Валюталық бағам өзгерісі

    ЕҚ  соты – құқықтық  нормаларын  сақтамаудың  қадағалау  ұйымы.

    Үшiншiден,  интеграциялық  процестiң  материялдық  негiзi болып, ЕҚ – тың  бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған  көп бiрлескен қорлар қызмет  етедi.

    ЕВЖ, алтынды нақты  резервтiк  активтер  пайдаланды:

    Бiрiншiден, Еуро  –  алтынмен  жартылай  қамтамасыз  етiлген;

    Екiншiден, ЕҚ – қа  бiрлестiгi  үшiн  207 кг мөлшерiнде бiрлескен алтын қоры құралған.

    ЕВЖ–дегi  мемлекет  аралық  аймақтықты  реттеу  орталықты  банктерге  уақытша  төлем  балансындағы  тапшылықты  жабуға  және  валюталық  интеграцияға  байланысты  есеп айырысулар  үшiн  несие  беру  жолымен жүзеге асырылады.

    Екiншi  дүниежүзілiк соғыста Еуропа  мемлекеттерiнiң қираған экономикасын қалпына келтiру  және  тұрақтандыру  мәселелерiн шешу  мақстында Бреттон – Вудстағы өткен  халықаралық  валюта  қаржылық  конференциясында  2  ұйым: Халықаралық  валюта  қорын (ХВҚ) және  халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру  туралы  қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта  жүйесiнiң   тұрақтылығын  қолдау  үшiн, ал  банк  оған  қатысушы  елдердiң ұзақ  мерзiмдi  экономикалық  дамуын ынталандыру үшiн құрылған .

    ХВҚ  Бiрiккен  Ұлттар  Ұйымының  маманданған органы  ретiнде  өз  жұмысын  1947 жылы    бастады. Оның  штаб–пәтерi Нью –Йоркте  орналасқан, басқарушы  органы  барсқармалар  кеңес  қатысушы  елдердiң  қаржы  министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы  директат, алғашқы кезде   бұл қорға 50 ел  мүше  болып кiрiп, оның капиталы  8 млд доллорды   құрады.  ХВҚ–ның  негiзгi  қызметтерi төмендегiлер:

• Халықаралық  сауданың  немесе  валюталық  ынтымақтастықтың  дамуына көмек көрсету;
• Валюталық  паритеттiң  тұрақтылығын  сақтау  және  валюталық  шектеудi  жою;
• Төлем балансының теңелуi үшiн кез – келген қатысушы елге несие ресурстарын беру;
• Қорға мүше болып кiру – мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас басқада  валюта  несие  ұйымдарына  кiруiнiң  мiндеттi  жағдайы.

    Халықаралық  қайта  құру   және  даму  банкi  БҰҰ–ның  маманданған  және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы  маусымда  бастады. Банктiң өз  жұмысын кеңейту  барысында  туыстас  төрт  бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы, халықаралық даму акциясы,  халықаралық инвестицияладрды,  таластарды  реттеу  орталығы және  инвестициялықты қорғау  жөнiндегi  көп жақты агенттiк. Қазiргi  кезде  осы  ұйымдар  бiрiгiп  әлемдiк  банк (ӘБ) тобын  құрайды, оның  штаб пәтерi Вашингтонда  орналасқан, ал  ХҚҚДБ – осы  топтың  орталық  буыны – оны әлемдiк  банк  деп  атайды[7,3б.].

    Әлемдiк  банк  топтың  ең қуатты  бөлiмшесi, ол  240 млд   доллардан  акциялық  капиталды  иемденедi, қазiргi кезде  оның  құрылтайшылар  саны    180  мемлекетке  жеттi. Банк басқару  органы – басқармалар  кеңесi – қатысушы – елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден  басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң  күнделiктi  атқарушы  директорлар  кеңесi  басқарады, кеңес  штап  пәтрiнде  орналасқан  ол  жетңi саиын  кеңес  отырысын  өткiзедi. Кеңес  24  адамнан  тұрады, олар –iрi  акциянерлердiң бiр –бiр  өкiлi  және  19  аймақтың  өкiлдерi.

    Әлемдiк банктiң  негiзгi атқаратың  қызметтерi:

• Спектiрлi  бағытта, яғни  денсаулық  сақтау, бiлiм  беру  қоршаған ортаны  сақтаудан  бастап  инфроқұрылым  және  экономикалық  саясат  реформасына  дейiн  дамушы  елдерге  көрсететiн  инвестициялық  iс –  шаралар;
• Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс–шаралары;
• Көрсетiлген қызметтердiң, сондай –ақ жүргiзiлетiн жобалардың  мазмұнымен  құрамын үнемi  өзгеру;
• Бай  және  кедей  елдерге  ресурстарды  қайта  бөлудегi  делделдiк  қызметi.

    Инвистициялардың  кепiлдiгi  жөнiндегi  көп  жақтық  агеттiк,дамушы  елдердiң  шетел  жеке  инвистициторларына  инвестициясынан  саяси  қауыптен  қорғану  үшiн  құрылған. Атап  айтқанда: экспропорция, яғни  жеке  меншiктi  айыру  қаупi , келiсiм  жағдайларды бұзу қауiптiлiгi  т.б. 15–20  жыл бойы  сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi  болып тек ХҚҚДБ берген  несиелер  мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне  сүйенедi.

    Халықаралық  валюта  және  несие  қаржы  институттары – ХВК  және  Әлемдiк  Банк  тобы – халықаралық  несие  қатынастарын  реттеуде  маңызды  роль атқарады. Олардың  қарызы  онша  көп болмасада, елге  қарыз капиталының әлемдiк  нарығына  жеке  банктерден  қарыз  алуға  жол  ашты. Сөйтiп  ХВҚ  мен  ХҚҚДБ  берген несиелер  мемлекеттiң  төлем  қабiлеттiлiгi  бар екенiн дәлелдейдi.

    Валюталық айырбас — бұл бір елдің валютасын басқа елдің валютасымен айырбастау. Валюта нарығының негізгі қатысушылары — банктер, экспорттаушылар, трансұлттық компаниялар, қаржы мекемелері, инвесторлар, үкімет агенттіктері, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар. Валюта нарығында ашық ұстанымды хеджерлеудің, әлемнің әр түрлі аудандарына қаражатты инвестициялаудың қажеттіліктерін және сатып алу қабілетін бір елден екіншісіне табыстаудың мүмкіндіктерін қоса алғанда қатысушылардың әр түрлі қажеттіліктері болады.

    Валюта  нарығында банктер мынадай маңызды құралдарды пайдаланады:

• Мерзімі шектелмеген салым (талап етілгенге дейінгі депозит) қаражатының телеграфтық немесе электрондық аударымдарын;
• Ұсынушының банктік вексельдерін;
• Коммерциялық тратталарды.

    Кез келген елдің ішкі ақша бірлігіндегі валюта ақшаның барлық функциясын орындауында ғана емес, бұдан әлдеқайда кең аспектіде — халықаралық экономикалық қатынастар мен есеп айрысулардың қатысушысы ретінде алға шыққанда ғана валюта болып табылады. Валюта нарығының қатысушылары арасыңда валюта айырбасы болмаса және қандай да бір ел валютасының басқа елдің валютасына пропорционалды байланысы анықталмаса, валюталық операцияларды жүзеге асыру мүмкін емес. Мұндай механизмді валютаның құнын белгілеу арқылы жүзеге асыруға болады.

    Валютаның құнын белгілеу — елдер арасындағы валютаның бағамдарын анықтау, осының негізінде айырбасқа ұсынылған олардың ақша бірліктерінің арақатынасы белгіленеді. Бұл арақатынас валюта нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа қарай ұдайы өзгеріп отырады. 

    2.2  ҚР–да валюталық қатынастарды мемлекеттік реттеу

    Әлемдiк  тәжiрибе  көрсеткендей, нарықтық  экономика  жағдайында  халықаралық  валюталар  қатынасынтарын  реттеу  екi  түрде  жүзеге  асырылады: 

• Мемлекет  тарапынан  реттеу;
• Нарықтық  реттеу.

    Валюталық қатынастарды мемлекет тарапынан реттеу негізінен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады.

    Сонымен қатар валюталық саясатты іске асыруда  ҚР–ның Ұлттық банкінің атқаратын шараларының орны ерекше болып табылады. Ұлттық банк валюта –қаржы қатынастарын реттеп отыратын бірден – бір мемлекеттік ұйым болып табылады.

    Ұлттық  банк бұл пайыз өсірулерді капитал  келуіне мәселелер туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал ағымы пайыз  қойылымына байланыссыз болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал ағымдарына керісінше тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар  нарығында нақтылы қысқа мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай отыр.

    Ұлттық  Банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:

- Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;

- Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;

- Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай –ақ шетел валютасын сатып алу – сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi[13,17–24бб.].  

    Ұлттық  Банк Қазақстан Республикасында  валюталық реттеу мен валюталық  бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн  жүргiзуге құқылы;

    1)  қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма–қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай –ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;

    2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;

    3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай –ақ қызметiнің бiрден – бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;

    4)  қызметiнiң бiрден–бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;

    Қазақстанның  Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай  операциялар жүргiзедi:

1. Осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде ашылған банк шоттарының иелерiне бiр жылдан аспайтын мерзімге өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да активтермен қамтамасыз етiлген кредиттер бередi;
2. Өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
3. Мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
4. Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп есептейтiн депозиттiк сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
5. Депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
6. Туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
7. Қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi банктер мен қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
8. Чек жазып бередi және вексельдер бередi;
9. Егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк операцияларын, сондай –ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан мәмілелерді жүзеге асырады.

    Валюталық реттеу және валюталық бақылауда  Қазақстан Ұлттық Банкi: 

1) Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;

2) Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн белгiлейдi;

3) Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;

4) Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және олардың қолданылуын тоқтата тұрады;

5) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми бағамын белгiлейдi;

6) Алтын – валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;

7) Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;

8) Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда, банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға құқылы:

1. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы – валюталық және кредиттiк – есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
2. Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
3. Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк валютаны мiндеттi түрде сату режимдi енгiзедi және өзгертедi;
4. Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да функцияларды орындауға құқылы.