Рекреациялық география және туризм географиясы - қоғамдық әлеуметтік-экономикалық географияның салалық пәндері

Ежелгі Грецияда  курортология мен емдік туризм  пайда бола бастайды. Римдіктер  өздерін сауықтыру үшін жылы  су көздеріне және курорттарға  барып тұруды жақсы көрді. Емдеу  құдайы Асклепийдің храмдары  көне замандарда құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-VІ ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы климаты бар жерде салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен пайдаланылды.

Біздің заманға  дейінгі VІІІ ғасырда ертедегі гректер саяхаттар жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға көрушілер немесе қатынасушылар ретінде қатынасты. Мысалы, ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындарға өнерсүйгіштер мен спорт адамдары көптеп келушілер болды.

Ортағасырларда  туристік қозғалыс бәсеңдей түсті. Ішкі жағдайлары  тұрақсыз көптеген  жаңа мемлекеттердің құрылуы  бұрын-соңды болмаған саяси кедергілерге  әкеп соқты. Туристік саяхаттардың  ұзақ уақыт тоқырауда болуына  көптеген себептер әсер етті, олардың ішінде: феодалдық жүйеге  байланысты Еуропаның көптеген  аймақтарындағы шаруашылықтың күйреуі, бұрынғы жол тораптарының түгелімен  және сол жолдар бойындағы  түнеу орындарының жойылып кетуі, саяхатшылардың қорғаныс дәрежесінің  төмендеуі, сонымен қатар көптеген  қалалардың күйреуі. Біздің заманның  тек ІІІ және ІV ғасырларында қайтадан діни табыну саяхаттары жанданып, аз уақыт ішінде діни туризмнің жақсы дамыған түріне айналды.

Пилигримдердің  Палестинаға саяхаттары біздің  заманның ІІІ–ІV ғасырларының өзінде-ақ басталды. Император Константин кезінде Иерусалимде, дәлірек айтқанда Иса пайғамбардың табыты үстінде храмдар салынды.

ІV ғасырда қасиетті жерге қажылық бұқаралық сипатқа ие болғаны соншалықты, табынушылар арасында ол жиілеп жай шетелдік туризм ретінде қабылдана бастайды.

Біздің заманның  VІІ және VІІІ ғасырында саяхаттар діни мақсаттар үшін қайта жаңадан басталды. Бұндай саяхаттарға қатысушылар әр түрлі еуропалық елдердің тұрғындары болды. Олар Италия (Рим), Испания (Сантьяго де Компостела) және Палестина елдерінің қасиетті жерлеріне саяхаттар жасады.

VІІ ғасырда халифа Омар кезінде Иерусалимді мұсылмандар жаулап алады. Алайда, бұл қажылықты тоқтата қойған жоқ.

VІІІ ғасырдың деректері бойынша, Иерусалимге Галльск епископы – қасиетті Аркульф келіп, өзінің саяхаты жайында естеліктер қалдырған.

Қажылар Палестинаға тек табыну  үшін ғана емес, сонымен қатар  ескі құнды заттарды сатып  алу үшін де сапар шекті. Әр  жылы 15-ші қыркүйекте Иерусалимде, қасиетті Мариямның шіркеуі алдында  жәрмеңке ұйымдастырылып отырды. Қажылар арасында сауда табысты  болғаны соншалықты, қалада Генуя, Венеция, Пиза және Марсель көпестерінің  өзіндік конторалары мен бүтіндей  көшелері мен қоныстары болды.

XVІ ғасырдың соңынан Англияда "гранд-тур" әйгілі бола бастады – бұл ауқатты адамдардың континентке саяхаты, гранд-турдың арқасында адамдар оқуын бітіріп, Жерорта теңізін көріп, өркениеттің шығу тегін көріп, сауаттанып қайтуына мүмкіндіктер туды. Әлеуметтік құбылыс сияқты туризмнің дүниеге қайта келуі XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ ғасырдың басына жатады.

XVІІ ғасырда Еуропада "таза туризм" формасы пайда болды. Бұл, К. Либеренің айтуынша, танымдық, емдік немесе демалыс мақсаттарында саяхаттаушы тұлғаларды қамтиды. Оған қоса Еуропада діни сенімге байланысты миграциялар мен көпестердің саяхаттары белгіленіп отырды.

XVІІІ ғасыр Ресей курорттарының дамуының бірінші кезеңі. Бұл процесті бастаушы Ұлы Петр І. Ол 1713 жылы бүкіл халықтың алдында минералды сулардың ізделуі керектігін жариялады. Бұл мәселе бойынша 1719 жылы 20 наурызда арнайы жарлық шығып (Дохтырлық ережелер жайындағы жарлық), здравница мекемелерінің заңдық негізіне айналды. Бұл дата Ресей курорттарының тарихының бастауы болып саналады.

ХІХ ғасырдың  жартысына дейін еуропалық туризм  тек қана элитарлық келбетке  ие болады, ал оған қатысушылар  ауқатты жоғарғы сынып өкілдері  болып, сол кезгі кейбір авторлар  туризмді "аристократтық туризм" деп де атады (tourіsme arіstocratіque). Тек ХІХ ғасырдың екінші жарты-сында ғана, әсіресе ХХ ғасырдың 20-жылдарында туристік қозғалыс өзгерістерге ұшырап, демократиялана бастайды.

ХІХ ғасырда  және ХХ ғасырдың бірінші жартысында  туризмнің дамуы көптеген факторларға  байланысты болады, олардың ішінде  ең маңыздылары мыналар:

- көлік құралдарының дамуы;

- өнеркәсіптің дамуы және оған байланысты халықтың тіршілік деңгейінің жақсаруы;

- урбандалудың дамуы;

- бос уақыттың артуы;

- қоғамның мәдени деңгейінің жоғарылауы;

- туризм жөніндегі мемлекеттік саясат.

Ең бірінші темір жол желісі  – Манчестер-Ливерпуль 1825 жылы Англияда ашылды. Бұрын апталар шығындалатын саяхаттарға, ендігі жолы әркімнің және өте қымбат емес бағамен қолы жететін болды. Темір жолдар барлық мемлекет-терде өте шапшаң қарқынмен салына бастады. Олар туристік қозғалыстың кеңістіктік құрылымын және көлемін өзгертті.

Туристік  белсенділіктің артуы саяхат  бюроларының ашылуына әкеп соқты, ал олар уақыт өте келе, "туристік индустрияның" маңызды тірегіне айналды. Негізінен, ең маңызды да бастапқы нүкте 1841 жылы ағылшын мұғалімі Томас Куктың Мидленд округіндегі темір жол компаниясын Лейстер-Лафборо деген 18 км трассада мейрамдық поезды енгізуге үгіттеуінен басталады.

Томас Кук  алғашқы болып, 1872 жылы қалағандарға  жерді айналып өтетін саяхат  ұсынып, бұл турды индустриалды  негізге қойды. Алғашқы 20 саяхатшы  жерді 220 күнде айналып өтті. Лондонның  көрмелері мен Еуропа қалаларына  экскурсия жасаудан бастаған  Томас Куктың бюросы бірте-бірте  іс-әрекет сферасын кеңейтті: жаңа туристік нарықтарды игеру арқылы саяхаттар санын арттырды.

Томас Кук қазіргі заманғы  туризмнің негізін қалаушы, бірінші  менеджер және туризмнің алғашқы  маркетологы болып танылып, саяхатшылардың  ұйымдастырылған бұқаралық қозғалыстарының  тиімділігі мен мәнін ең бірінші  болып түсінген адам болып  саналады.

Германия, Швейцария, Франция, Италия, Чехияда халықаралық  курорттардың дамуына байланысты, бұл елдер де, Англиямен қатар, Еуропада халықаралық туризм  орталығына айналып отыр. XVІІІ ғасырдың аяғында, басқа елдерге барып, әр түрлі мақсаттармен саяхат жасап жүрген адамдарды туристер деп атай бастады.

Әлемде бірінші  біріккен әуесқой тау саяхатшылары  – Англиялық альпі клубы – 1857 жылы Лондонда пайда болды. Артынша, 1862 жылы Туринде Австриялық альпі клубы құрылды да, кейінірек Италиялық болып аталынды. 1863 жылы Швейцар клубы бекітіленеді.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында  халықаралық және ұлттық туризм  өз шеңберіне басқа да елдерді  тартып, онан әрі дами түседі. Туристік сапар желісіне жиі  тарихи орындар мен мәдени  ескерткіштер енгізілінеді. Халықаралық  туристік қозғалыстың басым көпшілігі  бұл кезеңде Еуропаға келеді.

ІІ Дүниежүзілік соғыс халықаралық  туризмнің көлемін қатты қысқартты. Соғысқа дейінгі туризмнің деңгейіне 40-шы жылдардың соңында ғана  жетті. Соғыстан кейінгі кезеңде  туристік саяхаттар АҚШ пен  Канадада кең тарай бастады. 1948 жылдың шілде айынан бастап  шетелдік туристердің Жапонияға  баруына ресми түрде рұқсат  етілді.

Егер қазіргі  жағдайындағы туризм ХІХ ғасырдың  соңында пайда болып құрылса, ол ХХ ғасырдың екінші жартысында  ғана шынайы интенсивті дамуға  ие болып, техника, технология, қоғамдық  қатынастардың шапшаң дамуымен  қатар келіп ХХ ғасырдың феномені  атағына ие болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Туризм тарихын географиялық тұрғыдан зерттеу

 

Демалыс мақсатындағы сапарлар санының артуы урбандану  үрдісінің өсуі мен ХІХ ғасырдағы  темір жол көлігінің дамуына  байланысты болды. Бұл туристік қасиеттерге, әсіресе демалыс үшін жайлы территорияларға  деген қажеттілікті арттырды.

ХІХ ғасырда  медицинаның дамуы нәтижесінде  климат пен теңіз суының емдік  қасиеттері өте жоғары бағаланатын  болды. Темір жолдардың салынуы  мұндай қасиеттері бар аудандарды туристік сұраныс территорияларына «жақындатты». Ал техниканың дамуы үлкен ауқымды  туристік инвестицияларға мүмкіндік  берді. Бұл кішігірім және белгісіз қоныстардың үлкен теңіз жағалауларындағы демалыс орталықтарына (мысалы, Сопот, Канны, Монте-Карло, Ницца) немесе таулы  демалыс орталықтарына (мысалы, Шамони, Давос, Закопане) айналуына себепкер болды.

Демалыс пен туризмді географиялық тұрғыдан зерттеу ХІХ жүзжылдықтың екінші жартысында басталды (И.Г. Коль). ХІХ және ХХ ғасырларда үлкен қарқынға ие болған қалалардың дамуы географтарды урбандану мен туристік, курорттық қоныстардың пайда болып, кеңею үрдісінің арасындағы тәуелділікті анықтау мәселесін қарастыруға итермеледі. Неміс географы А. Геттнер (1859-1941 жж.) мұндай қоныстардың дамуын ең алдымен қалада халықтың шектен тыс шоғырлануымен, сондықтан да олардың рекреациялық қажеттіліктерінің артуымен байланыстырды.

«Туризм географиясы» деген терминді ең алғаш 1905 жылы Д. Страднер қолданды. Оның ойынша, бұл ғылым туристік қозғалыс пен оның шаруашылық іс-әрекетін зерттеумен айналысуы керек. Сонымен қатар, туристік қолайлылық пен сол жердің аттрактивті қасиетін анықтау қажет. Туристік құбылыстардың экономикалық аспектісіне географтар ХІХ ғасырдың өзінде-ақ көңіл бөлген, алайда бұл мәселенің нақты талдауын тек К. Шпутцтың (1919) еңбегінде табуға болады.

Қоғамдық  сұранысына сай, туризм географиясы  туристік ағымдарды зерттеуден бастап, курорттық-туристік ресурстарды зерттеу  мен рекреациялық аудандастыруға назар  аудара бастаған.

Алғашқы демалыс  пен туризм зерттеулерінде ішкі және халықаралық туристік ағымдар мен  жергілікті жерлердің туристік игерілуіне көп назар аударылған.

Францияда алғашқы  туризм географиясы шеңберіндегі зерттеулерді Альпыдағы туристік қозғалыс пен  туристік шаруашылық мәселелерімен  айналысқан Р. Бланшар болды. Италияда осындай зерттеулерді А. Мариотти жүргізген.

Отызыншы  жылдары туризм географиясының әлем бойынша серпінді дамуына, әсіресе  Германияда (Р. Глюксманн, А. Борман, Х. Позер), Францияда (Д. Мидж), Швейцарияда (В. Унцикер), Жапонияда (М. Сато, К. Мисава, Танака, Осаки), сондай-ақ АҚШ-та (Р. Браун, К.С. Мак-Мерри) мүмкіншіліктер туады. Зерттеулердің басты нысанасы туризмнің ауылдық жерлері мен туристік (ең алдымен табиғи) ресурстарына тигізетін әсері болды. Осындай зерттеулерге байланысты Берлинде 1929-1934 жылдары туризмді зерттеу Институты ашылды. Осыған тәрізді мекемелер Берн мен Гренобльде пайда болды.

Бұл туризм географиясының қарқынды дамуы жылдары  болған. Оның зерттеу нысаны мен  пәні дұрыстап анықтала бастайды. Еуропа мен Солтүстік Америка елдеріндегі  аумақтық жоспарлаудың дамуы нәтижесінде  осындай зерттеулерде демалыс пен  туризм мәселелері кең көлемде қарастырылады. Осыған орай табиғи ортаны терең зерттейтін географиялық жұмыстар қажеттілігі  өседі.

Осындай жұмыстардың  мысалы – Ягеллон университеті тұсындағы  Краков туризм студиясының (1936-1939 жж.) зерттеулері. Бұл студия туризмді зерттеу мен  мамандарды даярлау бойынша тұңғыш университеттік орталық болып есептеледі (М. Бочваров, 1977). Дәл сол кезде С. Лещицкийдің туризм географиясы деген түсінікті ғылыми түрде дәлелдейтін теориялық жұмыстары жарық көрді, ол географиялық әдебиеттердің өміріне туризм ұғымын енгізді. Сол кезде туризм география-сының дамуында туризм ұғымын дәл анықтау әрекеті үлкен рөл атқарды. Ол теориялық, шаруашылық, географиялық, статистикалық, құқықтық, мәдени және қоғамдық мәселелердің жинағы ретінде туристік қозғалыспен байланысты.

Туризмнің теориялық  негіздерінің қалыптасуы мен осы  саладағы зерттеулер арқасында туризм географиясының мағынасын дұрыстап анықтауға мүмкіншілік туындады. Туризм географиясының мақсаты «аумақтың туристік артықшылықтарын ғылыми тұрғыдан анықтау, ландшафтың жаратылыстық қасиеттерін сақтай тұра туристік қозғалыс мүмкіндігін зерттеу және осы қозғалыстың экономикалық пайдалануының ең тиімді жолдарын жоспарлау» болып табылады (С. Лещицкий, 1932). Осындай анықтамадағы зерттеу мәселелері «адаммен, географиялық ортамен, жерді шаруашылық мақсатында пайдалануымен, адамзат жетістіктері және мәдениетімен» тығыз байланысты. Бұл өте маңызды қадам болды, өйткені бұдан бұрын туризм географиясы туристік қозғалыспен байланысты тек сұрапталған элементтерін зерттейтін ғылым болып есептелген.

Туризм географиясының дамуы нәтижесінде көптеген жаңа зерттеу орталықтары, әсіресе туризм қоғамдық және шаруашылық өмірінде маңызды  рөл ойнайтын елдерде пайда болды. Дегенмен алғашқы кезеңде туризм географиясы саласындағы зерттеулер көбінесе Германияда жүргізілген. Әрине, бұған 1929 жылы Берлинде Жоғары сауда  мектебі жанында ашылған туризм зерттеулерінің Институты (директоры  Роберт Глюксман) ықпал етті.

ІІ Дүниежүзілік соғыс туризм географиясы  саласындағы ғылыми зерттеулерді тежейді. Алайда, мұндай зерттеулер соғыс бітісімен-ақ қайта басталады, себебі сол кездері  туристік қозғалыс үлкен қарқынмен  дамыған. Осындай даму көрсеткіші –  өте ауқымды ғылыми әдебиет көздерінің шығуы. Туризм географиясы ауыл шаруашылығы  географиясы мен өнеркәсіп географиясы  сияқты географияның дербес саласына айналды.