Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

б) туыстық қатынастар: ¤йткені аѓасыныњ алып отырѓан ќатыны да партия таќырыпты атастырѓан бір жетесіздеу адамныњ шажа байтал бейнелес кілбиген маймаќ кєрі ќызы. Ќарны шермиіп борбайы шыт-шыт боп, тек жыл сайын бір баладан ќоздата беруді білуші еді. О жењгесін Бекболат пен Аќберген дєйім мазаќ ќып, ашуландыра беруші еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 234б).

Анау  кµлденењ µњшењ ат ќора. К‰нгейдегі ±зын ќора байдыњ ‰йлері: µзі отыратыны бір басќа, екі ќатынныњ ‰йі екі басќа, баласыныњ отауы ќонаќ ‰й, малшылардыњ ‰йі, шошала, еттік, астыќхана. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 262б)

  в) кеңістіктік қатынастар: Қанды көз, ќызыл езі ќаншыќтар жол шолып, ауыл ќорып, к‰н б±рын ќызѓыш боп, шєуілдеп шала б‰лініп ж‰ргенде, д‰рдей кµк ќасќа, сары ала тµбеттер ќотан шетінде жайымен аяњдап келе жатып, анда-санда ауыздарын толтыра, “оh, оh” деп ќояды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 36-бет.).

  г) бүтіннің  бөлшегі: Ќ±лтуманыњ аузы-м±рны маймылдыњ т±мсыѓындай ќомпайтып, сорайып, ањырайып, аќымаќ болды да ќалды (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 56-бет.).

Белбеуімдегі  жарѓаќ далбаѓайым, шашаќты сары ќында м‰йіз сапты µткір кездігім, алдыњѓы ќапталдаѓы дабыл байлайтын ±зын ќайыс шеттігім меніњ µнерсіз жігіт еместігіме айѓаќ болар. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 149б)

Кµп жылќыны еріккен балаларѓа айдатып, µзі де Т‰гелбай адырына мана жосып кеткен ќысыраќты ќайырып, тымаќтыњ желкесін мыќырайта киіп, ќ±рыѓын с‰йретіп, жылќышы Домбай келе жатыр екен (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 14-бет.)

¦зын  бойлы аршын тµсті аќс±р жігіт шекпенініњ бір жењін беліне ќыстырып, жерден шµп ж±лып алып, алаќанын ‰йкеп жіберді де, аќпандаѓы бураша шабынып шыѓа келді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б)

С‰йіндік  жігіттері он шаќты к‰нде Омбыѓа келіп ќалды. Домалањдаѓан ќара торы жігіттер саптамасыныњ ќоныштары салпылдап, тымаќтары шолтиып, айѓай-±йѓай итермелесіп, боќшаларын, тµсек орнын с‰йрелеп поездан т‰сіп жатыр. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 102б)

ғ) заттың біреуге  қатысты, меншікті екенін білдіреді: Шарықтаған сайын ‰деткен бозторѓайдыњ шырылы, боталардыњ ќоњыраудау сыњѓырлаѓан жіњішке, с±лу, ќаяусыз зары, енелерініњ ауыќ-ауыќ ќоњырлата бастап, ќоюлата кµтеріп, бір жоѓары, бір тµмен толќынтып, жіњішкерте, с‰мірейте созып: “У-‰-‰-h” деп барып басылѓан ырѓалањ боздасы сайын даланы жањѓырыќтырып, µз алдына бір гµй-гµй тартып, біріне-бірі ±ласып, ќызѓыштай ќытќылдап, ќырѓидай шыќырлап бара жатќан арбалардыњ шиќылы (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 18-бет.).

Балалар ±йыќтаѓан кезде, Аќбілек мєре  кµйлегін, таза камзолын киіп, ж±пар исін ањќытып, биќасап, шапанын жамылып, аяѓын ептеп басып, есікті ептеп ашып, дірілдеп, табалдырыќтан аттады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 258б).

Аќбалаѓа  жауап ќайырдым: сµзіњізді д±рыс кµрдім. Біраќ аќылдасатын кісім бар еді. Аз к‰ннен соњ аќтыќ жауабымды айтармын. Шыдањыз. Ренжімењіз, - дедім (Аймауытов Ж. Шығ. І том 299б).

д) дене мүшелерін  білдіреді: Мойнына ќолы баруы м±њ екен, шєлкес аттай адуын дуана: “Яу, пірім!” деп кµтеріп т‰регелді. Аќбілектіњ салбырап т±рѓан екі аяѓын екі ќолымен икемдеп, ќысып алып, асасын Аќбілекке ±статып, бір лыќытып ќалды да єлуетті дуана адымдай жµнелді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 184б).

Молданыњ  ќорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босаѓада жатќан ќызыл ит тастаќтаѓы аттыњ тыќырын естіп, ‰ре бастады. М±ќаш ќаттыраќ аяњдап, ќораныњ далдасына т‰суге асыќса да, шекпенін жамылып, аяѓыныњ басына кебіс іліп, дєретке шыќќан молданыњ бір кµзін ж±мып, сыѓырая ќарауынан ќ±тыла алмады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 163б).

Сонымен, тәуелділік мәні тілдің түрлі деңгейлері арқылы беріле алады. Олар көбінесе тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркеседі. Бұлар тәуелділік жағдаяттарының репрезентация жағдайларымен  қиысуы да мүмкін. Алайда мұнда тәуелділік мән басымдық танытып, репрезентация екінші кезекке ауысады. Белгілілік мәнде қолданылған зат есімдер тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркескенде, нақты зат атауларын білдіруден гөрі мәні дерексізденіп, жалпыланғанмен, референтті қалпын сақтайды. Белгілілік мәнін білдіруде тәуелдіктің орны ерекше. Себебі белгісіздік мәнімен салыстырғанда, тәуелділік жағдаятының нақтылау микроөрісінің ауқымы әлдеқайда кең.

Табыс септігінің ашық/жасырын  келу сипатынан да осындай ерекшеліктер байқауға болады.  Профессор А.Омарова: «Ауыспалы нөлдік морфема деп қосымшалы варианты бар, онымен мағынасы бір, бірінің орнына бірі қолдана беретін морфема аталады. Мысалы, күннің көзі – күн көзі, баланың сөзі – бала сөзі, қаламды ал – қалам ал, есепті шығар – есеп шығар, тамақты же – тамақ же, біздің үйіміз – біздің үй, Алматыға бар – Алматы бар, таудан асып кетті – тау асып кетті т.б грамматикалық формалардың бұл түрлері қолданыста бар құбылыс. Яғни бірсыпыра грамматикалық формалар қосымшалы тұлғада да, нөлдік тұлғада да қолданыла береді», – дей келіп, грамматикалық тұлғалардың ашық/жасырын келуінің объективті себептерін көрсетеді /**, 89/. 

Ең алдымен, объект мәнінде  қолданылған сөз белгілі, анық болған жағдайда табыс септігі жалғауының түсірілмей, ашық келетіні байқалады. Мысалы:

Жасауын жайнатып жиып, кілем, кµрпе, тµсеген, оюлы аќ отауѓа єкеп кіргізеді. Ќ±рулы шымылдыќ ішіне быќырлаѓан ќыз-келіншектердіњ ортасына Аќбілек отырады. “Келінді кµреміз” деп ‰лкен ќатындар келгенде, Аќбілек сызылып т‰регеледі. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 254б.).

“Ќой  кезегі” келген ‰й баласын ж‰гіртіп, м±ѓалімді тамаќќа шаќырды. Алѓашќы кезде єйелдер м±ѓалімді к‰тімі ќиын “ж±тќыш” кµрсе де, не берсе соѓан ќанаѓат ететін ќойшыныњ µгізіндей ќоњыр жігіт болѓан соњ, Ќартќожадан жиренбейтін болды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б).

Шілденің шеке қызар, ми қайнар күні. Ділграмның тақтайдай қара жолмен қос ат жеңіл тырашбеңкені быжылдатып келеді. Тырашбеңкеде Қасен мен Қартқожа, кеудені ашып тастап, қолды сермеп, әңгіме соғып келеді. – ...Сол атыс боп жатқанда, ішінде жүрдіңдер ме? – Жүрдік. Өлімге басты байлаған соң... (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б).

Келтірілген мысалдарда әңгіме кез келген келін немесе кез  келген мұғалім туралы емес, нақты  бір адамға қатысты болып отыр. Сол себепті мұнда белгілілік мәнінің нақтылау, бірегейлік сияқты реңктері көрініс тапқан. Мұндай жағдайда табыс септігі қосымшасының да түсіп қалмай, ашық берілетінін байқаймыз.

Табыс септік тұлғалы  сөз сілтеу есімдіктерімен тіркескен  кезде олардың нақтылау мәні күшейе түседі әрі табыс септік қосымшасы  түсірілмейді. Мысалы:

Ана Ыбырайларды ќарашы, кµріп т±рып, єдейі келмей т±рѓанын, “ерегіскенде суармай ќояйын ба!” дейді Ќартќожа.Дегенмен сомадай болып, бір ауылдыњ сиырына ќауѓа тарта алмауды намыс кµреді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 37б).

О жењгесін Бекболат пен Аќберген дєйім мазаќ ќып, ашуландыра беруші еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 234б).

Белгілілік мәнді білдіруде  тәуелділік немесе зат есім мен сөйлесушілерге бұрыннан таныс зат арасындағы байланыс негізгі критерий болғандықтан, тәуелдік жалғаулы зат есім негізінен гипотетикалық қолданыста болады.

Сонымен қатар  табыс септік тұлғалы сөз тәуелдік формасында қолданылған жағдайда табыс  септік жалғауы түсірілмейді. Мысалы: 

Аттарыњды ±стап алыњдар! – деген айќай шыќты. Ж‰ген іздесіп атќа ж‰гірісті. Жігіттер атын ±стап єкеп ±стап арќасын сипап, жалаѓына т‰кіріп, кейбірі нешеден екені белгісіз, ќ±йрыѓын кµтеріп кµріп ж‰р. Аттыњ ќ±йрыѓын кµтеріп кµру де сондай бµстекті ж±мыстыњ бірі ме, кµптеп ескермеген аты бас-аяѓын т‰гендеп, амандыѓын білгенге разы болсын дегені ме, кім білсін? (Аймауытов Ж. Шығ. І том 70б).

Уаќытыныњ кµбін ол аушылыќќа ж±мсайтын (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 224-бет.).

Аќсаќалдыњ  µшті-ќасты кісілерін ќылѓа тізіп, он-он беске апарып, біреуі ‰й –  деп, біреуі – б‰й деп жорыѓанмен, байлаулы т‰йін шыќпады. ¤йткені  біреу партиялыќпен, біреу жекжаттыќпен, біреу алымсаѓы, біреу берімсегі ‰шін, біреу ±рланѓан малы тимегені ‰шін, біреу ќатыны кеткені ‰шін немесе ќатынына, ќызына барѓаны ‰шін, ењ болмаса тілі тигені ‰шін біреуді айыптап, біреуді ќорѓаѓаннан басќа, єркім µз есебін ойлап, б‰йрегі б±рѓаннан басќа, дєл жанашырлыќ ќылып, єділ ќаѓушы, єділ тексеруші жоќ болды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 168б)

Тура толықтауыш қызметіндегі сөз  жалқы есім болған жағдайда да табыс  септік қосымшасы түсірілмейді. Мысалы:

Анау  екі жас бала б±ралќы к‰шіктей, сенделіп, кірлеп, биттеп-ќ±рттап, ж‰деу басќа айналып бара жатќанын кµргенде Аќбілекті тіпті керексіді. (Аймауытов Ж. Шығ.  І том  246б)

Табыс септік тұлғасындағы сөзден бұрын нақтылау мәніндегі  сөздер келген жағдайда да қосымшаның түсіп қалмай, ашық келетіні байқалады. Мысалы:

Тіс ќаќпаѓан бала ќойшыны ана ќойшылар “ќолды аяќты бала” кµріп, оѓан-б±ѓан ж±мсай беруші еді. Ќойтеке де жасынан кµп ж±мсалѓан, кежір бала ѓой. Єйтсе де, тіл алмаса, ‰лкен ќойшылар тоќымаш сыйлап ќоятынын білген соњ, жазѓан Ќойтеке тепењдеп т‰йеге тартты. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 267б)

Ақбілек қай үйге барарын білмей, дағдарып келе жатыр еді, дуана : — Анау ‰йге барайыќ! – деп адырдыњ бауырындаѓы ‰лкен ќораны н±сќады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 186б)

Тура толықтауышты керек етіп тұрған сабақты етістік өзгелік етіс тұлғасында қолданылған жағдайда да табыс септік тұлғасы ашық келеді. Мысалы:

Арбасыныњ ойбайы, жырыќ ќараныњ айќайы сары даланы азандатып, шыќыр-шыќыр етіп, кіре тартып келе жатќан керуендей кµресіњ (Ж.Аймауытов. Шығ. 2-том. 163-бет.).

Табыс септігінің жалғауы түсірілмей, ашық келген жағдайлары мен түсіп қалу жағдайларын салыстырған кезде олардың белгілілік және белгісіздік мәнді білдірудеге ерекшеліктері де айқын көрінеді. Мысалы: 

Ќартќожа  жанталасып, мыќшыњдап, тері п±шпаѓынан аќты, ауылдаѓылар кµріп т±рса да, кµрмегенсіп, сиырыњ суаруѓа ерініп, кісіге иек с‰йеп кеткен ел, келмейді. Ана Ыбырайларды ќарашы, кµріп т±рып, єдейі келмей т±рѓанын, “ерегіскенде суармай ќояйын ба!” дейді Ќартќожа. Дегенмен сомадай болып, бір ауылдыњ сиырына ќауѓа тарта алмауды намыс кµреді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 37б)

Ояна  ќалса – шіркеудіњ шарбаѓы  екен. Тамылжып, рауандап тањ келеді екен. Єжесініњ сµзі ќ±лаѓында т±р. Жеті тиын айтып, кешегі жеріне ќайта барды. Ол – губерниялыќ атќару комитеті еді. Алдында ж±мысшы факультеттіњ бір молдасына жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке арыз жазып беріп еді. Алдында ж±мысшы факультеттіњ бір молдасына жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке арыз жазып беріп еді. Комитет бастыѓын кеше жолыќтыра алмай кеткен. Бастыќтыњ босаѓасын ќ±шаќтап, бір саѓат к‰тті. Ќарањѓы ойлар басып, ќалѓыѓан кісі тєрізденіп т±р еді: µњі жылы, ±зын бойлы, сарысаќалды орыс портфелін ќолтыќµтап келді де, Ќартќожаѓа тањдана ќарап, кабинетіне кірді. Ќартќожа селк етіп, оянѓандай болды, ќаѓазын ќолына ала артына ере кірді. Бастыќ “бері кел” дегендей, алаќанын жайып ±стата берді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б)

Ордабайдыњ  ќыз-келіншектері бєт ќ±ндыз бµріктерініњ ‰кісі желкілдеп, жорѓа мен ж‰йрік мініп, алдыњѓы кµшке сыдыртып, µте шыќќан, кереге уыќ ќ±рымын терењдеген ала шолаќ, тарѓыл шолаќ сиырыныњ соњында к‰зеген кµк байталмен ќалыќтап келе жатќан К‰нікейдіњ зыѓыры ќайнайды  (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 13-бет.).

Бала оқытып тапқан тебен-теңгесіне қырық шақты  кездей нәрсе алып, елге баратын қалашыдан әжесәне сәлемдеме жіберіп отырған бауырмал жігіт кім?    Жаздыгүні Гүлсімнің ауылына 30 шақты үлкендерді оқытып, хат танытып, Гүлсім мен екеуі бірін-бірі сүйіп, күзге таман   қалаға алып қашып келген ер жігіт кім? Суық хабар есітіп, іздеп келген жеңге алған қатынының алдынан шығып, бетінен сүйем деп ұмтылғанда: «Жаңа алған қатыныңды сүйе бер!» деп қолын итеріп тастағанда, не айтарын білмей, қайпақтап, ұялып тұрған жігіт кім?  Жеңгесіне ерік беріп, сүйген күйеуіне тиіп, бақытты өмір сүруін тілеп, еліне қайтарып, көңілі бір демдеген соң, жаңа жары Гүлсімді үшкөлдің жатақханасына орналастырып, жолдастарына: «Сендер мүйіздеп кетпеңдер!» деп, ойын-шыны бірдей соғып отырған кім? Шәкірттердің жиылысында ұйымның ісі туралы баяндама қылып,  кемшілікті тура айтып, өз міндетін дұрыс атқарып, сенім алып тұрған жігіт кім?

Қартқожа, Қартқожа, Қартқожа... (Ж.Аймауытов, Шығ. 141-142 б.)

Келтірілген мысалдардағы кісіге иек с‰йеп кеткен ел, жеті тиын айту, жорѓа мен ж‰йрік міну сияқты тіркестердің мағынасы дерексізденіп, жалпыланып, тұрақты тіркеске айналып кеткен. Сол себепті ол жерде табыс септігі қосымшасы түсіп қалған. Табыс септігінің осы ерекшелігі туралы   А.Казембек: «Винительный падеж заменяется именительным в том случае, если предмет действия не определен и не стоит непосредственно перед глаголом» /53, 381-382/. Зерттеушінің бұл ойын кейін «Алтай тілі грамматикасында» сабақтастық табады: «Винительный падеж употребляется с приставкой, когда им обозначается предмет определенный, а без приставки – когда предмет неопределенный» /54, 142/, – дейді. 

Тәуелдік  аффикстері бар жеке есімдер мен зат есімдер  әрқашан да актуалды айқын мәнге  ие, сол себептен, олар ілік және барыс  септіктерінің аффикстерінсіз қолданылмайды:

Желісінде он шаќты ќ±лыны бар бір ‰лкен ‰й орталыќты: оныњ оњ жаѓында бір аќ отау т±р. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 318 б).

Аќбілек жања шешесіне кµз ќырын салды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 273б)

Ќыстыњ аяѓына жете алмай мен де ж‰деу басќа айналдым. Семейге баратын ‰ш-тµрт баламен мен де ќайттым. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 295б).

Ы.Е.Мамановтың қазақ  тіліндегі белгілік тілінде белгілілік-белгісіздік  категориясы туралы пікірлеріне  тоқтала келіп, Шәрібжанова Ғ.Ғ.  «Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі  ілімдердің қалыптасуы мен дамуы (Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде) атты кандидаттық жұмысында: «Белгісіздік мағына, ұғым тіл білімінде әлі де кеңірек зерттеуді қажет етеді.  Өйткені белгісіздік ұғымын «бір», «біреу» сияқты екі-үш сөз немесе табыс септіктің жасырын түрімен ғана байланыстыру жеткіліксіз. Белгісіздік ұғымының тілдік табиғатын ашу үшін сөздерді мағыналық жағынан, яғни осы белгісіздік ұғымын білдіруі жағынан талдау жасау керек», – деген тұжырым жасайды /**, 12/. Бұл орайда зерттеушінің ойын толық қуаттай отырып, белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық категория ретінде тілдің түрлі деңгейлеріндегі көрініс табу сипатын жан-жақты тексергенде ғана зерттеуге негіз болып отырған категорияның қырлары ашыла түсетінін айтқымыз келеді.