История Сморгонского края

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Дзяржаўная установа адукацыі

      «Інстытут пагранічнай службы Рэспублікі Беларусь»

Кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін

 

 

 

 

Рэферат

 

Гісторыя Смаргонскага краю

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Квяткевіча  Яўгенія Аляксандравіча

курсанта 1 курса

114 вучэбнай  групы

факультэта  №1

навуковы  кіраўнік

Аляксандровіч Наталля Альбертаўна

выкладчык кафедры

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мінск 2013   

 

Змест

Уводзіны 3

Храналогія гісторыі Смаргоні 4

Гісторыя Смаргонскага раёна 6

1. Археалагічнае мінулае Смаргоншчыны 6

2. Смаргонскія землі ў складзе ВКЛ (ХІІІ – ХVІІІ стст.) 11

2.1. Крэўскае княства 12

2.2. Смаргонь і яе ўладары 14

3. У складзе Расійскай імперыі (1794-1918гг.) 20

3.1. Смаргоншчына ў 1905-1907гг. 23

3.2. Першая сусветная вайна і Смаргонскі край 25

4.  Смаргоншчына ў міжваенны перыяд (1918-1941гг.) 28

4.1.У складзе Польскай дяржавы (1921 – 1939гг.) 28

4.2. Смаргоншчына ў перадваенныя гады (1939-1941гг.) 31

5. Падзеі Вялікай Айчыннай вайны і наш край з 1941 па 1944гг. 32

5.1.Акупацыйны рэжым 33

5.2. Падпольны, партызанскі рух і польскі Рух Супраціўлення 35

5.3. Вызваленне Смаргонскага раёна 37

6. Пасляваеннае развіццё Смаргонскага раёна (1944-2007гг.) 39

Заключэнне 42

Спіс выкарыстанай літаратуры 43

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны

Смаргонскі  край. Смаргоншчына любая мая… Бог  не абдзяліў цябе адвечным прыродным хараством. Твае ціхія і адначасова велічна-задуменныя лясы непрыкметна пераходзяць у маляўнічыя ўзгоркі, а неабсяжныя, як кінуць вокам, раўніны арганічна суседнічаюць з празрыста-гаманлівай Віліяй і яе прытокам Ашмянкай. А недзе там, каля Залесся, нясе свае няспешныя воды рэчачка Драйка, расказваючы наваколлю жыццёвую адысею кампазітара і дыпламата, культурнага і палітычнага  дзеяча Рэчы Паспалітай, князя Міхала Клеафаса Агінскага, пра яго светлую любоў да роднага краю, да слаўнай Айчыны.

На скрыжыванні  бойкіх шляхоў і дарог аблюбаваў гэты край сваё месца. І колькі не стараліся шматлікія ворагі знішчыць і растаптаць яго, ім не гэта не ўдалося зрабіць. Стаіць ён старажытны і малады на вечную радасць наступным пакаленням смаргонцаў.

І тым  не менш многае давялося пабачыць Смаргоншчыне за сваю шматвяковую гісторыю. Тут, на гэтых землях, і ў першую чаргу ў Крэве, адбывалася станаўленне Вялікага Княства Літоўскага, менавіта тут у старажытныя часы пісаліся розныя дамовы і пагадненні, абмяркоўвалася будучыня нашай краіны. Не абмінулі Смаргоншчыну і спусташальныя паходы шведскіх заваёўнікаў, якія вырашалі спрадвечныя спрэчкі з Масквой, ды і руска-французская вайна 1812 года таксама закранула яе сваім чорным крылом.

Менавіта  адсюль, з гэтых узгорыстых абшараў старажытнай Віленшчыны, падаў у канцы ХІХ стагоддзя свой чысты і непаўторны голас прарок нацыянальнага адраджэння Францішак Багушэвіч, які прамовіў словы, якія пачула ўся Беларусь: “Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі”. Тыя словы, сказаныя ў спрыяльны час, пачулі і падхапілі тысячы яго прыхільнікаў і паслядоўнікаў. Гэта яны потым пісалі ў “Нашу Ніву”, адчынялі беларускія прыватныя школы, стваралі беларускі тэатр, закладвалі падмурак беларускай дзяржаўнасці.

Цяжкія  выпрабаванні выпалі на долю смаргонскага краю і ў ХХ стагоддзі. Якраз Смаргоншчыне прыйшлося найбольш пацярпець у часы Першай сусветнай вайны, стаўшы на даволі працяглы час эпіцэнтрам супрацьстаяння дзьвюх найвялікшых армій свету. Драпежны Рыжскі падзел 1921 года крывавай ранай адгукнуўся у сэрцы беларускага селяніна. І на гэты раз Смаргоншчына не стала на калені. Зыркімі агеньчыкамі веры і абуджэння свяціліся сярод суцэльнай ночы хлусні і няпраўды тыя нешматлікія беларускія гурткі і суполкі, якія былі хутка раскіданыя па ўсёй зямлі смаргонскай. Арляняты і Біцяняты, Данюшава і Спягліца, Зарудзічы і Вётхава, Шутавічы і Войстам, Жодзішкі і Залессе сталіся цэнтрамі супраціву і прыкладамі нацыянальнага змагання за свае правы ў былой Заходняй Беларусі. Гэта яны – Шутовічы і Станкевічы, Шыманоўскі і Мурашка, Цікота і Чарняўскія, Зяновіч і Дудка – сталі сімваламі новай Беларусі.

Не скарылася  смаргонская зямля жорсткаму  і падступнаму ворагу і ў часы Вялікай Айчыннай вайны. Менавіта тут, на яе тэрыторыі, дзенічалі партызанскія брыгады імя Варашылава, імя Гастэлы, 1-я Віцебская (2-га складу) і многія іншыя. Гэта яны – легендарныя лясныя мсціўцы – падрывалі нямецкія эшалоны, знішчалі варожыя гарнізоны, вызвалялі людзей з няволі, інфармавалі мясцовы люд пра перамогі на франтах, усялялі веру ў канчатковую перамогу дабра над злом. А потым аднаўлялі разбураныя і спаленыя дамы і паселішчы, будавалі школы, расцілі дзяцей, жылі надзеяй у лепшы заўтрашні дзень.

І не толькі гэтымі слаўнымі і гераічнымі справамі славіцца і ганарыцца смаргонская зямля. Не меншую вядомасць яна займела дзякуючы сваім славутым мастакам, музыкантам, пісьменнікам. Рэдкая мясціна Беларусі можа пахваліцца такой незлічонай колькасцю выдатных і таленавітых паэтаў, празаікаў, драматургаў і мемуарыстаў.

Смаргоншчына… Край прыгожых і высакародных людзей і вядомых на ўсю краіну помнікаў сівой даўніны, край неабсяжных лясоў і дзівосных па сваёй маляўнічасці палеткаў, край, самы дарагі ў свеце, бо гэта наша радзіма, зямля, якая дадзена нам лёсам. 

 

Храналогія гісторыі Смаргоні

 

Кастрычнік 1503 г. Першае пісьмовае ўпамінанне аб Смаргоні ў дакументах па гісторыі Віленскай  епархіі (Юрыем Зяновічам быў  пабудаваны касцёл св. Мікалая). 

 

1553 – 1555 гг. У Смаргоні пабудаваны мураваны Кальвінскі збор. 
1590 г. Мікалай Багуслаў (Крыштоф) Зяновіч заснаваў у Смаргоні папяровую мануфактуру, якая вырабляла паперу для Віленскіх друкарняў.

Жнівень 1609 г. У Смаргоні спыніўся кароль Польскі і Вялікі князь Літоўскі Сігізмунд III падчас яго паходу на Маскву. 
1621 г.  Кальвінскі збор перададзены католікам і атрымаў назву Троіцкага касцёла. 
Чэрвень 1655 г. У Смаргоні знаходзілася стаўка рускага цара Аляксея Міхайлавіча, бацькі Пятра I, падчас яго паходу на Вільню. 
1628 г. Смаргонь пераходзіць ва ўладанне князёў Радзівілаў (Ганна Соф’я Зяновіч выйшла замуж за Альбрэхта Уладзіслава Радзівіла). 
11 лютага – 17 сакавіка 1708 г. У Смаргоні размяшчаецца галоўная кватэра шведскага караля Карла XII падчас Паўночнай вайны (1700 – 1721 гг.).

1762 – 1790 гг. Уладаром Смаргоні быў Караль Станіслаў Радзівіл, “Пане Каханку”, з дзейнасцю якога звязаны росквіт школы дрэсіроўкі мядзведзяў – “Смаргонскай акадэміі” (існавала з 17 да пачатку 19 ст.). 
XVII-XIX стст. У Смаргоні атрымала вялікае распаўсюджванне вытворчасць “абваранак” (абаранак), радзімай якіх яна лічыцца. 
1795  г. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Смаргонь увайшла ў склад Расійскай імперыі.

1805 г. Князь Багдан Агінскі купіў Смаргонь за 65000 злотых. 
1808 г. Уладаром Смаргоні становіцца граф Караль Пшаздзецкі. 
5 снежня 1812 г. Імператар Напалеон пакінуў сваю армію ў Смаргоні, перадаўшы камандаванне маршалу Мюрату. 
1832 г. На мястэчка Смаргонь, як уладанне К. Пшаздзецкага (за яго ўдзел у 

паўстанні 1830–1831 гг.), накладзены секвестр і яно здаецца ў арэнду. 
1842 г. Смаргонь перайшла ў склад дзяржаўнай маёмасці. 
1873 г. Праз горад пракладзена Лібава-Роменская чыгунка, будаўніцтва якой зрабіла вялікі ўплыў на прамысловае развіццё Смаргоні.  
1879 – 1904 гг. Смаргонь – казённае фабрычнае мястэчка, цэнтр  аднайменнай воласці Ашмянскага павета Віленскай губерні. 
1893 г.  У Ашмянскім павеце ўзнікла першая рабочая арганізацыя – “Саюз рабочых Смаргоні” пад кіраўніцтвам С. С. Трусевіча, І. Ф. Сініцкага, П. А. Гільмана. 
1901 г. Смаргонская стачка – найбольш значнае выступленне пралетарыяту Беларусі напачатку XX ст. Яна ахапіла да 1300 рабочых 26 гарбарных заводаў і майстэрняў і працягвалася каля 4 -х  тыдняў. 
1901-1904 гг. У Смаргоні былі праведзены 31 эканамічная і 3 палітычныя стачкі, 2  дэманстрацыі, 13 масовак, адбыліся дзве сутычкі рабочых з паліцыяй. 
6 чэрвеня 1904 г. Імператар Мікалай ІІ зацвердзіў рашэнне Кабінета Міністраў аб узвядзенні мястэчка Смаргонь у статус безуезднага горада. 
1905 – 1907 гг. Пралетарыят Смаргоні прымае актыўны ўдзел у першай расійскай рэвалюцыі. 
1914 г. Горад Смаргонь Ашмянскага павета Віленскай губерні налічвае 16228 жыхароў. 
Верасень 1915 г. – лістапад 1917 г. Гераічная абарона Смаргоні падчас першай сусветнай вайны. Часопіс “Огонёк” у 1916  г. называе Смаргонь “мёртвым горадам”. 
18 сакавіка 1921 г. Згодна з Рыжскім мірным пагадненнем Смаргонь  увайшла ў склад Польскай дзяржавы. У горадзе налічвалася 154 жыхары. 
17 верасня 1939 г. Смаргонь уваходзіць у склад БССР. 
15 студзеня 1940 г. Смаргонь – цэнтр Смаргонскага раёна Віленскай вобласці. 
25 чэрвеня 1941 г. – 4 ліпеня 1944 г. Смаргонь акупіравана нямецка- фашысцкімі захопнікамі. 
Верасень 1944 г. Смаргонь – цэнтр Смаргонскага раёна Маладзечанскай вобласці. 
20 студзеня 1960 г. Смаргонскі раён пераходзіць у склад Гродзенскай вобласці. 

1972 – 1976 гг. Уведзены ў строй заводы аптычнага станкабудавання, сухога абястлушчанага малака, камбікормавы, ільнозавод. 

4 красавіка 1983 г. Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР у Смаргоні пачынаецца будаўніцтва філіяла Мінскага трактарнага завода імя У. І. Леніна. 
1985 г. Смаргонь выдзелена ў асобную адміністрацыйную адзінку абласнога падпарадкавання. 
Лістапад 1996 г. Згодна з  Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь 

Смаргонскі раён і г. Смаргонь аб’яднаны ў адну адміністрацыйную адзінку – Смаргонскі раён. 
2003 г .  Смаргонь адзначыла 500-годдзе. 
2006 – 2007 гг. За дасягненне лепшых вынікаў у выкананні асноўных мэтавых паказчыкаў прагнозу сацыяльна-эканамічнага развіцця Смаргонскі раён занесены на Рэспубліканскую Дошку гонару.

 

Гісторыя Смаргонскага раёна

1. Археалагічнае мінулае Смаргоншчыны

Цікавым і  змястоўным аказваецца старажытнае  мінулае роднага краю. Сляды жыцця  людзей тут вядомы з мезаліту (сярэдняга  каменнага веку), які працягваўся  з VIII па V тыс. да н.э. Мезаліт падзяляецца на ранні і позні. У раннім мезаліце працягвалася паляпшэнне клімату, а ў выніку перамяшчаліся межы лясных зон і падзон на поўнач і ўся тэрыторыя Беларусі пакрылася бярозава-сасновымі лясамі. Змяніўся і жывёльны свет. Сустракаліся ў лясах такія віды, як мядзведзь, воўк, ліса, лось, алень, дзік, конь-тарпан і паўночны алень.

Шэраг знаходак са Смаргонскага месцазнаходжання адносяцца  да мезаліту. Так за 6 км на паўднёвы ўсход ад Смаргоні, каля вёсак Міхневічы і Сукневічы, каля ўпадзення ў раку Вілію, яе левабярэжнага прытоку ракі Драй, знаходзіцца вялікі кар’ер. Пры здабычы жвіру з пойменнай глыбіні даставалі самыя розныя прадметы. Шмат вырабаў было з рогу, фрагменты рагоў са слядамі апрацоўкі (вядома каля 50 знаходак). Магчыма, яны з’яўляюцца вырабамі з паселішча, якое размяшчалася на левабярэжнай тэрасы р.Вілія. Сярод прылад працы адростак рога паўночнага аленя. Рысункі прылад працы з рога знойдзеныя каля Смаргоні, вы бачыце ніжэй:

Найбольш  выразную групу сярод знаходак складаюць  прылады працы з прасвідраванай адтулінай. Гэта рубячыя прылады, муфты, а таксама арнаментаваны “жазло шамана”. Амаль усе яны зроблены з рога, высакароднага аленя. Сякеры мелі асіметрычнае лязо. Былі сякеры, вырабленыя з адростка рога. Яны доўгія, злёгку выгнутыя і маюць вузкае лязо. Круглая адтуліна прасвідравана ў верхняй частцы вырабу.

Цікавасць прадстаўляюць  матыкі. Яны мелі выраўненую паверхню вырабу, папярочнае лязо.

Выдатнай  знаходкай з’яўляецца выраб з  рога, які названы “жазло шамана”. Ён зроблены са ствала рога і мае  выцягнутую форму.

Па знойдзеных прыладах працы можна прасачыць  тэхніку апрацоўкі. Тоўстыя часткі рога падсякалі па перыметру, а потым  падламлівалі.

Усе асноўныя знаходкі са Смаргонскага месцазнаходжання адносяцца да позняга мезаліту. У  канцы  V тыс. на тэрыторыю раёна на змену мезаліту прыйшоў новы каменны век, які працягваўся да канца III тыс. да н.э.

Вялікім адкрыццём  гэтага часу з’яўляецца вынаходства  глінянага посуду. Вучоныя лічаць гэтую акалічнасць  пачаткам новага каменнага веку.  У глінянае цеста  старажытныя майстры дабаўлялі  расліннай дамешкі каб расла  трываласць. Вылеплены посуд добра  апрацоўваўся, асабліва яго вонкавая паверхня. На тэрыторыі Смаргонскага раёна былі выяўлены рэчы з керамікі і крамянёвыя вырабы старажытнасці  паабапал ракі Віліі. Аднак раскопкі не былі праведзены, а таму цяжка  сцвярджаць пра культурную прыналежнасць  гэтых месцазнаходжанняў. Тэрыторыя  Смаргонскага раёна размяшчалася на мяжы нёманскай і нарвенскай (крывінскі  варыянт) археалагічных культур. Тут  знаходяцца  рэшткі прадметаў  культуры тыповай грабенчата-ямкавай керамікі. У канцы  III тыс. да н.э. пачаўся пераход да вытворчай гаспадаркі, а ў II тыс. да н.э. на Беларусі пачаўся бронзавы век і першабытныя людзі пачалі ўдасканальваць апрацоўку каменю. Яны карысталіся такімі спосабамі, як шліфаванне, пілаванне, паліроўка, свідраванне і нанясенне пільчатай рэтушы. І на тэрыторыі Смаргонскага раёна, па дадзеных 1976 года, у пяці месцах былі знойдзены шліфаваныя сякеры – клінападобныя з свідраванымі адтулінамі. Некалькі свідраваных сякер выло вяўлена археолагамі ў кар’еры бліз Смаргоні. 

На тэрыторыі  Смаргоншчыны не знойдзены паселішчы  бронзавага веку з магутным культурным пластом, што звязана з гаспадарчымі заняткамі насельніцтва таго часу. Невялікія групы людзей займаліся  падсечным земляробствам і жывёлагадоўляй. Нізкі ўзровень агратэхнікі і  каменныя прылады працы патрабавалі  частай змены месца паселішчаў, і  таму культурны слой не дасягаў вялікай  магутнасці. Вучоныя сцвярджаюць, што  ў канцы неаліту ў Павіленне  пранікаюць носьбіты культуры шнураванай керамікі – старажытныя індаеўрапейцы, магчыма, балты. Так да гэтай культуры адносяцца рэшткі пахавання каля вёскі Куранец Вілейскага раёна  Мінскай вобласці, што недалёка ад Смаргоні. Насельніцтва выкарыстоўвала ў побыце гаршкі, знешняя паверхня якіх аздаблялася крэскамі-штрыхамі. Яе носьбітаў звязваюць са старажытнымі ўсходнімі балтамі.

Да гэтай  культуры адносіцца большая частка гарадзішчаў, якія знаходзяцца на тэрыторыі  Смаргонскага раёна: Гарані, Няхведы, Войстам, Суцькава, Монтацішкі. Найбольш дасканала  даследавана гарадзішча каля вёскі  Гарані. Старажытныя людзі жылі тут  працяглы час. Тут знойдзена шмат рэшткаў жытлаў (вогнішчаў), што дазваляе характарызаваць побыт насельніцтва на працягу больш чым тысячагоддзя. Паселішча размяшчалася на пагорку  паблізу возера Свір. Пляцоўка гарадзішча старажытных людзей нагадвае форму  роўнабаковага трохвугольніка памерамі: поўнач-поўдзень – 75м, усход-захад – 60м. Над наваколлем яна ўзвышалася на 7-12м. З трох бакоў гарадзішча было абаронена схіламі пагорка, з чацвёртага – верагодна, былі абарончыя збудаванні ў выглядзе простай драўлянай сцяны (зараз разбураны).