Геодемография магистрлик даражасини олиш учун

Бугунги кунда жамият ва табиатнинг ўзаро таъсири муаммолари табора катта аҳамиятга эга бўлмоқда ва хозирги, шунингдек, келгуси авлодларнинг фаровонлиги, умуман жаҳон цивилизациясининг тақдири экологик муаммоларнинг ижобий хал этилишига кўпрок боғлик бўлиб қолмоқда. Ижтимоий ишлаб - чикаришнинг атроф-муҳитга таъсири ҳамма вақт ҳам сезиларли даражада бўлиб келган. Кейинги вақтларда кескинлашиб кетган атроф - муҳитни мухофаза қилишнинг глобал муаммолари аввало, аҳолининг  кўпайиши дунёнинг турли нуқталаридаги демографик ахволнинг ўзига хосликлари билан боғлик. Лекин ўзаро боғлик бўлган атроф муҳитни мухофаза қилиш ва ахоли кўпайиши муаммоларининг ўткирлиги ҳамда уларни хал этишнинг аниқ йўллари турли мамлакатлар ва районлардаги ижтимоий - сиёсий ва иқтисодий шароитлар билан белгиланади. Инсонни яшаши ва фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган барча иномлар қишлоқ хўжалигини қандай ривожланганлигига боғлиқ. Озиқ - овқат махсулотларини етиштиришда қишлоқ хўжалигида учрайдиган зарар - курандаларга қарши жуда катта турли хилдаги захарли кимёвий моддалардан фойдаланиши оқибатида флора ва фауналарга, тупроқ қатлами таркибига халокатли таъсир кўрсатади, уларни маълум миқдорда захарлайди. Ер юзидаги ўрмонзорларнинг кескин даражада қисқариб кетишида ҳам ахолининг йилдан - йилга ўсиб боришидир.

Ахоли сонининг ортиши ва саноат ишлаб чиқаришининг ривожланиши билан табиатга антропоген таъсир кучи ўсиб бормоқда. Кейинги 2 млн йил ичида Ер юзи аҳолиси 40 марта кўпайди 1850 йилдан кейин эса ер юзи аҳолиси тахминан хар 50 йилда икки хисса кўпая бошлади. Агар асримизнинг биринчи 50 йилида ахолининг ўртача йиллик ўсиши тахминан 1 фоизни ташкил этган бўлса, 1950 йилдан то бугунги кунгача аҳоли 2 марта ортди. Ҳозир аҳоли табиатга антроген таъсири янада фаоллашганлиги билан боғланиб қолган: ўтган ўн йиллик давомида атмосферага чиқариб ташланаётган олтин гугурт оксиди 40 -  50 фоизга ортиб, бу айниқса саноати ривожланган мамлакатларга нисбатан кўлланганда йилига 145,5 млн тонна оксид, ривожланаётган мамлакатларга эса 5,5 млн.т. оксид ерга тушади демакдир. Табиий ўсиш ҳисобига хамда қишлоқ ахолисининг миқдори жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда. Бугунги кунда 2,1 млрд.киши (42фоиз) шахарларда яшамоқдалар.

Кўпгина мамлакатларда (Буюк Британия, Австралия, Олмония, Япония, Мексика ва бошқа) ахолининг 80-90 фоизи шахарларда яшайди. Кўпчилик Ер юзи ахолисининг хаддан ташқари ортиб кетиши инсоният келажаги учун ташвишнинг асосий боиси, деб тушунади. Кейинги пайитда яна шу нарса маълум бўлдики, ишлаб чиқариш хажмлари ортишига мувофиқ равишда фойдаланилаётган табиат бойликлари миқдорининг хам ортаётганини шунинг натижасида аҳоли жон бошига тўғри келадиган атроф муҳитга таъсир этишнинг барча турлари хам кўпайганлигини ҳисобга олиш лозим. Ер юзи аҳолисининг сони айрим тебранишлар ва пасайишларга қарамасдан, умуман анча узоқ давр мабойнида узлуксиз ўсиб боради. Шу билан бирга аҳоли кўпайиш суръатлари ҳам ошади. БМТнинг демографик комиссияси берган маoлумотларга қараганда, хар секундда 3 та бола туғилади, бу эса 10 млн. ёки йилига 120 млн. бола демакдир. Ўлганлар, халок бўлганларни ҳисобдан чиқариб ташланса аҳолининг йиллик кўпайиши 80-81 млн. кишини ташкил этади. Агар 1000 йил илгари аҳолининг йиллик ўсиши 70 минг. кишини ташкил этган бўлса, 1988 йилда бу кўрсаткич 80 млн.га тенг бўлди 1979 йилдан 1988 йилгача Ер юзи ахолиси 4336 млн. кишидан 5000 млн. кишига етди. Ҳозир дунёда 7 млрд. дан ортиқ киши яшамоқда. Кўриниб турибдики, Ер юзи аҳолиси қанчалик зич жойлашса, инсонниг хўжалик фаолияти қанчалик жадал ривожланса, хўжалик юритишнинг самарали усулларини излаш муаммоси шунчалик ўткирлашиб бораверади. БМТ маълумотларига кўра 2050 йилга бориб 11-12 млрд.га етиши кутилмоқда. Демак ҳар 10-12 йилда аҳолининг кўпайиши 1 млрд.ни ташкил  этади.

Атроф муҳитни муҳофаза қилиш муаммоси аҳоли кўпайиши, унинг истиқболдаги динамикаси ўзига хосликлари билан чамбарчас боғлиқ.

Республика шаҳарларида 1926 йилда 1013 минг ёки аҳолининг 21,7 фоизи истиқомат қилган бўлса, 1990 йилга келиб бу кўрсаткич 8282 минг киши ёки 41 фоизни ташкил этади. Бу  шуни  кўрсатадики саноати ривожланган, ишлаб чиқариш хажми кўпайган шаҳарларда атроф муҳитга таъсири ҳам ортганлигидан далолат беради.

Ўзбекистонда касалланиш турлари асосан маълум даражада чиқиндиларнинг  сифат таркибига ва саноатнинг турларига боғлиқдир. Чунончи рангли металлургия  корхоналари чиқиндилари таъсирида юрак – қон - томир системалари касалликлари  билан оғриш кўпрок учрайди. Қора металлургия саноати корхоналари ва энергетика қурилмалари аввало нафас органлари системасига таъсир кўрсатади. Химия ва нефт химияси саноати корхоналари жойлашган районларда аллергия касалликлари кенг тарқалган.

Улкан бойликлар ва имкониятлар мавжуд бўлишига қарамай ҳозирги вақтда сайёрамизда 1 млрд киши тўйиб овқат емайди, улардан 400 млн. киши умуман оч, қолган 600 млн. киши эса шунчалик   кам овқат емоқдаларки, уларнинг ўртача умри икки  марта қисқарган. Ер юзидаги очарчиликни бартараф этиш учун табиат бойликларидан аввало қишлоқ хўжалик ерлари ва ҳайдаладиган ерлардан оқилона фойдаланиш йўли билан озиқ - овқат махсулотлари ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш талаб этилади.

"Демографик портлаш " минерал  хомашё ўрмон, ёнилғи, сув, ер, биологик ва бошқа бойликларидан фойдаланишнинг кескин ошишига сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида унча узоқ бўлмаган келажакда табиатдаги мувозанат бузилишига, айрим табиий бойликларни тугалланишига олиб келиши мумкин. Иккинчидан, табиатга тушаётган оғир юкни бутун дунё миқиёсида олиб кўрилса атроф мухит ифлосланишини олдини олиш чора – тадбирлари кўрилмаса ер юзидаги аҳолига жиддий зарар етказиши муқаррар  кейинги йилларда маиший ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини йўкотиш ва зарарсизлантириш хамма жойда  -шахарда ҳам, қишлоқда ҳам пайдо бўлган муаммодир.

Шахарларда ҳар куни жуда катта хажмда маиший ва ишлаб чиқариш чиқиндилари йиғилади. Европа мамлакатларида ҳар бир кишига бир йилда тўғри келадиган маиший чиқиндилар нормаси ҳисоблаб чиқилган.

Ўзбекистон шаҳарлари собиқ Совет Иттифоққидаги бошқа шаҳарларга қараганда айниқса ёз ойларида, асосан мева ва сабзавот чиқиндилари хаддан ташқари кўпайиб кетиши билан ажралиб туради. Пойтахтда ҳозирнинг ўзида шахар ахлатини қайта ишловчи завод ишлаб турибди. Унинг пировард махсулотининг  органик ўғит сифатида ишлатиладиган - компостдир. Ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланиш келгусида атроф муҳитнинг ифлосланишига умуман йўл қўмайдиган чиқиндисиз технологияни қўллаш йўлидаги илк кадамдир.

Инсоният билан табиий муҳитнинг ўзаро алоқаси ва таъсири  муаммолари кейинги йилларда жаҳоннинг барча мамлакатларида кенг қизикиш  тугдирмоқда.

Инсоннинг табиатга бўлган таъсири тобора ортиб ва кенгайиб  бормоқда. Асримиз ўрталарида бошланган фан - техника революцияси ва жаҳон аҳолиси сонининг беқиёс тез суръатлар билан ўса бориши ер юзаси табиати, ҳамда, табиий ресурслари тақдирига тобора кучли таъсир кўрсатмоқда. Сўнги  40-50 йил мабойнида инсон  айрим  табиат компонентлари,  чунончи,  тупроқлар, ўсимликлар, атмосфера ҳавоси ва сувларнигина эмас, балки бутун - бутун районларнинг қиёфасини тубдан ўзгартириб юборди. Бу жараён ҳамон  давом этмоқда.

Инсонни ўраб турувчи табиат инсоният   мавжудлигининг зарурий асосидир.

Табиат барча ижтимоий - иқтисодий босқичларда ибтидоий  тузум,  қулдорлик, феодализм, капитализм, социализм инсонлар  фаолиятининг  моддий асоси бўлиб келган. Инсон ва табий бир - биридан ажралмас ва ўзаро  ўзвий боғликдир. Чунки табиат хар бир одам ва бутун жамият учун  зарурий  ҳаёт муҳити ва моддий ресурсларнинг якаю –ягона манбаидир.

Одам, Айни вақтда, ҳам биологик, ҳам социал ҳодисадир.

Шундай қилиб, инсон онгли меҳнати туфайли, ҳайвонлардан фарқ қилиб, табиий муҳитнинг биологик назорати остидан  чиқди ва ўзиинг  эҳтиёжини қондириш имкониятини ўз қўлига олди.

Табиат жамиятга хом ашё, энергия ва ҳатто, эстетик бойликлар беради, уни ўзининг ташкил топиши, тузилиши, ривожланиши қонуниятлари тўғрисидаги информация билан қуроллантиради, ишлаб чиқаришга  ва  социал  процессларнинг боришига актив таъсир кўрсатади.

Инсоннинг табиатга таъсир этиши одам пайдо бўлган даврдан бошланган.

Айниқса ибтидоий жамоа даврида одамлар табиат билан чамбарчаст боғлик эди.

Инсоннинг табиатга бўлган таъсири эса, асосан йирик ҳайвонлар сонини камайиб кетишида акс этган.

Йирик ҳайвонлар айланавериб камайиб кетган, ўрмонлар ёнгинлар натижасида зарар курган. Овланадиган йирик ҳайвонлар тугай  бошлагач,  ибтидоий одам кун кечиришнинг  янги  шаклларига,  деҳқончилик,  чорвачиликка ўтишга мажбур бўлган.

Демак, ўша вақтидагидек экологик кризис намуналари кузатила бошлаган.

Деҳқончиликнинг бошланиши билан ерларни ҳайдалиши, ўрмоларни  кесилиши, ер мелиоратив ишлари  ландшафтларни  кескин  қиёфасини  ўзгартириб юборди.

Натижада ҳайвонлар сони камайиши, дарё сувларини  камайиши,  тупрок эррозияси ривожланиши бошланди. Ҳатто баъзи бир қимматли ҳайвон  турлари кўплаб қирилиб кетади.

Қулдорлик даврида, ибтидоий даврдагига нисбатан маҳсулот кўпрок  ишлаб чиқарила бошлади, натижада одамлар меҳнат фаолиятининг табиатга салбий таъсири кенг миқёсда ёйилди.

Ўрта денгиз, асосий ўрмонлари ўша даврдаек йўқотилган.

Феодализм даврида  Евроосиёнинг  каттагина  қисми  узлаштирилди  ва ишлаб чиқаришга янги табиий ресурслар олиб келди. Россиянинг жанубийдаги Қора ва каштан тупроқлар жуда катта яйлов ва ўрмон бойликлари, темир, кумуш конлари фойдаланилди. Айни шу вақтда кўплаб хашоратлар ва кемирувчилар яшаши  учун  янги, қулай экологик шароит вужудга келди. Улар тобора кўпайиб  кишлок хўжаликга  зарар - кунандаларига айландилар.

Капитализм  даврида  техниканинг  ривожланиши,  ҳусусий   мулкчилик таъсирида инсоний табиий ресурслардан максимал даромад  олишга  интилиши жуда интенсив ва айни вақтда ваҳшиёна фойдаланишга олиб келди.

ХVIII -ХIХ асрда саноат тараққиёти туфайли кўплаб ресурслар: ер  ости бойликларидан, қишлоқ ҳўжалик ерларидан, балиқ  захираларидан,  сув  ва  қуруқлик ҳайвонларидан, ўсимлик дўнёсидан кенгрок  фойдалана  бошланди,  ўрмонлар майдони кескин қискарди.

Ҳуллас нисбатан қиска вақтда дунё ер курраси масштабида тупроқ  эррозияси кучайди, вайрон қилувчи сув тошқинлари авж олди,  дарёлар  саёзлашди, чучук сув муаммоси вужудга келди.

Ландшафтларни тубдан ўзгариши ва инсонларни интенсив ов қилиши  натижасида кўплаб қиммат бахо фауна ва флора турлари йуқ  бўлиб  кетди  ёки улар сони кескин камайди.

ХIХ  аср  иккинчи  ярми  ва  ХХ  аср  бошларида  чўян  эритиш  (4,2 млн.т. - 3,8  млн. т га ортди) кимё  саноати ривожланиши, темир йўллар қурилиши, денгиз, дарёларда кемаларни пайдо бўлиши, ички ёнар  двигателларидан кенг фойдаланиш, қишлоқ хўжаликни ривожланиши ва бошка соҳаларни  кескин  ўсиши фойдаланилмайдиган чиқиндиларни, чанг, қурум, тутунлар кўпайишига ва ниҳоят атроф муҳитни ифлослашга олиб келди.

Жумладан саноат корхоналарининг  чиқиндилари,  ташландилар  шаҳарда тўпланган аҳлат сувга, асосан дарёларга ташланар эди.

Аммо бундай ҳол, табиатнинг ўзини - ўзи тозалаш ва тиклаш кучи эвазига мувозанатда турар эди.

Лекин ер юзи аҳолисининг табиатга салбий таъсири турли туманларда ҳар ҳил эди.

Дастлабки зарарли таъсирга индустриялаштириш ва урбанизация  йўлига тушиб олган ғарб мамлакатлари (Англия, Франция, Белгия, Галандия ва бошкалар) дуч келдилар.

Бу ҳол ХХ асрнинг 40-50 йилларидан бошлаб аниқроқ кўрина бошлади.

Ҳатто инсон кўли тегмаган Антрактидада ҳам радиактив  чанглар,  ДДТ пестициди борлиги, ёқилги маҳсулотлари ва бошқалар борлиги қайд қилинди.

ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб яъни ҳозирги даврда атроф муҳит муҳофазаси ва улардан оқилона фойдаланиш экологик муаммо бўлиб чиқди.

Табий ресурслардан фойдаланиш тобора ортмоқда.  Ер  юзида  ҳозирда 100 млрд.т. ёқилги, 800 млн.т. ҳар ҳил металлар, 2,5  млрд.т.  нефть,  20 млрд.т. кўмир, 100 млн. лаб автомобилар , самалёт,  трактор  двигателлари ишлатилди, 2 млрд м3 ёгоч ва 1 млн.т. овланган гўшт ишлатилади.

Дўнё бўйича қишлоқ ҳужалик экинлари билан қурукликнинг 11%, яйлов утлоклар билан 17,5% банд.

Бу факторларнинг барчаси атроф  муҳитни  ифлослайди.  Ҳудди  шундай иситгич иншоотлари, саноат иншоотлари, янги моддалар яратилиши  ва  улар чиқиндилари ва ишлатилиши туфайли ҳам биосфера ифолосланади.

Хулоса қилиб айтганда, экологик муаммоларни ўрганишда географиянинг ўрни беқисдир. Бу экологик муаммоларни атрофлича, ҳудудий жиҳатларини ҳисобга олиб рганади.

1.2 Ижтимоий экологик муаммолар ва уларни вужудга келтирувчи омиллар.

                Умуман, ижтимоий - экологик муаммолар умумбашарий, минтақавий ва локал муаммоларга бўлинади.

                 Экосистемаларнинг алоҳида элементлари  ривожланишида қарама-қаршиликлар юзага келадиган  муайян минтақалар ёки минтақавий ижтимоий экосистемаларни қамраб олувчи ижтимоий экологик муаммолар ижтимоий экологиянинг минтақавий муаммолари дейилади. Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар кенг миқёсли муаммолардан фарқли  равишда минтақавий  ижтимоий экосистемалар  элементлари ва  алоҳида  минтақаларни  қамраб олувчи муайян чегараларга эга.

                 Экологиянинг  минтақавий  муаммоларини  ўрганиш   турли минтақаларда инсоннинг хўжалик юритиш фаолияти натижасида юзага  келган  муҳитдаги  табиий  ва  ижтимоий  шароитларни умумлаштириб баҳолаш,  ноқулай  ижтимоий экологик  вазият ларнинг белгиларини аниқлашга имкон беради. Бундай баҳолаш учун  табиий   муҳит  халк  хўжалиги,  тегишли  минтақадаги демографик ва ижтимоий-иқтисодий маълумотлар хусусида ката микдордаги харитачилик, статистика ва ёзма адабиётдаги материаллардан фойдаланилади.

                Минтақавий ижтимоий-экологик муаммоларга баҳо беришнинг мезони ҳаво  ва  сув  булғанганлиги, белгиланган  чегара концентрацияси, тупроқнинг эрозияси, яйловларнинг ишдан чиқиши, ўт-ўланлар  ва яшил  масса  камайиши, дарахтларни  кесиш ва ҳоказолардир.  Минта^қага  қараб алоҳида  ижтимоий-экологик муаммо мезонлари жиддий фарқланиши мумкин.