Автор: k**************@mail.ru, 25 Ноября 2011 в 19:34, диссертация
Мақал-мәтелдер бір ғасырдың ,ғана жемісі емес.Мақал-мәтел-халық ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан,өзіндік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шешетін асыл мұра,ақылына ақыл қосатын,жарқын болашағына дұрыс бағыт сілтейтін,өмірді танытатын қамқоршы.Онда халықтың өмір сүру барысындағы барлық тәжірибенің өнегелі өсиеттері айтылған,халық даналығы сақталған.
Қазақтың мақал-мәтелдері –көркем әдебиетте сөздің әрін келтіретін,айтайын деген ойдың мағынасын толықтыратын ,сонымен қатар ұтымды да ықшам қолданатын әдемі форма.Өйткені бұл-мол тәжірибенің ұзақ уақыт әбден сұрыпталған,екшелген,сыннан өткен асыл түйіні.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жаныры жоқ.Еретегі,аңыз әңгіме,дастан-жыр,халық өлеңдерінде,тіпті жұмбақтармен тақпақтарда дасөз әрлеу,ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел,айшық ретінде қолданылады.Мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің аталған жанырларына материал-кірпіш болып қаланумен бірге,олардан өзі де нәр алады,ойлы,өнегелі сөйлемдер есесінен байып,дамиды.Қорқыт дегенде өстіп Қорқыт деп пе едім дейтін мәтел «Бөдене мен түлкі» әңгімесімен,Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты дейтін мақал жыл туралы аңызбен байланысты шыққан.
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген білгенінен,бастан кешкен уақиғаларынан қорытқан ақыл ойының жиынтығы,анықтамасы:табиғатта,
Әр халықтың мақал мен мәтелі-сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы,ережесі.Ол кез-келген уақиғаның,мәселенің тұсында еске түседі тілге оралады.Туған елдің қадір-қасиеті туралы балаға ұзақ әңгімелемей-ақ:Ел іші-алтын бесік:Кісі елінде сұлтан болғанша,өз еліңде ұлтан бол деп екі-үш ауыз сөзбен-ақ Отан қадірін ұғындыруға болады.
Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да,іске татырлық түгіл,не құдайшылыққа,не адамгершілікке жарамайтұғыны бар.Біз оны Абай Құнанбаевтың жиырма тоғызыншы қара сөзінде айтылған.
Жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат
Періште алтынды не ғылсын өзін
Тәңірге жазып мінбей –түспей а
Атың шықпаса жер өрте
Алтын көрсе періште жолдан тая
Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол
Қорлықпен өмір өткізгенше,малд
Қалауын тапса қар жанады
Ардан кеткен соң,тірі болып жү
Жарлы болсаң,
Арлы болма.
Абайдың сыны
Мақал-мәтелдер
Көптеген мақал-мәтелдердің мағ
Білсе барымта,білмесе сырымта
«Тисе терекке,тимесе бұтаққа»д