Валюталық бағам өзгерісі

    Валюталық қатынастарды реттеудің екінші түрі болып табылатын нарықтық реттеудің  негізін валюталық саясат және оның құралдары құрайды.

    Баға  механизiмi  және  нарықтағы  валюталық  бағам  динамикасының   белгiлерi   арқылы  экономикалық  агенттер  валюталарды сатып  алушылардың  сұранысымен  оларды  ұсыну  мүмкiндiктерi  туралы бiле  алады. Сонымен  бiрге  нарық  валюталық  операциялармен  бiрге  жағдайы  туралы  ақпараттар  көздерi  болып табылады.

    Валюталық саясат  өзiнiң  мақсаттарына  және формаларына  байланысты  екiге  бөлiнедi:

1. Құрылымдық  валюталық  саясат;
2. Ағымдық  валюталық саясат.

    Валюталық  саясаттың келесiдей  формалары  колданылады:

1. Дисконттық  валюталық  саясат;
2. Девиздiк  валюталық  саясат.

    Сонымен қатар, девиздiк саясаттың келесiдей  жүзеге асырылу формалары  болады:

а) Валюталық интервенция;

б) Валюталық резервтердi диверлификациялау;

в) Валюталық шектеу;

г) Валюталадың алмастырылу дәрәжесiн реттеу;

д) Валюталық бағам режимi;

е) Девальвация;

ж) Ревальвация.

    Дисконттық  саясат  бiр  жағынан, валюталық  бағам  мен  төлем  балансын  реттеуге, екiншiден, iшкi несиелер, динамикасын, ақша  массасын бағаны  жиынтық  сұранысты  реттеуге  бағытталған  орталық  банктiң  есепке  алу  мөлшерiн  көрсетедi.

    Девиздiк  саясат  мемлекеттiк  ұйымдардың  немесе  орталық  банктердiң  шетел  валютасын  сатып  алу  мен  сату  жолымен  ұлттық  валюта  бағамына  әсер  ету  әдiсiн  бiлдiредi. 

    Девальвация  мен  ревальвация – валюталық  саясаттың  дәстүрлi  әдiстерiне жатады.

    Девальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарына  қатысты  төмендетудi  бiлдiредi .

    Ревальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарға  қатынасы  бойынша  жоғарлатуды  түсiндiредi .

    Девальвация  пайызын  өлшейтiн  формуласы   келесiдей:   

                                                    Б_е – Б_ж

                                              Д =                  *  100                               (1)

                                                        Б_е      

    Мұнда:  Б_е – ескi бағам; 

                  Б_ж – жаңа  бағам.  

    Ревальвация   пайызын  есептеу  формуласы: 

                                                    Б_ж  – Б_е

                                              Р =                  *  100                                (2)

                                                        Б_е      

    Мысалы: фунт  стерлинг   бағамы  арнайы  түрде  2.8-ден  2.4 долларға  дейiн  төмендетiледi. Ондағы  девальвациялау  пайызын  есептейiк:

                                

                                                    2,8 – 2,4

                                       Д =                  *  100 = 14,3%                            (3)

                                                        2,8      

    Валюталық  саясаттың  келесi   бiр  формуласы  ретiнде  валюталық  шектеу  үздiксiз пайдалынады.

    Валюталық  шектеу    резиденттерi  мен  резидент  еместердiң  валюталар  және  басқадай  валюталық  құндылықтармен  жасалатын  операцияларын  заңды  түрде  немесе  әкiмшiлiк  түрде  тиым  салуын, шектеуiн  бiлдiредi. Валюталық  шектеу, валюталық  бақылаудың  құрамас  бөлiгi  болып  табылады. Валюталық шектеу  валюталық  заңдылықтармен  бекiтiледi[14,2–8бб.] .  

    2.3  ҚР Ұлттық Банкінің  валюталық бағам  өзгерісіне қаржылық  талдау

    ЖШС шетел капиталы қатыстырылған және орта бизнес субъектісі болып табылады. Оның негізгі қызмет түрі – фармакологиялық дәрілер мен медициналық дәрі – дәрмектердің көтерме – бөлшек саудасы. ЖШС – не тауар импортталды, бұдан кейін ол Қазақстан Республикасының аумағында өткізілетін болады. Жүк келіп жеткен сәтте және жүкті кедендік қоймаға қойған кезде доллардың бағамы 1 доллар үшін 146,0 теңге болды. 5 күн өткен соң толық кедендік тазарту сәтінде, сондай –ақ жүк еркін сақтау аймағына жіберілген күні доллардың бағамы өзгерді және 1 доллар үшін 148,0 теңге болды. ЖШС бухгалтері шетелден келген тауардың өзіндік құнын айқындаған кезде: 1 доллар үшін 148 теңге бағамын қолданады.

    Тауардың  өзіндік құнын айқындаған кезде  осы жағдайда валютаның қандай бағамы қолданылуы тиіс? 

 

   Кез келген қазақстандық компания Қазақстанның ішкі нарығында ғана жұмыс істеп  қоймай, шетелге тауарлар мен қызмет көрсетулерді экспорттай алады, сондай – ақ Қазақстан Республикасының аумағында өткізу үшін оларды шетелден сатып алуына болады. Бұл ретте көп жағдайларда есеп айырысулар шетел валютасымен жүргізіледі. Белгілі бір жағдайларда компания Қазақстан Республикасының аумағында шетел валютасымен қызмет көрсете алады және тауарлар өткізе алады. Осы жағдайда валюталық операциялар мен құндылықтардың есебін жүргізу, сондай – ақ валюталық заңнаманың ережелерін сақтау қажеттілігі туындайды. Қазақстан Республикасының алыс және жақын шетелдермен есеп айырысу қатынастары және валюта – кредит қатынастары, сондай – ақ компаниялар мен азаматтардың шетел валюталарын қолдау тәртібі заңнамалық актілермен және нұсқаулықтармен реттеледі. Олардың ішіндегі маңыздылары мыналар болып табылады:

1. «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 маусымдағы № 57–III Заңы (2010 жылғы 30 маусымдағы № 297–IV өзгерістерімен бірге);
2. Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру ережесі 2006 жылғы 11 желтоқсандағы № 129 (2009 жылғы 24 тамыздағы № 76 өзгерістерімен және толықтыруларымен бірге);
3. Қазақстан Республикасының аумағында қызметті жүзеге асыратын резидент еместердің валюталық операциялардың мониторингін жүзеге асыру ережесі, 2005 жылғы 14 қазандағы № 122 (2009 жылғы 30 қарашадағы № 109 өзгерістерімен және толықтыруларымен бірге);
4. Қазақстан Республикасында экспорт – импорт валюталық бақылауды жүзеге асыру ережесі 2006 жылғы 17 тамыздағы № 86 (2010 жылғы 20 тамыздағы № 76 өзгерістерімен бірге).

   Заңды тұлғалар –резиденттер арасындағы барлық есеп айырысулар олардың арасында жасалған келісім –шарттар негізінде шетел валютасымен жүргізіледі. Шетел валютасындағы операцияларды есепке алудың жалпы ережелері және компанияның қаржы –шаруашылық қызметінің нәтижелеріне олардың ықпалы халықаралық тәжірибеде 2 –ҰҚЕС–ның 30 –«Шетел валютасындағы операцияларды ауыстыру» бөлімінде, ХҚЕС–ның (IAS) 21 – «Валюталардың айырбастау бағамдары өзгеруінің ықпалы» және ПКИ (SIC) 7 –«Еуроны енгізу» бөлімдерінде айқындалады. 21 ХҚЕС және 2 – ҰҚЕС–ның 30 – бөлімі шетел валютасында көрсетілген операциялардың есептілігінде көрсету үшін валюталардың бағамдарын таңдау ережесін, сондай – ақ шоғырландырылған қаржылық есептілік жасау үшін филиалдардың, бөлімшелердің, еншілес компаниялардың және өзге де инвестицияланатын компаниялардың есептілігін бір валютадан екіншісіне ауыстыруды белгілейді.

   Шетел валютасындағы операция – шетел валютасымен көрсетілген немесе сонымен есеп айырысуды қажет ететін операция, соның ішінде ұйым:

1. бағалары шетел валютасымен көрсетілген тауарларды немесе қызметтерді сатып алатын немесе сататын;
2. өтелетін немесе алынатын сома шетел валютасымен көрсетілген қаражатты қарызға беретін немесе қарызға алатын;
3. активтерді әлдебір басқа жолмен сатып алатын не сататын, немесе шетел валютасымен көрсетілген міндеттемені компания өзіне қабылдайтын немесе өтейтін операциялар.

   Яғни  шетел валютасындағы операция – компания жүргізетін және шетел валютасында есептеуді талап ететін операциялар.

   Қарастырылып  отырған жағдайда ЖШС фармакологиялық  дәрілер мен медициналық дәрі – дәрмектердің көтерме – бөлшек саудасымен айналысады. Қазақстандық компания тауарды алдағы уақытта Қазақстан Республикасының аумағында өткізу мақсатында оны шетелдік жеткізушіден сатып алған еді. Осы жағдайда шетел валютасындағы операция орын алып отыр. Есеп саясатына сәйкес ЖШС–нің функционалды валютасы Қазастан теңгесі болып табылады.

   Бастапқыда  шетел валютасындағы операция операция жасалған күнгі ағымдағы айырбастау бағамы бойынша функционалды валютада көрсетіледі. Операция күніндегі валюталық бағамды көбінесе СПОТ бағамы деп атайды. Іс жүзінде шамамен алғанда операция жасалған күнгі нақты бағамға тең айырбастау бағамы жиі пайдаланылады. Мысалы, осы кезеңде жүргізілген операциялар үшін бір аптадағы немесе бір айдағы орташа бағам. Егер бағам айтарлықтай ауытқуларға ұшыраса, онда орташа көлемін пайдалану ақпараттың сенімділігін қамтамасыз етпейді. Операция жасалған күн –осы операция 2 –ҰҚЕС–на немесе ХҚЕС–на сәйкес қаржылық есептілікте көрсетілуі тиіс. Яғни операция стандарттарға сәйкес тану өлшемдерін алғаш қанағаттандыратын күн.

   Қарастырылып  отырған жағдайда, өкінішке орай, жеткізілу  талаптары (FAS, CIF, FOB, CIP, DAP, CPT және т.б.) көрсетілмеген, сондықтан тек болжам жасауға болады. Мәселен, жеткізілім CIP талаптарымен жүзеге асырылған деп болжамдайық. «Фрахт/тасымал және сақтандыру... дейін төленген» деген термин сатушының тауарды өзіне айтылған тасымалдаушыға жеткізуін білдіреді. Бұдан басқа, сатушы тауарды аталған белгілі бір пункте дейін тасымалдауға байланысты шығыстарды төлеуге міндетті. Яғни сатушы сатып алу –сату шартына сәйкес сатып алушыға коммерциялық шот –фактураны немесе соған балама электрондық хабарламаны, сондай –ақ сатып алу –сату шартының талаптары бойынша талап етілуі мүмкін кез келген басқа да сәйкес келетін дәлелдемелерді ұсынуға міндетті. Сатушы өз есебінен аталған жердегі келісілген пункте дейін дағдылы бағытпен және әдетте қабылданған тәсіл бойынша үшін әдеттегі талаптармен тауар тасымалдау шартын жасауға міндетті.