Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі: жағдайы және болашағы

        3.Соңғы жылдары биржалық айналымның өсу қарқынымен   салыстырғанда зейнетақы   активтерінің   басып   озуының   теріс   тенденциясы   байқалуда.  Бұл  факт,   әрекет   етуші    KASE   айналымының  ЖЗҚ   сұранысын  өтімді  қаржы  институттарына  шоғырландыруға  қабілетсіз   екендігін  көрсетеді.

       4.Биржа айналымы   құрылымының деформациялануы,  яғни  валюта  операциялары  мен   репо  операцияларының үлесіне   KASE  биржалық   айналымының   қомақты үлесінің   сәйкес  келуі.

Егер  зейнетақы  жүйесін жаңғыртудың  негізгі  даму  мәселелерін  формалды  түрде   қарастырсақ, онда  оның   негізінде  оларды  шешу  жолдарын  ұсынуға  болады   .  Аталған жеті  мәселенің бесеуі  ҚР бағалы қағаздар нарығының дамуына қатысып,  ал  қалған  екеуі зейнетақы нарығы субьектілерінің қызметіне қатысты. ЖЗҚ жұмыстарының  нәтижелеріне  зерттеулер  жүргізу ЖЗҚ көлемі ОҰБ табыстылығын  анықтаудағы негізгі фактор  болып табылатындығын  көрсетеді және масштабтан   үнемдеу    жасауға байланысты  шығындардың   төмендеуімен  түсіндіріледі.

Кесте 7

Биржа айналымындағы зейнетақы активтерін дамытудағы  маңызды  мәселелер және шешу жолдары

Сонымен  қатар, ірі ЖЗҚ  үшін  неғұрлым  тартымды  компенсациялық  пакет  есебінен  мамандарды   тарту  жеңіл  болып  келеді.   Сәйкесінше,  ЖЗҚ  ерікті  немесе  мәжбүрлеп   біріктіру  арқылы  ЖЗҚ  қорлануын  көбейтуге  байланысты    шаралар  қажет. ЖЗЖ-нің даму  барысына талдау  жүргізу  нәтижесінде,  ҚР жинақтаушы  зейнетақы  қорлары үшін  "пассивті"   активтердің  үлесі,  яғни  ұзақ  мерзімді   келешек  үшін  сатып  алынатын   активтер    тиімді  екендігі   анықталды.   Бастапқы  кезеңде   құралдарды   тиімді  таңдау  мен әрі  бағалы  қағаздар  портфелін   маржиналды  реттеу қысқа  мерзімді  салымдар жасауға қарағанда неғұрлым  ұтымды    стратегия  болып  табылады.

       Қазақстандағы зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесі қаржы нарығы қатысушыларының белсенді қолдауы жағдайында жүзеге асырылады. Жүргізілген зейнетақы реформасының жағымды жақтары болды, яғни 1998 жылдан бастап зейнетақылық реформалау сәтінен мемлекет бюджетінде болашық зейнеткерлерді ұстау, қамтамасыз ету шығындары қарастырылмайды. Зейнетақы жарналары жұмыскердің өзі таңдап алған жинақтаушы зейнетақы қорларында,олардың жеке шоттарында шоғырландырылады және әрбір адам өзінің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай өзінің болашақ зейнетақысын қалыптастыра алады. Осыған қарамастан, он жылдан астам уақыт шамасында қызмет етіп келе жатқан жинақтаушы зейнетақы жүйесінің өзіндік проблемалары бар:

•   қосарлы шоттар мәселесі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәселелерінің бірі – бір салымшы бірнеше дербес зейнетақы шотын ашуы. Мұндай зейнетақы шоттарын жинақтаушы зейнетақы қорларының дербес жауып тастауға құқығы жоқ, міндетті түрде салымшының өтініші қажет. Заңнамада салымшының міндетті зейнетақы жарналары есебінен бір уақытта екі немесе одан артық зейнетақылық қамтамасыз ету шартын жасауға тиым салынады. Осы жағдайды түзету үшін 2006 жылдың екінші жартысынан жинақтаушы зейнетақыжүйесін оңтайландыру бағдарламасын жүзеге асыра бастады.
•    Зейнеткерлік жас мәселесі. Зейнеткерлік жас жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі проблемаларының бірі болып табылады. Әрине ерлердің өмірсүру кезеңінің орташа жасы – 59. Ал зейнеткерлікке шығу жасы – 63.
•    зейнетақы қорларының қаржылық тұрақсыздығы. Еліміздегі 14 жинақтаушы зейнетақы қорының тек 4-5 ғана салыстырмалы тұрақтылық туралы айта алады. Бұл кезде салымшылары саны бойынша осы қорлардың үлесі бүкіл зейнетақы секторының 80 пайызға жуығын құрайды. Ең көп жинақталған зейнетақы қаражаттары сомасына мынадай жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары ие болды: «Қазақстан Халық Банкі» ЖЗҚ, «Ұлар Үміт» ЖЗҚ, «МЖЗҚ», «БТА Қазақстан» ЖЗҚ және «Гарантум» ЖЗҚ. Жалпы алғанда осы 5 қорға жинақтаушы зейнетақы қаражаттарының жалпы сомасының 80,07 пайызы келеді. Жинақтаушы  зейнетақы қорларының қаражаттары бұл «ұзын ақшалар», өйткені көптеген зейнеткерлер зейнетақылық төлемдерді он-жиырма және одан кейін алады. Сондықтан оларды жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығы емес тұрақты және кепілденген табыс ынталандырады.
•   Зейнетақы қорын, көбінесе, қызметкер емес жұмыс берушінің таңдау мәселесі.  Бұл әртүрлі нысанда жүреді, мысалы, жұмыс беруші қызметкерлердің атынан берілген сәтте келісімшартбланкілері бар қормен у-шусыз келісімшарт жасайды немесе қор өкілдерімен оның қызметкерлері жұмыс берушіге мүмкін қор құрылтайшыларына көрсететін қандай да болмасын қызметі үшін осы өордың айырбасқа ұсынған салымшылары болып есептелетініне жасырын келіседі. Жұмыс берушінің қызметімен байланысты басқа да мәселе – міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы аудармау болып табылады және ол онымен салымшыны инвестициялық табыстан айырады.
•    Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың зейнетақыларының төмендігі. Мәселен 7 млн.салымшының шамамен 5 млн.-ға жуығы ғана белсенді салымшылар болып табылады. Міндетті сақтандыру жүйесінде де осындай ахуал қалыптасып отыр. Мәселен, сақтандыру жүйесімен қамту Алматы облысында – 65% , Оңтүстік Қазақстан облысында – 70,1 %, Жамбыл облысында – 80,1% , ал Қызылорда облысында- 84%-ды құрайды. Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында зейнетақы базасының, зейнетақы мөлшерінің арттатыны жөнінде айтты. Алайда, мұндай шара барлық зейнеткерлерге де қатысты. Әлі жасалмаған зейнетақы есептеудің басқа тәсілдері қажет болып тұр.
•    Қордағы жинағы жайлы тұтынушылардың жеткіліксіз хабардар болуы (нарықтағы жағдай, қорға түсетін пайда, құнсыздану есебінен бөлінетін жинақ мөлшерінің жалпы құны). 
•    Зейнетақы активтері табыстылығының төмен деңгейі, ерікті зейнетақы жинақтарын дамыту қарқынының жеткіліксіздігі, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні мен жүргізіліп отырған реформалардың маңыздылығы туралы халықтың хабардар болу деңгңейінің төмендігі.

Қазақстандағы ЖЗҚ  қызметтерін әрі қарай  дамыту, зейнетақы жүйесіне жаңғырту жүргізу жетістікке жетуге мүмкіндік  беретін  бірқатар мәселелерді шешуді талап етеді. Ең алдымен зейнетақы  жүйесінің сенімді институционалды  инфрақұрылымын құру қажет.  Бұл  міндеттің орындалуы,  міндетті жинақтау қағидаларына  негізделген екінші  деңгейдің жаңадан  құрылуымен  және үш деңгейлі зейнетақы жүйесіне көшуге  байланысты қажетті болып  табылады:

   1. ЖЗҚ табысты қызметі олардың  потенциалды салымшылары болып   табылатын  тұрғындар мен кәсіпорындардың сенім артуына байланысты.    Олардың сенім артуы ЖЗҚ операцияларын бақылаумен және реттеумен  тығыз байланысты.

      2.Зейнетақы жүйесін жаңғырту міндеттерін ескере отырып, міндетті жинақтаушы жүйені  қолданушы, екінші  деңгейдегі мемлекеттік емес зейнетақы қорларының құрылуы жолдарын анықтау қажет.  Бұл мәселе, жаңа  қорларды құру және әрекет етуші  ЖЗҚ  біразын екінші деңгейдегі  қор ретінде  қайта құрылу мүмкіндігін қамтиды.

       3.ЖЗҚ  тиімді жұмыс істеуі активтерді басқарудың ашық және сатылы саясатынсыз мүмкін емес. Ол активтерді басқарумен  айналысатын арнайы компаниялармен және қаржы институттарымен жүзеге асырыла алады.

      4.Активтерді  басқару, ЖЗҚ   зейнетақы  активтерімен қатар өздерінің жеке меншік құралдарын инвестициялай алады ма деген сұрақтарға жауап іздейді.

       ЖЗҚ  активтерін салуға болатын сенімді  қаржы құралдарын нақты  анықтау қажет. Қорлардың инвестициялық  тәуекелділігін анықтауға мүмкіндік беретін критериилерді, нақты құралдарға  мүмкін болатын салымдар  лимиттері өңделіп  шығарылуы керек.

      Нәтижесінде ЖЗҚ ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларға, бағалы қағаздар  сатып алуға  ұтымды  салым жасай алады.

        Бірақ Қазақстанда, экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде тиімді  және сенімді ұзақ мерзімді иивестициялау мүмкіндіктері  шектеулі. Сондықтан,  мемлекеттік  жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы  потенциялын тиімді  орналастыру  айтарлықтай  күрделі мәселе.

        Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үлкен кемшіліктерінің бірі-  ақпараттық қамсыздандырудың жеткіліксіздігі. Жинақтаушы зейнетақы қорларының  қызметтерін  сипаттайтын  арнайы сандық  көрсеткіштердің  тапшылығы жаңа зейнетақы   жүйесінің   қатысушыларының   сенімсіздігін тудырады.

Зейнетақы активтерін инвестициялаудан түскен ағымдағы пайдалылық экономиканың нақты секторына қаражат  тартуға, экономиканың әртараптануына жағдай жасайтын 2003-2015 жылдарға Қазақстан  Республикасының Индустриалдық  инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік  туғызады. Мұнай, газ жашина жасау, тамақ  және тоқыма өнеркәсібін, көлік логистика  өрісі қызметін жетілдіру экономиканың ұзақ мерзімді мамандануымен анықталады және капиталдың ұзақ мерзімді инвестициялануын талап етеді, бұл ЖЗҚ сияқты қаржы  институты қызметінің ерекшелігі болып  есептеледі.

3.2 Зейнетақы  жүйесiнiң  жұмысын жетiлдiру және оның даму бағыттары

           Отандық   қаржы  институты ретінде, ЖЗҚ, экономиканың нақты секторын инвестициялауда мүдделі болатын мемлекетке қызмет етуі тиіс. Бұл үшін белгілі бір кепілдіктер қажет. Қазақстандық кәсіпорындардың корпоративті құнды қағаздарының сенімділігі   артуға ,корпорация қызметі ашық, табысты, талдау үшін  қол жетерлік болуы тиіс.

          Зейнетақы   активтерін  инвестициялаудан  түскен   ағымдағы  пайдалылық (инфляция деңгейінен төмен) экономиканың нақты секторына қаражат тартуға, экономиканың әртараптануына жағдай жасайтын  2003-2015  жылдарға Қазақстан Республикасының   Индустриялдық-инновациялық   даму   стратегиясын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады. Мұнай газ, машина жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібін, көлік-логистика өрісі қызметін, металлургия, құрылыс материалдары өндіріс салаларын жетілдіру экономиканың  ұзақ   мерзімді   мамандануымен анықталады және капиталдардың ұзақ мерзімді инвестициялануын талап етеді, бұл ЖЗҚ сияқты қаржы институты қызметінің  ерекшелігі болып есептеледі.

         Жинақтаушы    зейнетақы    қорлары    зейнетақы    активтерін Мемлекеттік тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасын қаржыландыруға тұрғын үй проблемасын  шешуді ұсынады. Зейнетақы активтерін инвестициялау құрылыс көлемін арттыруға мүмкіндік береді, бұл ондағы объектілердің, оның ішінде тікелей  тұрғын үй бағаларының төмендеуіне әкеледі.

         ЖЗҚ ірі инфрақұрылымдық және телекоммуникациялық жобаларды және жоғары технологияларды дамыту саласында да қаржыландыруға ұзақ мерзімді қаражаттар бере алады, зейнетақы    қорлары   жобалардың   инвестициялық   тәуекелдіктерінің қолайлылығын ескере отырып,  мемлекеттік кепілдікпен жобалық облигацияларды   шығаруы   мүмкін. Инвестициялауға қатысушы зейнетақы активтерін қорғау үшін, эмитенттердің облигацияларының бір бөлігі теңгемен ішкі нарықта орналастырылатындай етіп, оларға валюта жайғасьмының лимитін белгілеу қажет.

       Отандық кәсіпкерлерді қолдауды (нарыққа енгізу, нарықтың  үлесін жеңіп алу,нарықты ұстап қалу т.б.) зейнетақы қорларын кеңейтумен,  соңғыларының ресурстарын салыстырмалы түрде төмен  пайыздармен  айтарлықтай ұзақ мерзімге  берумен  қоса орындауға болады.

            Зейнетақы     қорлары    құнды   қағаздардың тек нарығын ғана     ынталандырумен   қатар, сонымен бірге шетелдің қаржы   нарықтарымен бірігуі тиіс. Бұл - әрі зейнетақы активтерін, әрі инвесторды таңдап алу мүмкіндігін  кеңейту. Отандық акция нарығы нақты дамуды талап етеді, сондықтан капитал нарығына   корпорациялық   қарыз алушылардың      мүдделерін   арттыру және тарту үшін жаңа қаржы құралдарын жасау керек Зейнетақы активтеріне басқаруды  жүзеге асыратын зейнетақы қорлары мен ұйымдары алдындағы өткір тұрған мәселе - олардың кемшілігі нарықтың «тым қызып кетуі не» айналуы мүмкін. Біздің көзқарасымызша, бірқатар туынды құнды қағаздар шығару, оларды халықаралық   нарықтарда   нығайту , сондай-ақ кейбір қаржы құралдарының лимиттерін өзгерту қажет. Зейнетақы активтері есебінен банк депозиттерінің аз мерзімі сияқты шектеулер, жұмсалымдардың кішкентай лимиті (зейнетақы активтері сомасынан 10% және берілген банкінің меншікті капиталынан 25%),зейнетақы   қорларын  тежейді.Сондай -ақ нарықтың жаңа құралдармен республика экономикасы үшін мынадай маңызды - вокзалдар, теміржол және автомобиль, теңіз кемежайларының құрылысы  сияқты инфрақұрылым жобалары есебінен молығуы мүмкін, зейнетақы активтерін биржадан тыс нарықта да пайдалануға болады.

            ЖЗҚ салымшылардың мүдделігін арттыру үшін жинақтаушы  зейнетақы жүйесіне белсенді қатыса (оның ішінде ерікгі салымдармен де), салымшылардың ипотекалық және тұтынушылық   кредиттерін алған немесе зейнетақыға шыққан кезде оларды жекеменшік отбасылық шағын бизнес құрган кезде т.б.кезде зейнетақы қорланымдарын (белгілі бір деңгейден артқан жағдайда) кепілдік сомасы ретінде пайдалана алар еді.

          Үкімет  пен  Ұлттық  банкке  зейнетақы  қорланымдарының   нақты теріс   табыстылығына әкелетін   ақша    жиынын  реттеу бойынша     шаралар қабылдаған орынды .Сол немесе басқа құнды қағаздарды сатып алу үшін шешім қабылдауға   жауапкершілік   зейнетақы   қорларыыың   активтерін басқаратын ұйымдарға жүктеледі, алайда зейнетақы қорларына да зейнетақы активтерін инвестициялау жөнінде тәуекелдіктерді    басқару және ашықтықты қамтамасыз ету бойынша талаптарды қатайту қажет. Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін  басқаратын  ұйымдар  осы  заманғы  тәуекелдіктерді басқару жүйесін енгізуі тиіс.

           ЖЗҚ-на дербес инвестициялық шешімдер қабылдауға құқық берілгендіктен, олардың зейнетақы қорларына жұмсалымдарды әртараптандыру және зейнетақы қорларының қоржынына пайдалырақ және қауіптілігі аздау құралдарды енгізу бағыттарында жұмыс істегендері жөн. Мысалы, бірінғай сыныпты  эмитенттердің     вексельдеріне   және «В» листингі облигацияларына инвестициялау бірақ мұнда бағасы тіпті «А» листингінде құнды қағаздардың инвесторлар   мен   эмитенттердің   кредит   орталығының   түрлі дәрежесімен белгіленетінін ескерген жөн. Зейнетақы  жүйесінің субъектілері, атап айтқанда, зейнетақы  активтерін басқаратын зейнетақы қорлары мен ұйымдары, зейнетақы   қорлары   мен   басқаратын   ұйымдарының   табыстылығын   төмендетуге   әкелетін   инвестициядық   табыстан   ақша   түсімін  іске асыру тәуекелдігінің жоғары болу проблемасын көтеруде. Комиссиялық сыйақының деңгейі мен құрылымы қайта қарауды талап етеді.

        Зейнетақы қорларында, оларға бәсекелестік құратын басқа қаржы институттарынан өзгеше мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуға лимиттері болуы тиіс.

       ЖЗҚ-ның үлестес болуын болдырмау үшін қызметкерлермен келісімшарт жасайтын тәуелсіз қызмет құру  қажет.  Бұл жеке зейнетақы шоттарын ашқан кезде қайталаушылық жағдайларын болдырмауға т.б. мүмкіндік береді.

        Ерікті зейнетақы жарналарын тарту үшін    аударым     жасайтын  субъектіге   пайдалы   болатын   түрлі    сипаттағы салық жеңілдіктерін енгізу ұсынылады. Халық арасында, әсіресе аймақтарда, түсіндіру жұмыстарын белсендірек жүргізу, зейнетақы қорына қатысушылар алатын артықшылықтарына   және болашақта назар аудару керек . Халықаралық іс-тәжірибеге сәйкес, Қазақстан Республикасының   Президентіне   тікелей   есеп   беретін   еліміздің   халқын зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі дербес департамент немесе комитет құру қажет.