Рекреациялық география және туризм географиясы - қоғамдық әлеуметтік-экономикалық географияның салалық пәндері

1. Рекреациялық география және туризм географиясы - қоғамдық әлеуметтік-экономикалық географияның салалық пәндері

Соғыстан  кейінгі кезеңде, әсіресе 60-70-ші жылдарында рекреациялық география мен демалыс  географиясы атаулары кең тарады, осы атаулар кейбір елдерде бұрын жиі қолданылатын туризм географиясының орнына қолданыла бастады. Ал, ГФР-да бос уақыт географиясы түсінігі жиі пайдалануына жол ашылды.

Осыдан кейінгі  жылдары көптеген ғалымдар туризм географиясы, рекреациялық география мен демалыс  география пәндерінің бір мағынада болуына қарсы келді. Осы пәндерді бір-бірінен бөліп түсіндірген  ғалымдар П. Жорж (Франция), В.С. Преображенский мен Ю.А. Веденин (КСРО), И. Матцнеттер (ГФР), Б. Барбье (Франция), Ф. Хеллайнер (Канада) және т. б. болды.

Бұрынғы Кеңес  Одағында «рекреациялық география» мен «туризм географиясы» ұғымдары әртүрлі ғылым пәні ретінде қабылданды. Ең алдымен рекреациялық география (В.С. Преображенскийдің теориясы бойынша, 1975) пайда болды. Туризм географиясы болса Кеңес Одағының ыдырауына шейін дұрыс дамымаған. Бұл екеуінің арақатынасы мынадай: рекреациялық география – бұл мәні жағынан демалыс пен туризм геогра-фиясы. География ғылымдарының ішінде де бұлардың алатын орны туралы пікірлер әр түрлі болған. Кейбіреулері оларды пәнаралық ғылымдарға жатқызса, басқалары оларды қоғамдық география ғылымдарының шеңберінде кіргізді. Бұл мәселені шешу үшін талдау жасауымыз қажет. Біріншіден, ғылымдардың зерттеу объектісі мен пәнін қарастырайық.

Көп ғалымдар ол екеуін бір мағыналы емес десе де, бір-бірімен тығыз байланысып тұратын  екі түрлі ғылыми пән деп айтады. Олар бұл екі ғылымды қоғамдық география (әлеуметтік-экономикалық) пәнінің  саласына жатқызады. Олардың айтуынша, аталмыш ғылымдар халық шаруашылығының екі саласын – рекреациялық сала мен туризм жүйесін зерттеп түсіндіреді. Өйткені, бұл екі сала өндірістік заттар шығармайтын сфераға жатады. Олардың негізгі өнімі – рекреациялық және туристік қызметтер. Олар халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерін  демалыс кезінде өтей отырып, елге әлеуметтік және экономикалық табыс  әкеледі. Осыған орай, бұл ғылымдардың  объектісі мен пәндерін қоғамдық географияның зерттеу объектісі  мен пәнінен бастаған жөн. Э.Б. Алаевтың айтуынша (1983), «қоғамдық географияның объектісі ретінде қарастырылатын «ойкумена» – қоныстанған, игерілген, немесе, басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің орбитасына кіретін жердің географиялық қабығының бір бөлігі». Ойкумена деген ұғым қоғамды ғана емес, қоршаған ортаны да қамтиды. Қоғамдық географияның объектісі ретінде ол қоғамдық өмір мен оның айналасындағы барлық экономикалық (өндірістік), әлеуметтік, саяси, демографиялық, рекреациялық және басқа да сфераларын қамтиды. Осы аялардың барлығы дербес түрде де, біріккен түрде де іске асырылады. Яғни осы аяларды бөліп көрсету бір жағынан дерексіздену әрекеті, себебі олар тек бірлесіп гармониялық түрде жүзеге асырылады.

Ойкуменаның әрбір сферасы кеңістікте күрделі  түрде ұйымдастырылған. Мысалы, экономикалық сферасы кеңістікте әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық аудандар түрінде, демографиялық сферасы – халық  орналасуының аумақтық жүйесі ретінде, әлеуметтік сферасы – халықтың территориялық  орта түрінде, саяси сферасы –  мемлекеттер түрінде және т.с.с  ұйымдастырылған. Осындай кеңістік сфералардың әрқайсы-сында өзіне  сай қоршаған ортасы бар және онымен олар үнемі байланыста болып тұрады.

Қоғамның  кеңістіктегі ұйымдастырылуының саяси, медици-налық, әскери және басқа да аспектілерінің зерттеулері географияның саяси, медициналық, әскери және басқа  да салаларының қалыптасуына ықпал  етті.

Территориялық қоғамдық жүйе (ТҚЖ) қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның пәні болады (А.И. Чисто-баев, М.Д. Шарыгин, 1990). Территориялық қоғамдық жүйе дегеніміз – ойкуменаның кеңістік-уақыттық бөлігі, онда қоғамның өмір сфералары үнемі өзара байланыста болып, бір-бірін толықтырып тұрады. Зерттеу пәні мен объектісін түсініп, қоғамдық географияға мынадай анықтама беруге болады: «Экономикалық және әлеуметтік география біртұтас интегралдық-синтетикалық ғылым ретінде табиғи ортаның нақты бір жағдайында қоғамның кеңістікте ұйымдастырылуын зерттейді» (А.И. Чистобаев, М.Д. Шарыгин, 1990).

Қоғамдық  географияның еншілес ғылымдары  ойкуменаның белгілі бір сферасының кеңістікте ұйымдастырылуын зерттейді. Олардың өз зерттеу объектісі  мен пәні болады. Сондықтан рекреациялық география да, туризм географиясы  да қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның салалық пәндері болып  саналады.

ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарының соңында  және 80-ші жылдарының басында «демалыс», «рекреация», «туризм», «экскурсия»  деген түсініктер қабылданды.  Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981): «демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті»; «рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, спорттық, танымдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған адамның бос уақытында іске асатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы»; туризм – бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша, «туризм дегеніміз – бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау кезінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұндай саяхаттар ұзақ уақыт қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе». Сонымен, туризм деген түсінік – ол тұрақты жерінен тыс жердегі 24 сағат немесе одан артық уақытта болатын рекреа-цияның барлық түрі. «Экскурсия – бұл танымдық, ғылыми, спорттық немесе көңіл көтеру мақсаттарын көздейтін, түнеуге тоқтамай 24 сағаттан аспайтын саяхат немесе серуен жасау». Осындай анықтамалар жалпы халықаралық ұғымдарға сәйкес.

Рекреанттар, туристер мен экскурсанттар дегеніміздің барлығы демалушылар болып табылады. Ал рекреацияға туризм мен экскурсия да кіреді, яғни туристер де, экскурсанттар да рекреанттар екені түсінікті. Экскурсант болса, ол турист болмауы да мүмкін, мұндай жағдайда ол тек қана рекреант.

Сөйтіп, демалыс географиясының құрамына рекреациялық география да, туризм географиясы да кіру керек. Ал бұрынғы КСРО-да шын мәнінде рекреациялық географияны туризм географиясы мен демалыс географиясының «қосындысы» деп түсінген. Шынында да, рекреацияның жоғарыда келтірілген анықтамасына ұстансақ, егер демалыс «мамандандырылған» аумақтарда іске асырылса, онда рекреациялық географияны өзіне туризм географиясы мен демалыс географиясы кіретін пән ретінде қарастыру керек.

Туризмнің зерттеулері өткізілген бірталай елдерде, оның ішінде Кеңес  Одағында рекреациялық география мен туризм географиясы ұғымдарының түсіндірілуінде осындай екіталайлық кездеседі. Мысалы, туризм географиясы атауы кездесетін жұмыстарда (Е.А. Котляров, 1978; И.И. Пирожник, 1985) бұл ұғым шын мәнінде рекреациялық географияға жатады.

1971 жылы кеңес одағы әдебиетіне  В.С. Преображенский мен Ю.А. Веденин енгізген рекреациялық география ұғымы біраз эволюциялық өзгерістерге ұшырап, 1975 жылы оның соңғы нұсқасы қабылданды. Сол нұсқа бойынша рекреациялық география географиялық пәндерге жатады. Территориялық рекреациялық жүйелердің пайда болуы, орналасу заңдылығын зерттеу, сонымен қатар тұрақты жерден тыс жердегі қоғамның бос уақытында іс-әрекетінің ұйымдастырылуы рекреациялық географияның зерттеу пәні болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, рекреациялық география табиғи орта мен демалыс арасындағы өзара байланыстарын анықтап, ТРЖ-нің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін әдістемелік жұмыстарды жүргізіп тұрады.

Туризм географиясы экономикалық пәндерге жатады. Оның зерттеу пәніне:

– шаруашылық кешенінің қалыптасуында туризм мен туристік әрекеттің рөлі;

– туристік қозғалыспен байланысатын шаруашылық әрекеттердің аумақтық түрлері кіреді.

Әлемдегі туризм зерттеулерінде туристік ресурстар мен туристік қозғалыстың  шоғырлануы арасындағы тәуелділікке ерекше назар аударылады. Осындай тәуелділік нәтижесінде кеңістікте біршама  өзгерістер пайда болады, ал осындай  өзгерістер географиялық зерттеулерде орын табуы қажет. Туристік кеңістіктер  «бет-әлпеті» мен олардың жіктелуін  зерттеуде де географияның рөлі жоғары.

«Рекреациялық іс-әрекет» пен «туристік  іс-әрекет» анықтамалары қос мағыналы. Бір жағынан, бұл анықтамалар  адам мен халық топтарының іс-әрекеттерін  түсіндіріп тұрса, олармен рекреациялық шаралар, шаралар циклдері ұғымдары байланысты. Ал екіншіден, бұл ұғымдар  қоғамның халықтың демалыс қажеттіліктерін  қанағаттандыруға арналған іс-әрекеттерін (бұл демалыс ұйымдастырушылардың  іс-әрекеті деп аталады) қамтиды.

Негізгі категория ретінде «іс-әрекет»  категориясын қолдансақ, рекреациялық (туристік) іс-әрекет іліміне кеңістік пен уақыт қос ұғымдарын енгізуіміз қажет. Біріншіден, қандай да іс-әрекет болмасын, кеңістік пен уақытта іске асырылады, екіншіден, осындай іс-әрекетте уақыт пен кеңістіктің ерекше түрлері қалыптасады – әлеуметтік уақыт бөлігі болып табы-латын рекреациялық уақыт және рекреациялық кеңістік – әлеуметтік кеңістіктің бір бөлігі. Әрине, уақыт пен кеңістікті бөліп көрсету – бұл зерттеу тәсілі, шын мағынадағы рекреациялық (туристік) іс-әрекет біртұтас «кеңістік-уақытта» өтеді. Өкінішке орай, әзірше рекреациялық «кеңістік-уақыттың» зерттеу стратегиясы анық емес. Сондықтан аталған пәндердің нысанасы жөнінде айтсақ, біз тек рекреациялық кеңістік немесе ойкуменаның рекреациялық шағын жүйесі туралы айтамыз.

Рекреациялық кеңістік – рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыруымен байланысатын әлеуметтік және мәдени кеңістіктің  бөлігі. Және де әлеуметтік кеңістік яғни адамдар іс-әрекетінің кеңістігі  рекреациялық кеңістік ретінде қарастырылуы мүмкін (мысалы, өндірістік кәсіпорындарының өзі де қысқа мерзімді демалыс  немесе туризм орындары болуы мүмкін). Алайда рекреация кеңістіктің басты  функцияларының бірі болатын, оны ұйымдастыратын кеңістік алқаптары болып бөлінуі  мүмкін. Рекреациялық кеңістік жеке және әлеуметтік кеңістікті кеңейтеді, ел аймақтары  мен әлемнің мәдени құндылықтарын  қамтиды, мәдени түйісудің ерекше кеңістігі  болып табылады.

Туристік кеңістік рекреациялық кеңістікпен  ұласады, себебі, біріншіден, туризм –  рекреацияның бір бөлігі, екіншіден, туристік іс-әрекет рекреациялық іс-әрекет сияқты белгілі бір кеңістік пен  уақытта іске асады.

Осыдан мынадай қорытынды жасауға  болады: рекреациялық география мен  туризм географиясының зерттеу объектісіне  ойкуменаның рекреациялық шағын  жүйесі жатады. Ал екеуінің зерттеу  пәндері «рекреация» мен «туризм» анықтамалары тең болмағандықтан әр түрлі болып келеді. Рекреациялық географияның пәніне халықтың рекреациялық әрекетінің аумақтық ұйымдастырылуы, ал туризм географиясының пәніне туристік әрекетінің аумақтық ұйымдастырылуы жатады. Ал осы пәндердің әрқайсысы өз саласының іс-әрекетінің аумақтық ұйымдастырылуын  ТРЖ арқылы зерттейді.

 «Демалыс» және «экскурсия» дегеніміз  рекреациялық іс-әрекеттің бір бөлігі болып, рекреациялық географияның зерттеу шеңберіне кіреді. Ал туризм географиясына тек адам іс-әрекетінің бір түрі ретіндегі туризм кіреді. Адамның қандай да болсын іс-әрекеті кеңістік пен уақытта іске асырылады, бірақ туристік іс-әрекет ерекше географиялық сипатына ие. Тіпті туристік іс-әрекет кеңістік пен уақыттың ерекше түрлерін – туристік кеңістік пен туристік уақытты қалыптастырады деп айтсақ қате болмас.

Туризм де рекреацияның бір бөлігі болса да, өзінің бұқаралық сипатына байланысты рекреациялық іс-әрекеттен  бөлек ерекшеленеді.

Сайып келгенде, рекреациялық географияның нысанасы – бұл демалыс пен  экскурсия, ал туризм географиясы –  бұл тек қана туристік қозғалыс географиясы.

2. Туризмнің даму тарихы және оны география тұрғыдан зерттеу

Туристік әдебиеттерде туризмнің  дамуын кезеңдерге бөлу жайында  көптеп айтылады, әсіресе В. Унцикер  мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың  ортақ еңбегінде.

Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген, оның  келесідей кезеңдері бар /3/:

1. XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм:

        а) ежелгі туризм;

          б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;

          в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.

2. ХІХ және ХX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.

3. Қазіргі заманғы туризм.

Туристік саяхаттар, сауда-саттық  сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда  басталды деп санайды. Біздің  заманға дейінгі ІV мың жылдықта ескі Египетте аталынып жүрген, осындай алғашқы көшіп-қонушылыққа жататыны – діни негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі VІ ғасырда египет фараоны Нехао Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.

Ертеректе  туристік саяхаттар қалаларды  көріп, жасанды көлдер, шипалы бұлақтарға  барумен байланысты болды; кейініректе  жиілеп салына бастаған пирамидалар  саяхат-таушылардың назарын аудара  бастады. Алайда, жақсы дамыған жол  торлары мен сапалы түнеу үйлері  және арзан асханалардың тек  қана ежелгі Греция мен Римде  пайда болуы бұл саяхаттарды  белгілі мөлшерде тежеді. Туризм  ол кездері ешқандай табыс  көзін әкелмеді.

Жол тораптарының  маңызын тек қана парсылар  айтарлықтай ұғынып, өз мемлекеттерінің  территориясында қатынасу жолдарының  жүйесін құрды. Бұл қатынас жолдары  дегеніміз жақсы қалыптағы патшалық  жолдар болды (ұзындығы 3 мың км). Бұл жолдар Вавилон, Сузы және  Экбатан қалаларын мемлекеттің  шеткей аймақтарымен байланыстырып  тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы  жолдары бойында саяхатшыларға  демалыс жағдайларын қамтамасыз  ететін тұрақтар (керуен-сарайлар) орналас-тырылды. Көрсетілген қызметке төленетін  ақы байлар мен кедейлерге  бірдей болды.

Алайда, антикалық  туризмнің гүлденуі ежелгі Греция  және Риммен байланысты болды. Аталмыш мемлекеттерде туризмнің  экономикалық жағына көп көңіл  бөлінді.