Шпаргалка по "Истории"

Вялікакняскі двор стаяў  перад праблемай павелічэння  прыбытковасці. Частыя войны паставілі  вялікага князя літоўскага ў залежнасць ад феадалаў, якім ён вымушаны быў раздаваць  землі, каб захаваць у іх асобе  сацыяльную апору. Гэта прывяло да моцнага  скарачэння вялікакняскага дамену. Таму каб павысіць прыбытковасць маёнткаў, Жыгімонт II Аўгуст у 1557 г. абвясціў аб правядзенні  ў дзяржаўных землях рэформы, якая ўвайшла  ў гісторыю пад назвай “валочная  памера”. Уся зямля падзялялася  на роўныя надзелы, “валокі”, памерам 21,3 га кожны. Лепшыя пладародныя землі  забіраліся пад княскія фальваркі, у якіх сяляне адбывалі паншчыну. Кожная сялянская гаспадарка замацоўвалася  за часткай валокі. Селянін губляў права пераходу да іншага гаспадара  і станавіўся прыгонным. З валокі вызначалася і сума розных павіннасцяў. Яны былі рознымі для цяглых і  асадных сялян. Так, цяглыя сяляне павінны  былі за кожную валоку працаваць па два дні на тыдзень у фальварку, а таксама плаціць натуральны аброк аўсом, сенам, свойскай птушкай, уносіць невялікі грашовы чынш і  выконваць працоўную павіннасць у княскіх замках. Асадныя (чыншавыя) сяляне павінны былі плаціць чынш ад 66 да 106 грошаў у год. Пасля дзяржаўных маёнткаў “валочная памера” была праведзена і ў маёнтках феадалаў. К канцу XVI ст. яна ўжо скончылася ў заходніх і цэнтральных абласцях Беларусі, некалькі пазней – ва ўсходніх і паўднёвых.

Цяпер уся зямля, маёмасць сялян і самі сяляне сталі ўласнасцю  феадала ці дзяржавы ў залежнасці ад таго, на чыёй зямлі яны сядзелі. Прынятыя ў хуткім часе статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спачатку 10-, а потым 20-гадовы тэрмін вышуку беглых сялян  і вяртання іх гаспадарам. Гэта азначала канчатковае юрыдычнае афармленне прыгоннага права на Беларусі і ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім.

У XIV–XVI стст. адбываецца значны рост гарадоў і гарадскога насельніцтва. Гарады былі цэнтрамі рамяства і гандлю. Па памерах яны адрозніваліся, большая  частка з іх былі невялікія. Гэта былі паселішчы з некалькіх вуліц  з 200–300 дварамі. Найбольш буйнымі гарадамі на тэрыторыі Беларусі ў гэты час  былі Полацк, Магілёў, Віцебск, Мінск, Брэст, Гародня, Слуцк, Навагародак. Растуць  і паселішчы гарадскога тыпу –  мястэчкі. Гарады і мястэчкі ўзнікалі як на дзяржаўных, так і на прыватнаўласніцкіх землях. Мястэчкі ў асноўным належалі феадалам. Каля 40% усіх гарадоў таксама  былі прыватнаўласнымі. Гарады, што  належалі феадалам, былі адміністрацыйнымі, гаспадарчымі і культурнымі цэнтрамі іх зямель. Жыхары гэтых гарадоў  неслі феадальныя павіннасці на карысць  свайго гаспадара.

Разам з прыватнаўласнымі былі і дзяржаўныя, ці вялікакняскія  гарады. Іх насельніцтва лічылася асабіста вольным. Аднак у XVI ст. у гэтых  гарадах з’явіліся ўладанні вяльможных і духоўных феадалаў разам з залежным ад іх людам. Прыватныя ўладанні ў  вялікакняскіх гарадах атрымалі назву “юрыдык”. Яны складалі адасобленую  частку горада і не падпарадкоўваліся  ўладзе гарадскога самакіравання. Да другой паловы XVI ст. магдэбургскае права  атрымалі амаль усе буйнейшыя  гарады Беларусі. Мінску было даравана магдэбургскае права ў 1499 г.

Што ж сабой уяўляла  гарадское самакіраванне? Галоўным органам адміністрацыйнага кіравання  горада быў магістрат. Ён складаўся  з Рады (выбарнага органа кіравання) і лавы (суда). На чале Рады стаяў  войт, як правіла, прызначаны літоўскімі князямі. Сябры Рады (райцы) выбіраліся з гарадскіх багацеяў. Радзе належалі не толькі функцыі кіравання жыццём горада, але і суда. Але ж судовыя  функцыі яна выконвала толькі па маёмасных і грамадзянскіх  справах. Крымінальныя справы разбіраліся  лавай. Лаўнікі (сябры лавы) выбіраліся гараджанамі. Месцам знаходжання Рады ў гарадах былі адмыслова пабудаваныя  для гэтай мэты будынкі-ратушы.

Насельніцтва гарадоў  фарміравалася за кошт беглых сялян, а таксама з рамеснікаў, пераселеных  феадаламі ў горад. Сярод жыхароў  гарадоў большасць (каля 80%) складалі беларусы. Акрамя іх, жылі рускія, украінцы, літоўцы, палякі, яўрэі, немцы, татары. Большую частку насельніцтва складалі рамеснікі і гандляры. Яны называліся мяшчанамі.

Рамеснікі адной спецыяльнасці  былі аб’яднаныя ў цэхі. Яны ствараліся з мэтай абароны грамадскіх, палітычных і маёмасных правоў горада. Гэта былі своеасаблівыя манапалізаваныя  структуры, якія дапамагалі рамеснікам пазбегнуць канкурэнцыі, а таксама  засцерагчы мясцовы гарадскі рынак  ад вырабу іншагародніх і іншаземных рамеснікаў. Падчас ваенных дзеянняў цэхі пераўтвараліся ў вайсковыя  атрады.

У XIV–XVI стст. развіваецца  ўнутраны і знешні гандаль гарадоў  Беларусі. Таргі і ярмаркі становяцца атрыбутам гаспадарчай дзейнасці  гарадоў і мястэчак. Таргі, як правіла, наладжваліся 1–2 разы на тыдзень. Ярмаркі  існавалі толькі ў буйных гарадах  і ладзіліся раз на год. На знешні рынак Беларусь пастаўляла жыта, сала, лес, паташ, футра, скуры, вырабы рамяства. Імпартавалася жалеза, медзь, волава, свінец, металічныя вырабы, фламандскае  і англійскае сукно, галандскае палатно, віно, соль, селядзец, прадметы раскошы.

Такімі былі асноўныя асаблівасці  сацыяльна-эканамічнага жыцця Беларусі ў XIV–XVI стст. Мацнела феадальная залежнасць сялян ад феадалаў. Ішоў працэс іх масавага запрыгоньвання. Цэнтрамі культурнага  жыцця, развіцця рамёстваў і гандлю станавіліся гарады. Іх роля ў эканоміцы  Беларусі ўзрастае.

10. Фарміраванне беларускай народнасці.

Пачатак фармаванню беларускай народнасці было пакладзена ў перыяд існавання звязаў плямёнаў і стварэнні  на тэрыторыі Беларусі Полацкага, Тураўскага, Смаленскага і іншых княстваў. Уваходжанне беларускіх земляў у  склад Вялікага княства Літоўскага стварыла ўмовы для далейшага  фармавання беларускай народнасці.

Неабходнасць сумеснага  супрацьстаяння агрэсіі крыжакоў і  мангола -татараў і ўваходжанне  беларускіх земляў у склад ВКЛ, спрыяла  пераадоленню феадальнай раздробненасці, ліквідацыі лакальнай замкнёнасці  асобных тэрыторый, умацаванню сувязяў  паміж асобнымі тэрытарыяльнымі  часткамі насельніцтва Беларусі, яго  кансалідацыі і інтэграцыі з суседнімі  народамі. Эканамічнай асновай адукацыі беларускай народнасці з'яўляўся рост таварна-грашовых адносін, развіццё ўнутранага рынка. Павелічэнне гандлёва-рамеснага  насельніцтва ў гарадах і мястэчках, узмацненне сувязяў паміж імі  садзейнічала кансалідацыі гарадскога насельніцтва ў саслоўе мяшчан. Усё  гэта адбілася на развіцці агульнасці сацыяльна-эканамічнага жыцця, мовы, культуры і іншых прыкмет, якія характарызуюць народнасць.

Дадатны ўплыў на фармаванне беларускай народнасці аказала развіццё саслоўна-класавай структуры феадальнага  грамадства. У XIV - XVI стст. завяршылася  фармаванне асноўных саслоўяў беларускай народнасці. Канчаткова склалася саслоўе  шляхты. Да панавальных пластоў грамадства ставіліся таксама праваслаўнае і каталіцкае духавенства, заможныя рамеснікі, купцы. Асноўную ж масу насельніцтва ўяўлялі сяляне і ремеслянники-беднякі, якія і склалі асноўнае ядро якая фармавалася  беларускай народнасці.

Важную ролю ў фармаванні беларускай народнасці згуляў рэлігійны  фактар. Пераважная большасць беларускага  народа заставалася праваслаўным, што  спрыяла захаванню і развіццю моўных, культурных традыцый, фармавала  пачуццё нацыянальнай самасвядомасці. Падчас фармаванні беларускай народнасці вызначыліся асноўныя асаблівасці  яе гаспадарчага і грамадскага побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры. Гэта выявілася ў тыпах жылля, яго ўнутраным строі, у адзежы, ежы, абрадах і звычаях, у прафесійнай  мастацкай творчасці і фальклоры.

Паступова склаўся менталітэт беларускага народа, для якога  было характэрным нацыянальная і  рэлігійная талерантнасць, гасціннасць, дабрыня, мяккасардэчнасць, мудрасць, сумленнасць, працавітасць.

З XIII у. мова насельніцтва Беларусі пачынае адрознівацца як ад старажытнарускай мовы, так і моў рускай і ўкраінскай народнасці. Спецыфічныя рысы беларускай мовы з'явіліся ў помніках літаратуры і дзяржаўных актах. У XVI у. ён становіцца дзяржаўным. Сфера распаўсюду царкоўнаславянскай мовы павузілася, ён стаў ужывацца толькі падчас царкоўнай службы.

Назва «Белая Русь» упершыню з'явілася ў канцы XIV у. у стаўленні  Полацкага княства, пазней яно распаўсюдзілася  на землі, размешчаныя ў басейне  Заходняй Дзвіны і Дняпра. З канца XVI - пачатак XVII стст. насельніцтва гэтых  земляў вызначала сябе «беларусцамі». За жыхарамі цэнтральнай і заходняй частак Беларусі замацавалася назва  «літвіны». Назва «Беларусь» для  пазначэння ўсіх яе земляў і народа стала распаўсюджвацца толькі ў  другой палове XIX у. Тэрмін «Літва» перамясціўся на паўночны захад і стаў служыць  для пазначэння суседняга балцкага народа.

11. Культура Беларусі ў 14-16 ст.

Беларуская культура XIV - XV стст. развівалася у цесным узаемадзеянні  з культурай суседніх наро-даў - рускага, польскага, літоўскага. Рабілі ўплыў  на яе і заходнееўрапейскія традыцыі. Але беларуская культура мела свае спецыфічныя рысы, яе арыгіналь-насць  выяўлялася ва ўсім: у народнай творчасці, літа-эатуры, архітэктуры, мастацтве. Беларуская народная творчасць уключала у сябе Іусную паэтычную творчасць, музыку, танцы, тэатраль-Іыя прадстаўленні, прыкладное мастацтва. Яна адлю-:троўвала погляд народа на свет, пачуцці, надзеі. Най-5ольш пашыранымі жанрамі вуснай народнай твор-Іасці былі казкі, песні, загадкі, прыказкі. У песнях гу-Іаць думкі пра гераічнае мінулае (барацьба з крыжа-камі і татарамі), любоў  да Радзімы. Разнастайнай была сямейна-абрадавая  паэзія, у якой адлюстроўваліся та-кія  адметныя рысы народнага характару, як калек-гывізм, гасціннасць. У тэты перыяд пашыраюцца ан-гыпрыгонныя і  рэалістычныя казкі. Абрадавыя песні, <арагоды, гульні суправаджаліся ігрой  на музыкаль-Іых інструментах. Шырока былі распаўсюджаны гуслі, юг, цымбалы, ліры, скрыпкі. Развівалася царкоўна-спеўная  харавая культура. Былі пашыраны тэатраль-Іыя  відовішчы. 3 даўніх часоў вядомыя  прадстаўленні Іжамарохаў. Яны былі першымі акцерамі, творчасць •Ікіх  развівалася у цеснай сувязі з  рознымі народ-яымі гульнямі. Свой высокі мастацкі густ народ ад-люстроўваў у стварэнні прылад працы, вопраткі, гас-падарчых прадметаў. Распаўсюджаным відам прыклад-нога мастацтва было мастацкае ткацтва. Асабліва былі вядомыя  рушнікі, атрыбуты абрадавых дзеянняў.

У XIV - XV стст. ідзе станаўленне  беларускай літаратуры. Выдатнымі ўзорамі  беларускай рукапіс-най кнігі з'яўляюцца Лаўрышаўскае і Друцкае (XIV ст.), Жыровіцкае (XV ст.) евангеллі. Вокладкі рука-пісных кніг рабілі з дошак, якія абцягваліся  скурай і ўпрыгожваліся выявамі, пласцінкамі з рэдкіх мета-лаў  і каштоўнымі камянямі. Да вокладкі прымацоўвалі зашчэпкі, каб кнігу  можна было зашпіліць.

Значным помнікам літаратуры з'яўляюцца лета-пісы. Адным з першых твораў уласна беларускай гіста-рычна-дакументальнай літаратуры прынята лічыць рукапісную кнігу «Летапісец вялікіх князе'ў  літоўскіх» (20-я гг. XV ст.). Ен быў напісаны невядомым аўтарам у Смаленску  у форме суцэльнага апавядання без  вы-карыстання дат. Тут выкладаецца  гісторыя ВКЛ ад смерці Гедыміна (1341 г.) да канца XIV ст.

Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г. - першы бела-руска-літоўскі летапісны  звод. Сваю назву ен атры-маў таму, што 1446 годам датуецца у ім апошні запіс.

Храналагічна звод ахоплівае  перыяд ад сярэдзіны IX да сярэдзіны XV ст. Рукапісы ствараліся у асноўным у  майстэрнях манастыроў, там, дзе знаходзіліся буй-ныя кнігазборы. Да ліку найбольш значных трэба ад-несці Жыровіцкі  і Віцебскі манастыры, буйнымі цэн-трамі  па выкананні кніг былі Навагрудак, Вільня, По-лацк, Слуцк. Рукапісы ўпрыгожваліся  мініяцюрамі (мініяцюра - мастацкі твор малых памераў. Асноўным відам мініяцюры  з'яўляецца кніжная мініяцюра-      малюнкі, шматколерныя ілюстрацыі, а  таксама выяўленча-дэкаратыўныя. Элементы афармлення кніг -

ініцыялы, застаўкі, канцоўкі - таксама ручной работы). Напрыклад, «Радзівілаўскі летапіс» (канец XV ст.) багата ілюстраваны, у ім змешчаны 618 мініяцюр,у якіх расказваецца аб самых  разнастайных баках жыцця тагачаснага  грамадства. «Радзівілаўскі летапіс» -      сапраўдная энцыклапедыя, па якой можна вывучыць не толькі гісторыю, але і культуру, побыт.

3 XV ст. на беларускую мову  пачалі перакладацца творы пісьменнасці  іншых народау як царкоунага, так і свецкага характару. Сярод  іх асаблівай папулярнас-цю карысталіся  «Александрыя», «Аповесць пра  Трою», «Трыстан і Ізольда».

Архітэктура развівалася  на аснове традыцый ста-рарускага дойлідства, але адчуваўся і ўплыў архітэк-туры Заходняй Еўропы. Для тых часоў  характэрныя абарончыя збудаванні, крэпасныя комплексы і куль-тавыя  пабудовы. У першай палове XIV ст. будуюцца магутныя замкі у Лідзе, Крэве, Навагрудку, Медніках, Вільні, Троках. Яны ўтварылі ланцуг абароны ад во-рагаў. У Крэўскім замку таўшчыня сцен дасягала 3 м, вышыня - звыш 13м. У замкавым будаўніцтве  пера-важаў раманскі стыль, што надавала збудаванням ма-сіўнасць, суровы выгляд. У царкоўным будаўніцтве на змену  раманскаму стылю прыходзіла готыка. Прык-ладам гатычнага стылю з'яўляюцца Троцкі касце'л XV ст. у в. Ішкальдзь  Баранавіцкага рае'на. Прамавуголь-ны будынак меў высокі двухсхільны  дах, пакрыты чарапіцай. Сцены ўпрыгожаны ўзорамі, выкладзенымі з цэглы. Унутры памяшканне падзелена чатырма слу-памі на часткі. У гатычным стылі у  канцы XV ст. была пабудавана царква у  Сынковічах. Храм быў доб-

прыстасаваны да абароны. Яго вежы мелі байніцы рознай формы, а таксама вінтавыя ўсходы, якія вялі да баявой галерэі, размешчанай  на завяршэнні сцен. Сынковіцкая царква-крэпасць у нязменным выгля-дзе захавалася да нашых дзен і па сваіх мастацкіх  нартасцях не саступае лепшым узорам сусветнага дойлідства.

12. Лівонская вайна і Люблінская унія. Барацьба за самастойнасць ВКЛ у канцы 16 – пачатку 17 ст.