История Сморгонского края

4.2. Смаргоншчына ў перадваенныя  гады (1939-1941гг.)

Другая сусветная  вайна, якая пачалася 1 верасня 1939 года, прынесла на Смаргонскую зямлю новыя  беды. Ужо ў сярэдзіне 1939 года нямецка-фашысцкія  захопнікі акупіравалі ўсю Польшчу  і падышлі да Заходняй Беларусі. Навісла пагроза заняволення. Рабочая  Гвардыя  пачала стварацца пасля 17 верасня 1939 года  з ліку членаў КПЗБ і тых, хто выступаў супраць  польскай улады яшчэ да прыходу Чырвонай Арміі. Узначальваў Рабочую гвардыю  ў Смаргоні былы сакратар Смаргонскага РК КПЗБ Віктар Янчуковіч.

У гэты ж  час былі прыняты Дэкларацыі аб уваходжанні  Заходняй Беларусі ў склад БССР, аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель.

Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР ад 15.01.1940г. у  Заходняй Беларусі быў створаны 101 раён, у тым ліку Смаргонскі ў складзе  Вілейскай вобласці. Першым старшынёй  райвыканкама быў зацверджаны Дзмітрый Федаравіч Гурын. У сельскай мясцовасці для арганізацыі работы на вёсцы  былі створаны сельсаветы, колькасць  якіх да пачатку Вялікай Айчыннай вайны  мянялася. Агульнае кіраўніцтва  ажыццяўляў раённы камітэт партыі. Першым сакратаром Смаргонскага РКП  быў Саламон Абрамавіч Дордзік.

Значнай падзеяй  ў жыцці працоўных Смаргоншчыны сталі выбары ў Вярхоўны Савет  СССР і БССР, якія адбыліся 24 сакавіка 1940г. Пачаліся сацыяльна-эканамічныя  пераўтварэнні: нацыяналізацыя прадпрыемстваў і перавод іх на сацыялістычны  ўклад, пераўтварэнні ў сельскай гаспадарцы: раздача зямлі беднякам, калектывізацыя, якая праводзілася больш  мякка, без гвалту, чым на ўсходзе  Беларусі. У раёне было 10 калгасаў. Для ўмацавання іх матэрыяльна-тэхнічнай  базы былі створаны дзве МТС (машынна-трактарныя станцыі) – Смаргонская і Данюшаўская. У снежні 1940г. некалькі юнакоў і дзяўчат  былі накіраваны вучыцца на трактарыстаў: Надзея Антонаўна Кавяза з в.Хаўсты, Любоў Пятроўна Дудко-Драмлюк з  в.Залессе, Анастасія Міхайлаўна Аскірка  са Смаргоні, Ніна Вікенцьеўна Тытуш  з в.Ракаўцы і Васіль Дзянісавіч Шунько з в.Суцькава.

Гандлёвай справай  у раёне займалася Смаргонскае  гарадское спажывецкае таварыства і 9 спажывецкіх сельскіх таварыстваў.

У Смаргоні працавалі дзве бальніцы на 30 ложкаў і радзільны дом на 10 ложкаў.

У 1940-1941 навучальным  годзе працавала 81 школа, з іх адна  сярэдняя руская (466 вучняў), 14 няпоўных сярэдніх (3545 вучняў), 66 пачатковых (5743 вучні). У іх працавала  221 настаўнік. Акрамя таго працавалі  яўрэйскія  і беларускія школы.

У райцэнтры  ўжо былі адкрыты Дом культуры і бібліятэка. На сяле было 14 хат-чытальняў  і бібліятэк, дзейнічалі  гурткі і арганізацыі, у тым ліку камсамольская  арганізацыя.

Важнейшым дасягненнем  Савецкай улады была ліквідацыя беспрацоўя. Пачалася падрыхтоўка кваліфікаваных кадраў для сельскай гаспадаркі. Непапулярнай акцыяй у міжваенны перыяд было прымусовае высяленне польскіх асаднікаў  з  заходніх абласцей Беларусі. Гэтыя  людзі сталі ахвярамі дзвюх улад і аказаліся ў далекім выгнанні – у Сібіры, Казахстане, зведалі  холад і голад, многія там памерлі. Да вясны 1952 года ў Смаргонскім раёне  была завершана калектывізацыя сельскай гаспадаркі.

5. Падзеі Вялікай Айчыннай вайны  і наш край з 1941 па 1944гг.

      22 чэрвеня 1941 года  на досвітку армада нямецка-фашысцкіх  войскаў без абвяшчэння вайны  абрушыла на СССР удар нябачанай  сілы. Пачалася Вялікая Айчынная  вайна савецкага народа супраць  агрэсара. Беларусь стала арэнай  жорсткіх баёў. Па яе тэрыторыі  наступала самая магутная групоўка  нямецка-фашысцкай арміі група  армій "Цэнтр", усяго 50 дывізій.  Гэтай групе супрацьстаяла Заходняя  асобая ваенная акруга ў складзе  трох армій – 3-й, 10-й і 4-й. 

      Напярэдадні вайны  ў Смаргоні стаяў 52-і процітанкавы  дывізіён 24-й Жалезнай Самара-Ульянаўскай  двойчы Чырвонасцяжнай стралковай  дывізіі пад камандаваннем генерала  К.М.Галіцкага.

      На чэрвень месяц  1941 года войскі акругі планавалі  сваё перамяшчэнне для ўмацавання  Заходняга напрамку.

      У 4 гадзіны раніцы 22 чэрвеня стала вядома, што немцы  бамбяць Ліду, гараць аэрадромы  11-й авіяцыйнай дывізіі.

      Пастановай ЦК  КПБ/(б) ад 22 чэрвеня 1941 года "Аб  задачах і мерапрыемствах у  сувязі з выступленнем па радыё  намесніка старшыні СНК В.М.Молатава" ў Смаргонскім раёне пачаўся  перавод усяго жыцця на ваенны  лад. 23 чэрвеня пачалася мабілізацыя  ваеннаабавязаных. Іх калоны рухаліся  пешшу на Маладзечна. Нямецкія  самалёты бамбілі  іх на "брыючым  палёце" з кулямётаў. Многія  мужчыны на фронт былі  мабілізаваны  толькі ў 1944 годзе, пасля вызвалення  Смаргоні. З 1944 года на франтах  Вялікай Айчыннай вайны змагаліся  толькі тыя смаргонцы, якія  да пачатку вайны праходзілі  тэрміновую службу ў радах  Чырвонай Арміі.

      На чацвёрты дзень  вайны, у сераду 25 чэрвеня , фашысты  наблізіліся да горада Смаргоні. Галоўныя нашы сілы адступілі  на Маладзечна, пакінуўшы невялікія  групы чырвонаармейцаў – заслоны.  Так, на Гауцеўскім пераездзе  абарону трымалі курсанты Вільнюскага  пяхотнага вучылішча. Вядомы толькі  тры прозвішчы: маёр Раўгале,  капітан Луня, старшы лейтэнант  В.Рымас.  Усе яны загінуўлі  смерцю храбрых. Пасля  вайны   мужныя воіны перазахаваны ў  брацкую магілу ў цэнтры горада  Смаргоні.

      Насупраць вёскі  Васюкі сустрэлі фашыстаў два  савецкія танкі і шэсць салдат. Усе боепрыпасы танкісты выкарысталі  і самі загінулі смерцю храбрых,  мясцовыя жыхары пахавалі іх  на месцы гібелі. У  1970-я гады  яны перазахаваны ў цэнтр вёскі  Солы. Імёны герояў, на жаль, невядомы. Мужна змагаліся воіны і каля  вёсак Лісічына, Падзялёнае. На тры  гадзіны былі затрыманы немцы  каля вёскі Нараты, дзе два  танкі і 32 салдаты змагаліся  з  калонамі наступаючых фашыстаў, аднак і самі загінулі. Пахаваны  героі на месцы смерці, а пасля  вайны перазахаваны ў брацкую  магілу ў цэнтры Смаргоні. Імёны  герояў невядомы.

      У небе Смаргоншчыны  перыядычна ўспыхвалі паветраныя  баі. Вядома, што каля чыгункі  ў в.Белая, каля Маркоўцаў, Святлян,  у балоце каля Замосця былі  збіты нашы бамбардзіроўшчыкі,  загінулі лётчыкі. 

       25 чэрвеня 1941 года  каля вёскі Солы быў здзейснены  таран. Палаючую машыну лётчык  накіраваў у самую гушчу нямецкіх  танкаў.

      Жыхары вёскі Гарыдзеняты  змаглі выратаваць лётчыкаў, якія  вымушаны былі пасадзіць машыну  ў жытнёвае поле. Адзін лётчык  загінуў, яго жыхары пахавалі  на вясковых могілках,  а Віктар  Табакоў быў выратаваны ўсімі  жыхарамі ў небяспечных умовах. Нездарма лётчык на ўсё жыццё  захаваў удзячнасць жыхарам вёскі,  якія ратавалі яго ў далёкім  1941 годзе. Карэнны масквіч, кандыдат  тэхнічных навук, ён не раз  наведваўся ў Дубатоўку і як  самых дарагіх гасцей сустракаў  вяскоўцаў у сябе ў Маскве.  

5.1.Акупацыйны рэжым

Акупацыйны  рэжым устаноўлены гітлераўцамі на часова захопленай тэрыторыі нашай Радзімы быў распрацаваны загадзя да нападу на СССР. Галоўныя яго думкі былі выкладзены Гітлерам у сакрэтным дакуменце ад 25 мая 1940 года, дзе ўказана, што захопленыя землі належыць разглядаць як аб'ект каланізацыі і германізацыі, ператварыўшы актыўную масу "іншароднага насельніцтва" у непісьменных рабоў. Палажэнні акупацыйнага рэжыму былі падрабязна выкладзены ў плане "Барбароса" - "ОСТ". У далейшым яны дапаўняліся загадамі і інструкцыямі. Аднак характар рэжыму быў адзін:  рабаванне, гвалтаванне, масавы тэрор, забойствы каб не дапусціць супраціўлення нашага народа.

      Ужо на чацвёрты  дзень вайны, 25 чэрвеня 1941 года, Смаргонскі  раён быў акупіраваны немцамі.  Ён быў уключаны ў склад  Вілейскага гебітскамісарыята, а  ў снежні 1942г. яго паўночна-заходняя  частка адышла да генеральнай  акругі "Літва". Прыкладная мяжа  праходзіла па лініі Крэва-Сакавічы-Сялец-Белая  і далей па левабярэжжы Віліі.  Акупацыйная ўлада трымалася  на вайсковай сіле. Ваенныя гарнізоны  існавалі ў Солах, Крэве, Дабраўлянах,  Смаргоні, Жодзішках, Вішневе, Войстаме, Даўбучках, Шутавічах, Снігянах. Самы моцны гарнізон быў у  Смаргоні. Дадзеныя аб яго колькасным  і нацыянальным  складзе былі  знойдзены толькі на 1944 год (183 чалавекі, 4 гарматы, 5 мінамётаў, 10 кулямётаў, 4 танкі, 9 грузавых, 4 легкавыя аўтамашыны, 2 матацыклы). Камендантам быў нямецкі  афіцэр Шыльер, намеснікам – афіцэр Шульц. Моцным быў і Войстамскі гарнізон. У дапамогу гарнізонам былі адноўлены пастарункі і атрады "дапаможнай паліцыі" з мясцовых жыхароў. Такім чынам, камендатура, паліцэйскія пастарункі кіравалі жыццём акупіраванага краю. Прызначаныя па вёсках солтысы (старасты) даводзілі да жыхароў загады нямецкіх улад.

      Была арганізавана  ўсеагульная працоўная павіннасць  жыхароў ад 15 да 45 гадоў. Любое  непаслушэнства каралася смерцю: нявыхад на работу, знаходжанне  на вуліцы ў забаронены час  і праслухоўванне савецкіх радыёперадач, нявыплата падаткаў, захоўванне  зброі, укрывальніцтва яўрэяў  і цыганоў. 

      Прадукты харчавання, фураж для патрэб немцаў, па  жорсткаму загаду, рыхтавала мясцовае  насельніцтва. Акупанты вывозілі  ў Германію народную маёмасць, прыродныя багацці. У Смаргоні  каля чыгункі немцы пабудавалі  лесапілку з дзвюма піларамамі, рыхтавалі дошкі і брусы. Высеклі  ўвесь вялікі яловы і хвойны  лес па дарозе ад Смаргонь  да маста цераз р.Вілію. Жыхароў  вёсак прылеглых да чыгункі  "Мінск – Вільнюс", рэгулярна  прыцягвалі да пракладвання другой  каляіны чыгункі. Уся чыгунка  кантралявалася патрулямі. Усе  рабочыя працавалі пад пільным  кантролем немцаў.

      Сялянскія гаспадаркі  абкладаліся падаткам і выдавалі "пакупны талён" на набыццё,  напрыклад, грабляў, махоркі. (прыкладная  норма падатка - 17кг мяса, 50кг  харчовага збожжа, 50кг кармавога  збожжа, 66кг сена, 30кг саломы, 200кг  бульбы, 1,5кг ільносемя, 1 птушку).

      Выкананне падаткавых  абавязкаў строга адсочвалася  праз вясковых солтысаў, а ў  выпадку невыканання каралася  расстрэлам.

      Акупацыйныя ўлады,  каб перацягнуць на свой бок  народ, спрабавалі стварыць шэраг  арганізацый. У кастрычніку 1941г.  быў дадзены дазвол на стварэнне  так званай Беларускай народнай  самапомачы, якая займалася культурнай  справай. У Жодзішках быў адкрыты  Дом беларускай народнай культуры. У 1942г. у Смаргоні пачала  працаваць Гандлёвая школа, яна   была адчынена яшчэ ў 1930-я  гады. Дырэктарам быў адвакат  Капусцінскі. Навучалі ў ёй  на беларускай мове. Палітыкай  ў школе не займаліся, але  ў кожным класе вісеў папяровы  герб "Пагоня" і партрэт Гітлера.  Праводзіліся рэлігійныя заняткі  папом і ксяндзом. Працавалі пачатковыя  беларускія школы: у Залессі  і Крэве, а ў Войстаме кароткатэрміновыя  настаўніцкія курсы для тых,  хто скончыў да вайны 7 класаў. Вучылі 2 месяцы, вывучалі філасофію,  логіку, методыку.

      Спроба стварыць  Саюз беларускай моладзі не  ўдалося. Па вёсках у Смаргонскім  раёне жыло шмат бежанцаў, іх  вывезлі фашысты з прыфрантавой  паласы. Мясцовыя жыхары ім дапамагалі.

      Смаргонскі райкам  партыі і райвыканкам былі  эвакуіраваны. Пачаліся расправы  фашыстаў над савецкімі актывістамі,  дэпутатамі, міліцыянерамі. Іх расстрэльвалі  па падказцы імён сваімі ж  людзьмі, якіх і сёння нядобрай  памяццю ўспамінаюць старажылы.

      Так, у ліпені-жніўні 1941г., фашысты распраўляліся з савецкімі актывістамі, сваю "чорную справу" прадоўжылі ў 1943г., а завяршылі ў 1944г. "акаўскія" атрады.

       Канцэнтрацыйныя лагеры смерці былі яшчэ адной бязлітаснай прыкметай акупацыйнага рэжыму. Такі лагер быў у Смаргоні ў жніўні 1941 года па 1943 год.  Лагер размяшчаўся на тэрыторыі раённай бальніцы, дзе ўтрымлівалася каля тысячы чалавек.

У 1992 годзе  перад уваходам у будынак Смаргонскай  раёнай паліклінікі быў урачыста адкрыты мемарыяльны помнік загінуўшым ваеннапалонным.

      Яшчэ адзначаны  ў дакументах лагеры каля чыгуначных  станцый вёсак Солы і Залессе.  Некалькі тыдняў у ліпені 1941г.  трымалі фашысцкі вялікі націск ваеннапалонных насупраць вёскі Крэва. На жаль, дакументаў аб гэтых лагерах не ўдалося знайсці.  

Лёс смаргонскіх яўрэяў – адзін з самых жахлівых бакоў акупацыйнага рэжыму. Гэта  сапраўдны генацыд у адносінах да жыхароў яўрэйскай нацыянальнасці.

Перад вайной у Смаргонскім раёне яўрэі  кампактна пражывалі ў Смаргоні, Крэве, Солах. Па перапісу іх колькасць  складала 2 017 чалавек, а ўсё насельніцтва горада тады складала 5 138 чалавек. У  пачатку вайны яўрэі ўцякалі  на ўсход, але немцы іх праследвалі і знішчалі. Яўрэйскае гета ў Смаргоні было створана ў кастрычніку 1941 года, а па ўспамінах ўцалелых вязняў і жыхароў горада – у жніўні 1941 года, а дата ліквідацыі гета – канец 1941 года, але асобныя людзі працавалі тут да 1944 года. У гета было сагнана ўсё яўрэйскае насельніцтва горада і вёсак, акрамя Солаў і Крэва, дзе былі свае гета. У горадзе былі спачатку два гета, пазней іх аб'ядналі. Да канца 1941 года яўрэяў перавозілі ў Ашмяны і іншыя гета. Крывавым днём стаў дзень 22 кастрычніка 1941 года, калі на ўскрайку лесу, за вёскай Зялёнка, было расстраляна больш за 500 чалавек, прывезеных з Смаргоні.  

       5.2. Падпольны, партызанскі рух і польскі Рух Супраціўлення

      На тэрыторыі Смаргонскага раёна дзейнічалі дзве падпольныя групы. Арганізатарам адной з іх быў Ручыца Уладзімір Афанасьевіч. Актыўнымі яе членамі былі сяляне з вёсак Хадакі і Шутавічы. Сувязной у групе падпольшчыкаў была і жонка кіраўніка Юлія Аляксандраўна Ручыца.  Гэта група была звязана з Мінскім падполлем і  дзейнічала з пачатку 1942 года па жнівень 1943года. Пазней падпольшчыкі былі арыштаваны.

      Другая падпольная  група была створана ў Залессі.  Кіраваў ёй жыхар з в.Вётхава  Пракоп Іосіпавіч Сапач. Група  праводзіла агітацыйную работу  сярод насельніцтва, збірала зброю,  распаўсюджвала літоўкі, рыхтавалася  да баявых аперацый. Сам П.І.Сапач,  бацька дзесяці  дзяцей, яшчэ  пры Польшчы ўключыўся ў палітычную  барацьбу. Зімой 1941-1942гг. разам з  салдатамі-акружэнцамі падклаў міну  на ўчастку чыгункі Залессе-Белая.  Варожы цягнік узарваўся. Раніцай  фашысты акружылі хату П.І.Сапача, паставіўшы каля сцяны дзяцей, пачалі вобыск. Гаспадара арыштавалі і даставілі ў Лукішскую  турму Вільні. Пасля вызвалення Вільні ў 1944г. савецкія салдаты прачыталі на сцяне адной з камер словы, напісаныя крывёй: "Сёння мяне павядуць на шыбеніцу. Я не прадаў таварышаў па барацьбе. За справу працоўных, за Чырвоную Зорку я аддаю сваё жыццё. Селянін вёскі Вётхава Залескага сельсавета П.Сапач". Змагар загінуў, а яго справу прадоўжыў сын Уладзімір, які стварыў новую групу.