Па Смаргоншчыне
рэйдавалі члены брыгады "Народныя
мсціўцы", якія дыслацыраваліся
ў Куранецкім раёне Вілейскай
вобласці.
Актыўна змагаліся
з ворагам партызаны групы
на чале з Ф.Р.Маркавым, якая
пазней перарасла ў брыгаду
імя Варашылава.
У Смаргонскім
раёне дзейнічаў і партызанскі
атрад імя Фрунзе. Партызанамі
атрада былі падарваны 34 нямецкія
цягнікі з жывой сілай і
тэхнікай.
У 1943г. на поўначы
Смаргонскага раёна дзейнічаў
асобны партызанскі атрад С.Р.Суслава,
які быў арганізаваны ў 1942г.
у Мінскай вобласці.
Брыгада імя Гастэлы
дзейнічала на тэрыторыі Смаргонскага
раёна са снежня 1943г. Найбольш
актыўна дзейнічаў атрад імя
Шчорса, якім камандаваў У.М.Кароткі.
2-я брыгада імя
Суворава разгарнула сваю дзейнасць
на тэрыторыі Смаргонскага раёна
са студзеня 1944г. У складзе
яе было шмат моладзі.
Загадам Вілейскага
падпольнага абкама КП(б)Б ад 9
студзеня 1944г. быў створаны Смаргонскі
падпольны райком КП(б)Б, які
базіраваўся ў партызанскай брыгадзе
імя Суворава. Сакратаром быў
назначаны А.П. Аўсяннікаў.
Да стварэння падпольнага
райкама камсамола рабочай моладдзю
кіраваў Вілейскі падпольны абкам
ЛКСМБ (з красавіка 1943г.).
Смаргонскі райкам
камсамола прыступіў да работы
17 кастрычніка 1943г. Яго база
была ў партызанскай брыгадзе
імя Суворава. Сакратаром быў
прызначаны В.Д.Сюксін, пазней Э.С.Едус,
Я.Л.Юдзін.
Вялікую дапамогу
ў барацьбе з ворагам мела
арганізацыя антыфашысцкіх падпольных
груп з мясцовых жыхароў. Яны
актыўна дзейнічалі на станцыях
Залессе, Гудагай, у гарадах
Смаргонь, Ашмяны, у вёсцы Солы
і на іншых тэрыторыях.
У сярэдзіне красавіка
1944г. на тэрыторыю Вілейскай
вобласці прыбыла з-за лініі
фронту дыверсійна-разведвальная
група "БУРА", якая складалася
з 9 чалавек. Яе камандзірам
быў М.А.Міхайлашаў, а камісарам
М.І.Жарыхін. За 2,5 месяцы на ўчастку
чыгункі "Смаргонь-Маладзечна-Крывічы"
былі ўзарваны 43 эшалоны. У 1944г.
камандзіру групы "Бура" М.А.Міхайлашаву
прысвоена званне Героя Савецкага
Саюза.
25 мая 1944г. немцы
бамбілі вёску Навасёлкі, а
потым Завелле, Калпяю, Ардзяю, Студзянец,
Трылесіна, Укропенку.
У другую сусветную
вайну на тэрыторыі Смаргонскага
раёна, як і на ўсёй Беларусі,
дзейнічалі падпольныя структуры
польскага Руху Супраціўлення
Савецкай уладзе. Яны ўзніклі
восенню 1939г. З прыходам нямецкіх
акупантаў у лютым 1942г. Саюз узброенай
барацьбы быў перайменаваны ў Армію Краеву
(АК). Членамі радавога кантынгенту
было мясцовае насельніцтва, якое падтрымлівала
"акаўскі рух" і жадала служыць польскай
арміі. У 1943-1944гг. на тэрыторыі раёна дзейнічалі
чатыры брыгады і да сакавіка 1944г. паўночная
частка раёна поўнасцю кантралявалася
польскімі партызанамі (АК).
На тэрыторыі Смаргоншчыны
яны мелі сувязі не толькі
з немцамі і савецкім партызанамі,
але і з літоўцамі. Шмат баявых
спраў было на ліку польскіх
партызанаў. У сакавіку 1944г. атрады
"ТУРА" і "Нетапежа" ўдзельнічалі
ў раззбраенні пастарунка літоўскай
паліцыі ў Крэве. Баі вялі "акаўцы"
ў раёне вёсак Граўжышкі, Мур-Ашмянка
і Талмінава. Многія загінулі
смерцю герояў. Былі разбураны
рэйкі на чыгунцы "Гудагай-Солы",
і пад адхон пайшоў эшалон,
што рухаўся на Маладзечна.
Але найбольш часта
баявыя аперацыі акаўцы праводзілі
супраць савецкіх партызан. Атрады
АК афіцыйна былі распушчаны
ў пачатку 1945г., але дзейнічалі
да 1953г.
5.3. Вызваленне Смаргонскага
раёна
Вызваленне праходзіла
ў ходзе Беларускай ваеннай
аперацыі "Багратыён", якая пачалася
23 чэрвеня 1944г. Галоўнымі сіламі
былі 1-ы Прыбалтыйскі, 2-і і 3-і
Беларускія франты. Спробы ворага
вырвацца з Мінскага "катла"
аказаліся безвыніковымі. Нямецкая
група армій "Цэнтр" пацярпела
паражэнне. 3 ліпеня 1944г. была вызвалена
сталіца Беларусі Мінск. Савецкія
войскі без перапынку наступалі
далей, а ўжо 4 ліпеня пачаўся
другі этап Беларускай наступальнай
аперацыі. Загад быў накіраваны
на нанясенне галоўнага ўдару
ў Віленскім напрамку.
Па тэрыторыю Смаргонскага
раёна наступалі тры арміі
– 5-я (камандзір генерал –
палкоўнік М.І.Крылоў), 11-я гвардзейская
(камандзір генерал-маёр К.М.Галіцкі)
і 5-я гвардзейская танкавая
брыгада пад камандаваннем маршала
бранятанкавых войск П.А.Ротмістрава.
Умоўнай мяжой паміж імі была
дарога "Смаргонь-Ашмяны". Паўночную
частку раёна вызваляў 65-ы стралковы
корпус 5-й арміі (камандзір
генерал-лейтэнант Пераспелаў). Па
маршруце "Жодзішкі-Старая Рудня-Віктасіна-Новыя
Якентаны" 5 ліпеня з баямі рухаўся
785-ы стралковы полк 144-й стралковай
дывізіі і 612-ы полк гэтай
дывізіі – па маршруце "Снігяны-Тракелі",
449-ы полк атакаваў станцыю
Солы і яму дапамагала 97-я стралковая
дывізія. У вызваленні Жодзішак удзельнічалі
215-я і 72-я стралковая дывізіі 65-га стралковага
корпуса. З боку Вілейкі на Смаргонь наступаў
3-і Гвардзейскі Сталінградскі механізаваны
корпус пад камандаваннем генерал-палкоўніка
В.Ц.Абухава ў складзе 35-й танкавай брыгады
пад камандаваннем генерал-маёра А.А.Асланава
і 7-й гвардзейскай механізаванай брыгадай
пад камандаваннем палкоўніка М.І.Радзіёнава
фашысты ўмацоўвалі Смаргонь, плануючы
затрымаць тут савецкія войскі, каб падрыхтавацца
да абароны Вільнюса, але супраціўленне
было адразу зломлена. У 9 гадзін раніцы
4 ліпеня 1944г. пачалося наступленне на
Смаргонь і да 15.00 гадзін горад быў вызвалены.
У баях за вызваленне
Смаргоні вызначыліся экіпажы
танкаў 35-й дывізіі Шуйдзіна і
Данілава. Адным з першых у
горад уварваўся танк гвардыі
старшага лейтэнанта З.А.Музырова,
мужна змагаліся артылерысты-знішчальнікі
старшага лейтэнанта І.І.Бацюцкага
і камандзіра танка 7-й брыгады
- лейтэнанта Л.І.Царэнкі. Яму прысвоена
званне Героя Савецкага Саюза
за подзвігі пры вызваленні
гарадоў Лепеля, Вілейкі, Смаргоні,
Шаўляя і Елгавы.
Паўднёвую частку раёна вызвалялі
16-ы і 36-ы гвардзейскія стралковыя
карпусы 11-й гвардзейскай арміі.
6 ліпеня 16-я гвардзейская стралковая
дывізія вяла баі на тэрыторыі
Смаргонскага раёна і 7 ліпеня
выйшла на лінію "Васюкі-Кушляны-Стымоні-Глінна-В.Мыса".
Баі за Крэва вёў 53-і гвардзейскі
стралковы полк 18-й гвардзейскай
стралковай дывізіі 36-га гвардзейскага
стралковага корпуса і воіны
5-й гвардзейскай танкавай арміі.
У 7 гадзін раніцы 7 чэрвеня Крэва
было вызвалена. Баявыя дзеянні
на тэрыторыі раёна вёў і
29-ы танкавы корпус пад камандаваннем
генерал-маёра Ф.І.Фаміных.
У вызваленні раёна
ўдзельнічалі партызаны з брыгады
імя Суворава і "Народныя
мсціўцы" імя Варашылава, атрад
імя Фрунзе, брыгады імя Будзённага,
Смаленскі партызанскі полк, спецгрупа
"Бура", а 8 ліпеня 1944г. Смаргонскі
раён быў поўнасцю вызвалены.
У гонар воінаў, якія вызвалялі
Смаргонь, за 4 км ад Смаргоні на правым
беразе р.Вілія ў 1976г. ўзведзены помнік
"Пераправа".
6. Пасляваеннае
развіццё Смаргонскага раёна (1944-2007гг.)
З 4 па 7 ліпеня 1944г.
тэрыторыя горада і раёна была вызвалена
ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Акупанты
прынеслі вялікія страты на нашу тэрыторыю.
Горад быў знішчаны напалову, а яго цэнтр,
плошча Свабоды, вул. Савецкая, 17 верасня,
Танкістаў, ляжалі ў руінах. Разбураны
333 дамы, знішчана электрастанцыя і ўсе
прамысловыя прадпрыемствы. На тэрыторыі
17 сельсаветаў было спалена і разбурана
1198 жылых дамоў, знішчана 115га пасеваў,
3629 коней, 8 тысяч кароў, амаль 13 тысяч свіней.
Пагалоўе буйной рагатай жывёлы, у параўнанні
з даваенным узроўнем, зменшылася на 45%,
коней – на 48%, свіней на 60%, авец - на
42%. Пасяўныя плошчы зменшыліся на 40%. Асабліва
пацярпелі жыхары Міцкавіцкага сельсавета,
дзе было спалена 296 жылых дамоў. Поўнасцю
былі знішчаны 12 вёсак, сярод якіх Навасёлкі,
Калпяя, Трылесіна. Былі разбураны 2 бальніцы,
аптэка, радзільны дом, амбулаторыі, 12
школ, 12 калгасаў. Людскія страты раёна
за перыяд акупацыі перавысілі 5 тысяч
чалавек.
9 верасня 1944г.
Смаргонскі раён увайшоў у
склад Маладзечанскай вобласці.
Раёну аказвалася дапамога ўрадам
БССР і іншымі рэспублікамі
СССР. Дасылаліся машыны, абсталяванне,
будаўнічыя матэрыялы. Разам з
тым смаргонцы самі дапамагалі
аднаўляць іншыя рэспублікі і
сваю Беларусь.
Жыхары раёна ўдзельнічалі
ў зборы сродкаў на будаўніцтва
танкаў і самалётаў.
Пэўную складанасць
у палітычных абставінах таго
часу надавала дзейнасць на
тэрыторыі раёна рэшткаў "акаўскіх
фарміраванняў", дэзерціраў, былых
паліцэйскіх.
Але жыццё брала
сваё. Ужо ў 1944г. пачалі працаваць
раённая бальніца, амбулаторыя, 4 аптэкі,
хаты-чытальні. Аднаўляліся і школы.
У 1944/45 навучальным годзе прынялі
навучэнцаў 77 школ, у тым ліку
ў Смаргоні сярэдняя і пачатковая
школы. Ставілася задача ліквідацыі
малапісьменнасці.
Да сакавіка 1945г.
былі адноўлены і ўвайшлі ў
эксплуатацыю лесазавод з электрастанцыяй,
райпрамкамбінат, пякарня, шавецкая
майстэрня, гарадская лазня, 4 арцелі,
сярэдняя школа, радыёвузел. У
склад райпрамбіната ўваходзілі
цагельны і кафельны заводы, 29
млыноў, шавецкая майстэрня, часалка,
пякарня, кандытарская фабрыка
і электрастанцыя. Пазней 1 мая прыступіў
да работы цэх газіраваных
вод, 10 мая – цяслярны цэх, потым
мыльны і карнізачны цэхі, цэх
па перапрацоўцы дзікіх ягад.
Асартымент прадукцыі ўключаў
112 найменняў. Папярэднікамі смаргонскага
ліцейна-механічнага завода былі
кавальскі, слясарны і ліцейны
ўчасткі.
У маёнтку Агінскіх
у в.Залессе адкрыўся дом адпачынку
прамкааперацыі, а ў вёсках Мілідаўшчына
і Кушляны пачалося будаўніцтва
новых цагельных заводаў.
Ішла рэканструкцыя завода ў
в. Алешышкі. У райпрамкамбінаце
адкрыліся сталярная і слясарная
механічная майстэрні, уступіў
у дзеянне вапнавы завод.
Актыўна вялася
тэлефанізацыя раёна. Сувязь з
райцэнтрам мелі амаль усе
раённыя арганізацыі і сем
сельсаветаў.
Пачалося добраўпарадкаванне
горада. Вясной 1945г. набыта шмат
маладых дрэў для азелянення
горада.
Вялікая роля надавалася
развіццю народнай адукацыі. У
в.Суцькава 6 ліпеня 1945 года адкрыўся
першы ў раёне піянерскі лагер.
ЦК ВКП (б) 25 ліпеня
1945 года прыняў пастанову аб
абавязковай пачатковай адукацыі
ўсіх грамадзян СССР. У 1945-1946 навучальным
годзе ў раёне працавалі 80 школ
(1 сярэдняя, 8 няпоўных сярэдніх і
71 пачатковая). У школах працавалі
184 настаўнікі, з іх 8 чалавек мелі
вышэйшую адукацыю, 1 верасня
1945 года першую партыю выхаванцаў
(80 хлопчыкаў і дзяўчынак) прыняў
Ціцінскі дзіцячы дом у Шутавіцкім
сельсавеце.
У гады чацвёртай
пяцігодкі ў Смаргоні і раёне
былі пабудаваны шэраг прадпрыемстваў
і аб'ектаў культурна-бытавога
прызначэння. У 1947г. завяршылася
будаўніцтва цагельнага завода
і рэканструяваны лесазавод у
Алешышках. У гэты час пачалося
спаборніцтва паміж калектывамі.
Важнае значэнне
мела аднаўленне сельскай гаспадаркі,
пераразмяркаванне зямлі і надзяленне
ёю сялян.
У 1944г. аднавіла
сваю работу Смаргонская МТС.
Да 1 сакавіка 1950 года
ў Смаргонскім раёне былі створаны
94 калгасы, а на 15 мая 1950 года
іх было ўжо 115, што складала
50% ад усіх гаспадарак раёна,
а да канца 1950 года іх стала
153. У час калектывізацыі ліквідаваны
кулацкія гаспадаркі, а іх уладальнікі
высланы ў Сібір і сталі
вязнямі ГУЛАГа. Таму ў грамадстве
абвастрыліся адносіны.
Паспяхова вырашаліся
і пытанні сацыяльна-культурнага
жыцця. Ужо ў пачатку 1945г.
былі пабудаваны 163 дамы, падрыхтавана
87 зрубаў. Дзяржава дапамагала ў
будаўніцтве. У 1949г. на тэрыторыі
раёна 257 сямей перасяліліся ў
новыя дамы.
Развівалася адукацыя.
І ўжо 6 ліпеня 1946 года адбыўся
першы выпуск вучняў Смаргонскай
сярэдняй школы 6 ліпеня 1946 года.
На 1 верасня 1946 года ў раёне
налічвалася 87 школ (1 сярэдняя, 12 няпоўных
сярэдніх, 69 пачатковых, 5 вячэрніх). Працавалі
2 дамы-прыёмнікі дзяцей у Шутавіцкім
(у 1947г. пераўтвораны ў дзіцячы
дом) і Залескім сельсаветах
і дзіцячы садок у Смаргонях.
У 1947г. дзейнічала
бальніца на 70 ложкаў з аддзяленнямі:
тэрапеўтычным, хірургічным, радзільным,
інфекцыйным, венерычным, туберкулёзным
і амбулаторыя, працавалі чатыры
ўрачэбна-бальнічныя ўчасткі. У
вёсках Жодзішкі і Залессе
дзейнічалі санаторыі.
У 1949г. уведзены
ў эксплуатацыю 4 новыя школы, 8 крамаў,
а ў Смаргоні – прамтаварныя
крамы, 2 ларкі, 2 закусачныя і 1 павільён.
Восенню 1944г. дзейнічаў
раённы Дом культуры, развівалася
мастацкая самадзейнасць. У 1947г.
даў першы канцэрт хор РДК,
а ў 1948г. нарадзіўся харэаграфічны
калектыў і цымбальны аркестр,
які ў 1949г. выступаў на сцэне
опернага тэатра ў Мінску. Былі
пабудаваны і сельскія клубы,
раённая бібліятэка, а ў 1950г.
была арганізаваны Смаргонская
гарадская дзіцячая бібліятэка,
загадвала якой Ганна Літвін,
бібліятэка ў в.Асіпаны, а таксама
некалькі хат-чытальняў.
Ужо 23 лістапада
1944 года выйшаў першы нумар
раённай газеты "Перамога".