Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі: жағдайы және болашағы

    2. Мемлекетпен   жүргізілген   әлеуметтік саясат  жаңғырту идеясымен   сабақтас  болуы керек, яғни  зейнетақыны және  жалақыны уақытында төлеу, кейбір әлеуметтік жеңілдіктерді алып тастау,  атаулы әлеуметтік қорғау сияқты мемлекеттік   міндеттемелерді сақтау қажеттілігімен қатар.   әлеуметтік  саланы  кешенді жаңғырту бағдарламаларын өңдеп шығару үшін қажетті шарттар нақтыланды:

• экономиканы жаңғырту   экономикалық өсудің  қажетті  қарқынын  қамтамасыз ететін  және  тиімділікті  көтерудің  әдісі ретінде;
• жаңғырту үшін инвестициялар тарту мақсатында   инвестициялық климатты жақсарту;
• нарықтық  өзгерістерді  қолдауды  қамтамасыз етуге  мүмкіндік беретін  және жаңғыртуды   қолдауға бағытталған  әлеуметтік саясат.

      Батыс және  Шығыс  Еуропа   елдеріндегідей  және нарықтық экономикаға көшкен  басқа  елдер сияқты Қазақстандық  зейнетақымен қамтамасыз ету  жүйесін жаңғырту қажеттілігін  туындатқан  факторларайқындалды  :

• дамыған елдердегі сияқты  тұрғындардың  жылдам қартаюы;
• дамушы елдерге тән   жан басына  шаққандағы  табыстың  төмендігі;
• үлестіруші зейнетақы жүйесі  тұрғындардың барлығына  жуығын қамтуы және зейнетақымен қамтамасыз  етуге байланысты   міндеттемелер мөлшерінің   қолда бар нақты  ресурстармен сәйкес  келмеуі.

       3. Қатысушыларды мемлекеттік емес  зейнетақымен қамтамасыз ету,  ЖЗҚ ерекше түрі болып табылады. Олардың көбінің инвестициялық стратегиясын,  тартылған қаржы құралдарын  сақтауға және  табысты кепілдендірілген   минималды мөлшерін  қамтамасыз етуге бағытталған консервативті жүйе ретінде қарастыруға болады.

       Жалпы инвестициялық қорлардың  құрылымы  әрекет етуші талаптарға сәйкес келгенімен, нақты жағдайда  зейнетақы  қорларының активтерін  осылайша пайдалану  ел  экономикасында   қажетті рол  атқармайтындығы анықталды.  Қазіргі кездегі,  қаржы құралдарының   белгілі-бір   үлесін мемлекеттік бағалы  қағаздарға  міндетті  инвестициялау,  инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру емес, мемлекеттік қағаздарды жабу болып отыр. Мемлекеттік қазыналық облигациялар  нарығындағы  табыстылықтың  төмендеуі  ЖЗҚ инспекциясымен  Үкіметтің бағалы қағаздарына   салым жасаудан  бас тартудың себепшісі   ретінде  қабылданбайды. Сәйкесінше,  әрекет етуші   нормативтік талаптар  бойынша, зейнетақы  қорлары өз активтерінің  белгілі бір бөлігін,  тіпті олар  қордың  инвестициялық  мақсаттарына сай келмесе де мемлекеттік міндеттемелерге инвестициялауға міндетті.

      4.Мемлекеттік зейнетақы қоры міндетті болса, мемлекеттік емес зейнетақы қорының бірқатар  артықшылықтары нақтыланды:

• ұлттық қарыздан құтылу мақсатындағы   ең арзан ресурс көзі;
• бір сала аумағында пайдалануға жұмсалатын шығындар арасындағы  сәйкессіздікті  едәуір төмендетеді;
• жоғары маманданған жүйе күшін  ұстап тұру және тарту құралы ретінде компанияларға, жеке зейнетақы қорларын  пайдалануға  мүмкіндік жасайды.

       5. Біздің  көзқарасымыз  бойынша, зейнетақы активтерін    экономиканың  нақты секторындағы   шаруашылық   салаларын және   зейнетақы   саласын дамытудың    басты бағыттарын   қаржыландыру  мақсатында  пайдалану керек. Яғни, жинақтаушы  зейнетақы   жүйесінің   қаржы құралдарын  нақты жобаларға тарту келесі  құралдар  негізінде   құрылуы қажет:  мемлекетпен кепілдік  берілетін   мемлекеттік емес  бағалы  қағаздар,  банк  құралдары,  ипотекалық міндеттемелер, депозиттер. Сонымен қатар, зейнетақы   активтерін  өнеркәсіп   салаларының негізгі қорларын  жаңартуға жұмсаған  орынды  деп есептейміз,  атап айтсақ: зейнетақы шоттары бойынша   қызмет көрсетуге арналған  меншіктің барлық    формасындағы    өндірістік    кәсіпорындардың    негізгі  құрал-жабдықтарының   лизингі; зейнетақылық   қамсыздандыру бойынша  қызмет  көрсетуші   шаруашылық  салаларындағы   алдыңғы  қатарлы  өндірістік  және  ғылыми-техникалық өзін-өзі  ақтаушы  бағдарламаларды қаржыландыру (медициналық қызмет  көрсету; коммуналдық  тұрғын-үй қоры және т.б).

      6.  Көптеген зерттеулер Қазақстандық   ЗАИБЖАҰ және ЖЗҚ-ның нақты мерзімде айтарлықтай жұмыс істеу   тәжірибесі  жоқ екендігін және шетелге   қаржы құралдарын  инвестициялау елдің өз зейнеткерлерін қамтамасыз етуге арналған  материалдық базасын құру мүмкіндігін шектейтігіндігін көрсетеді. Осы орайда, ипотекалы бағалы  қағаздар   туралы  ерекше атап өтуге болады,  өйткені олар  зейнетақылық қаржыларды   салуда  сенімді құрал болып табылады.  Сонымен қатар, зейнетақы қорларының   тұрғын  үй  құрылыстарын  қаржыландыруда  жанама қатысуы келесі  қаржы  құралдарының  көмегімен жүзеге асыруға болар еді:

• .жылжымайтын мүліктермен   операция  жүргізуші ашық  компаниялардың  акциялары;
• қорлардың  жылжымайтын мүліктерге  салған   акциялары.

    Мұнда  инвесторлардың бағалы қағаздар портфелінің  құрылымына  байланысты  екендігін атап өтеміз. Олар  мүлікке байланысты  бизнес  шеңберінде өз ресурстарын тұрғын үй құрылысы жобаларын қаржыландыруға  пайдаланады. Тұрғын үй  құрылысын   несиелеу    мемлекеткеде,  банктерге де  тиімсіз болып табылады.  Қазіргі  кезде   мұндай  облигациялар шығару  біздің  елде  ұзақ   мерзімді  мемлекеттік  облигациялардың  болуын  автоматты түрде  қамтамасыз ете  алар еді.

    7. Зейнетақы  жүйесін  жаңғыртудың  негізгі  даму  мәселелерін  шешу  жолдары   ұсынылды. Ұсынылған талдауда аталған  жеті мәселенің  бесеуі ҚР  БҚН  дамуына,   ал  қалған  екеуі  ЗНС  қызметіне   қатысты.   Зерттеу   нәтижесі  көрсеткендей,  ЖЗҚ-ның ұйымдық   құрылымы  бәсекелестік  сайыста   маңызды  рөл атқарады.  Вертикалды  құрылымы  мықты    нақты   бөліне  алатын  және ұйымдық   орталықтары өзара  тиімді  әрекеттесетін,   өкілдіктерді  жіберудің   дамыған  жүйесі  бар  зейнетақы  нарығының   субьектілері  нарықта үлкен   жетістіктерге  жете  алады.  Зейнетақы  нарығы  субьектілерінің   алдына  қойған  мақсаттары мен  артықшылықтары     олардың    қызметтеріне   әсер ететін  негізгі  факторлардың бірі  болып  табылады.   Артықшылықтардың  бұрмалануы  басқару құрылымы  мен  инвестиция  тиімділігіне  алып  келеді,  нәтижесінде   ЖЗҚ-ның  клиенттерінің  көзқарасы   бойынша  жұмыс  нәтижесі  қанағаттанарлықсыз  болады.

     8. ЖЗҚ әлеуметтік функцияларын жүзеге асыру үшін,  басқарушылармен алынған инвестициялық кірістің  көлемін сомалы түрде азайту мүмкіндігін шектеу  қажет. Осы мақсатта екінші және үшінші деңгейдегі зейнетақы қорлары үшін  бірдей  болып келетін бірқатар  ережелерді енгізу орынды деп санаймыз: зейнетақы активтерін  инвестициялауды ұйымдастырылған сауда жүйелері (биржа) арқылы жүзеге асыруға рұқсат беру; ұйымдастырылмаған нарықта бір күннің  ішінде  өзгеріске ұшырамайтын тәуелсіз  бағадағы  құралдармен   ғана  операциялар  жүргізуге  рұқсат  беру (инвестициялық қорлардың ұпайларымен); зейнетақы қорларының қаржылары инвестицияланатын  инвестициялық  құралдарды   айтарлықтай  өтімді  болуы  қажет,  олармен  келісім  операцияларын аз  жүргізу  мүмкіндігінің төмендігінен  көрінеді,  сонымен қатар сауда  жүйелері  арқылы.  

   9. Зейнетақымен  қамсыздандыру  кез-келген  ел үкіметінің  үнемі   назарында  болатын  маңызды   әлеуметтік  мәселелері және  тұрғындардың  қарттығын әлеуметтік  қамсыздандыру құқығы бізде ҚР-ның   Конститутциясымен бекітілгендігін  ескерсек, онда зейнетақы жүйесін   жаңғыртудың  басты  мақсаты-  экономикалық  өсуді  қамтамасыз  ету,  қаржылық тұрақты  және  әділ  жүйені құру  болып табылады. ЗЖ жаңа  саяси және  экономикалық  жағдайларға  бейімдей  отырып,  өтпелі  кезеңде  ескі  жүйе  зейнетақылық  сақтандырудың   жаңа  мекемелерінің  пайда   болуы мен  жұмыстарының  басталуына  дейін  әрекет етуі тиіс.

    Әлемдік тәжірибелерге  сүйене отырып, әлеуметтік сақтандыру  салаларына өзгерістер  енгізуге  ЗЖ-нің ЖЗҚ қамтамасыз  ететін  белсенді  мемлекеттік  реттеу  мен  азаматтардың  өз қарттықтарын  қамтамасыз етуге  деген   жауапкершілігін  арттыратын  үлгі сәйкес келеді деген қорытынды  жасауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан  Республикасының  «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы. 1 маусым 2005ж.
2. Аналитическая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане». – Астана.  - 2006. 1-19 б.
3. Зейнетақы активтерін инвестициялау//Құнды қағаздар нарығы,№11.2004.   12-15 б.

     4.Тулепбаев К.М. Становление и развитие пенсионной реформы в Республике Казахстан.//Саясат.—1999.(7)13-26б.

5. Алибаев А. «О ситуации на пенсионном рынке».//Труд в Казахстане:  
проблемы, факты, комментарии. — 2002.(9)- 12-35 б.

     6.Бельгибаева И. «Методические подходы инвестирование пенсионных активов».//Саясат.—2002(11)-35-51 б.

     7.“Мiндеттi зейнетақы салымдарынан құралған жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ерiктi кәсiби зейнетақы салымдарынан зейнетақы төлеудiң ережесi” ҚР Үкiмет қаулысы, 2003 ж., 4 шiлде

     8.“ҚР-сы   Конституциялық Кеңесiнiң қаулысы” Егемендi Қазақстан, 2004ж., 27 сәуiр

      9. Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане, 1999г., август

    10. Накопительная   пенсионная  система. Актуальные вопросы и ответы. 2003 г., ноябрь

    11. Төлепбаев Қ. “Зейнетақы  активтерiне арналған жаңа инвестициялық құралдар ” Қаржы-қаражат . 2006 ж., №3

    12. Бекбердиев Д. “ҚР-да зейнетақымен қамтамасыз ету проблемалары”. Қаржы-қаражат. 2007 ж., №6

    13.Байболов Б. “Зейнет  жолы-ауыр”  Қаржы-қаражат. 2007 ж., №8

    14. Арғынбаев Е. “Зейнетақы: қазiргi жағдайы және келешегi”. Ақиқат. 2006ж., №11

    15. Статистикалық  баспасөз-бюллетень. 2008ж., №4

    16. Ақатаев  Д. “Зейнетақы реформасы: бағыты, бағдары”. Заман және заң. 2005ж., №10

    17. “Қарттығыңызға қам   жасаңыз”. Қазақстан заңдары,  1998 ж., №6

    18. “Мiндеттi  зейнетақы   нормаларын   ұстап  қалудың және жинақтаушы зейнетақы  қорларына    аударудың  ережесi”.  Бухгалтер, 2004ж., №3

    19.Тұрапбайұлы А. “Жинақтаушы зейнетақы қорлары”.  Егемен Қазақстан,   2008ж., 7 сәуiр

    20. Қарағұсова Г. “Әлеуметтiк саладағы сiлкiнiс”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 30 желтоқсан

    21.“Зейнетақы мен бейнет хақы”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 18 тамыз

    22.“Жинақтаушы зейнетақы қорларыныє зейнетақы активтерi”. 2008ж., 5қараша

    23. Есали А. “Жинақтаушы зейнетақы қорлары-инвестор ретiнде”. Егемен Қазақстан, 2009ж., 9 қаңтар

    24.Әлiпбай С. “Зейнетақы қалай өседi?”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 17 сәуiр

   25.Сулейменов С. “Қазақстанның зейнетақы жүйесi”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 28 тамыз

   26.Кемелов М. “Зейнетақы: қазiргi жағдайы және келешегi”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 10 қараша

   27.Баймолдақызы С. “Зейнетақымен қамсыздандырудың жаңа жүйесi”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 12 желтоқсан

   28.Сулейменов С. “Зейнетақы жинақтау жүйесiнiң жұмысы жетiлдiре түседi”. Егемен Қазақстан, 2008ж., 10 қараша

  29.Әбдiрашұлы Б. “Ұлар-Үмiт”. Оңтүстiк Қазақстан. 2008ж., 29 қаңтар

  30.“Зейнетақы қаражаттарың - сiздiң меншiгiңiз”. Оңтүстiк Қазақстан. 2008ж.,  3 наурыз

  31.“МЖЗҚ” АҚ зейнетақы қызметтерi бойынша жолнұсқа. 2008ж.