қайта оңай болуы бәріне түсінікті. Бәсекеге қабілетті өнім өндіру тек қана ел аумағында ғана емес халықаралық нарықтар да өз орнын табуы қажет, сонда елдегі импорт алмастыру саясаты тиімді жұмыс жасайды. Тағы бір жайт Қазақстан Ресеймен бірлескен кәсіпорындар ашып әлемдік нарықта бірігіп шығулары қажет.

Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі  дамуы жалпы өнімнің өсуімен  сипатталады. Экономиканың негізгі болып өндіруші саладағы өндірістік қуатты өсу қарқыны 75 % болып отыр. Бұл көрсеткіштер тек қана экономиканың өсуін ғана емес, елдің қуатты келешегін сипаттайды. Сонымен қатар президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында елдің инновациялық-инвестициялық дамуы қарастырылып отыр, яғни оның басты мақсаты болып елде ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету біздегі инновациялық жолды таңдауды, өндірісті интенсификациялау мен технологиялық қайта жаңартуды талап етеді.

Бұл стратегияны  жүзеге асыру үшін қомақты жұмыс  жасауды талап етеді. Өйткені  бүгінгі таңда өндірістік-техникалық фактор өндірістік күштің негізгі элементі болып саналады және ол жоғарғы деңгейде қажет болып отыр. Бұл деңгей «Экономикалық өсуге шикізат негізінде» және «Әлемдік шикізат нарықтарында оңтайлы жағдай негізінде қол жеткізілгені» де дәлелдеп отыр.

Сонымен президентіміз  Н.Ә. Назарбаев «Үшінші мың жылдықтың ғылымы» атты конференцияда айтқандай: «Жаңа ғасырда тұрақты дамудың стратегиясы болып, ғылым сыйымды өндіріске өтіп, бәсеке қабілетті өнімді экологиялық таза технологияларды мүмкіндігінше тереңірек енгізіп, өңдеуші өндірісті дамытуымыз қажет. Өз кезегінде кәсіпорын деңгейінде өндірістің тиімділігін мемлекеттің тұрақты экономикалық даму барысында өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда жатқанын бәрі біледі, ол үшін тек қана үкімет пен басқа да кіші-гірім бірлестіктер ғана емес бүкіл Қазақстан халқы атсалысуы қажет деп білем.»    

Өнеркәсіптік  өндіріс Қазақстан Республикасының  экономикасының негізі болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан бері өнеркәсіптің дамуы ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен қалыптасты, ал ол реформалар мен сала жағдайына мардымсыз әсер етті.

Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономиканың барынша жоғары қарқынына  қол жеткізу міндетіміз болып  табылады.

Бұған біз  өз экономикамыздың бәсекелестік қабілетін  арттыру арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі жоспарына сай қол жеткіземіз. Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік қолдаудың қолайлы жағдайында емес бәсекелестермен қатаң күресте қол жеткізетініне баршаға мәлім. Біз бұл жағдайда мемлекеттік қолдаудың оңтайлы рөлі, бір жағынан экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткізу, екінші жағынан-инфрақұрылымды жасау және белді салаларды дамытуға жеке меншік секторды тарту жөнінде белсене жұмыс жүргізуде деп білемін.

Сондықтан 2011 жылы экономиканы дамытудың негізгі бағыттары мыналар болуы тиіс:

• экономиканы әрі қарай ырықтандыру және жүйелі реформаларды жалғастыру арқылы бәсекелестікті дамыту мен бюрократиясыздандыру;
• Қазақстан экономикасының ашықтығын күшейту;
• индустриалды-инновациялық даму стратегиясын күшейту;
• индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;
• ауылды дамыту стратегиясын жүзеге асыру;
• инфрақұрылымды дамыту.

Бұл басты  басымдықты бағыттар ішінен машина жасау  саласына байланысты индустриалды-инновациялық дамуға тоқталсақ, ол стратегияны жүзеге асыру үшін даму басымдықтарын анықтау  қажет.

Үкімет әлемдік  деңгейдегі сарапшыларды тартып, еліміздің  артықшылықтарына талдау жасау арқылы жылдың соңына қарай нақты ұсыныстар  жасауы қажет.

Біз іс-жүзінде  барынша тиімділік беретін үздік  халықаралық тәжірибеден өтуіміз  қажет. Машина жасау саласына тоқталсақ, осы жылы «Қазақстан Инжиниринг» ұлттық компаниясы біздің ірі машина жасау зауыттарымызды жаңғырту мақсатында «Сингапур Технолоджизбен» бірлескен мекеме құрады. Біз ауыл шаруашылық және көліктік машина жасауды дамытуымыз керек. Атап айтқанда, Қазақстандағы дизель зауытының өнімділігін арттырып, «Азия-Авто» зауытынан «Шкода» автомобилін құрастыруға ауыстыру мәселесін қарастыру қажет.

Сондай-ақ «Қазақстан-КамАЗ» кщнцерні зауытында жүк автомобильдерін  құрастыруды арттыра түскен жөн.

Енді бүкіл  салалар бойынша статистикалық мәліметтерді қарастырсақ: 2006 жылдан бастап 2011 жылға дейін өнеркәсіптің өндіріс көлемінің төмендеуі байқалды, ал 10 жылдық кезеңнің екінші бөлігінде өндірістің өсуі байқалды, орташа өсімі жылына 3,1 %-і құрады.

2010 жылы өткен жылмен салыстырғанда өндіру көлемі 15,5 %-і құрады. 2011 жылы өсу қарқыны осындай жоғары болып қала берді.Өнеркәсіптің көптеген салаларында өндіру көлемі айтарлықтай өскен және ол орта республикалық өндіріс деңгейінен жоғары. Сонымен бірге соңғы жылдары жоғарғы қарқынмен келесі салалар дамып келе жатыр: химиялық, мұнай химиялық өнеркәсіп, машина жасау мен металл өңдеу, құрылыс материалдарының өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп.

2011 жылы Қазақстанның өнеркәсіптік кәсіпорындарында 2000 млрд теңгеге өнімдер өндірді, ол 2010 жылмен салыстырғанда 113,8 %-ті құрады. Өндіру көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аумағында байқалған.

2011 жылдың қаңтар-маусымдағы өндіру көлемі 2010 жылдың қаңтар-маусымындағы өндіру көлемінің 8,7 %-ке жоғарлаған.

Өнеркәсіп салаларында 2011 жылы 664,5 мың адам жұмыс жасаған, ол экономика саласында жұмыс істейтіндердің ¼ құрайды. Жұмысшылар жалақысы орташа республикалық деңгейінін 1,4 есе асады да 23,8 мың теңгені құрап отыр.

Салалар бойынша  өндірістік өнімнің табиғи көлемі, индексі.

Атауы	2009ж	2010ж	2011ж
Өнеркәсіп барлығы	115,5	113,8	408,7
Электр энергиясы	105,8	108,5	950
Мұнай өндіруші	115,8	115,1	112,5
Мұнай өндеуші	103,8	123,7	107,6
Газ	125,0	101,5	106,0
Көмір	128,4	105,7	81,3
Қара металлургия	110,8	100,6	105,7
Түсті металлургия	149,8	112,4	112,2
Химиялық және мұнай химиялық өнеркәсіп	122,2	154,7	117,7
Машина жасау  мен металлургия	179,9	142,1	91,6
Құрылыс материалдары	138,6	146,1	108,0
Жеңіл өнеркәсіп	122,5	137,7	150,5
Тамақ өнеркәсібі	116,1	108,2	113,8

    

Өткен 10 жылдың ішінде өндірістің салалық құрылымы біршама өзгерістерге тап болды. Қазіргі кезде өнеркәсіптің өндірісте өндіруші өнеркәсіптің үлесі-46,9 %, тауар өндірісі-44,3%, электр қуатын, газ және суды өндірумен бөлу үлесі-8,8%. Егер 2007 жылы өнеркәсіптің өндірісте басты орынды машина жасау, жеңіл және тамақ өндірістері алса, 2006 жылдың ортасына таман отын өнеркәсібі (23,4%) және металл өндеуші (25,1%), ал 2004 жылы бұл салаларға республика өндірісінің 60% жатады.Өткен 10 жылдың ішінде металлургиялық өндіріс пен мұнай өндіру салаларының үлесі жоғарлады.