Валюталық бағам өзгерісі

    6) Халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу формаларын қолдану тәртібін белгілеу;

    7)  Валюта нарығы мен алтын нарығының ережелері;

    8) Валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы. Оларға елімізде: Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, валюталық бақылау ұйымдары және т.б. жатады.

    Ұзақ  тарихи даму нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементеріне келесілер жатады:

1. Әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық валюталық өлшем);
2. Валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
3. Валюталық паритет пен валюталық бағам тәртібін үйлестіру;
4. Валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
5. Халықаралық валюталардың өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (СДР–ді, еуроны);
6. Несиелік айналым қорларының халықаралық айналымын үйлестіру;
7. Әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
8. Мемлекетаралық реттеу институттарының статусы «Халықаралық валюта қоры» бекітілді.

    Өз  кезегінде валюталық бағам айырбасқа  қатысушылар үшін валюта нарығындағы  сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен айқындалатын бір валютаны екіншіге  қайта есептеу коэффициенті болып  табылады. Дегенмен, тауарларға, қызмет көрсетуге, инвестицияларға белгіленген бағалардың орташа ұлтық деңгейін көрсететін сатып алу қабілеттігі валюталық бағамның құндық негізі болып есептеледі. Тауар өндірушілер мен сатып алушылар валюталық бағамның көмегімен ұлтық бағаларды өзге ел бағаларымен салыстырады. Сондай салыстырудың нәтижесінде сол елде қандай да бір өндірісті немесе сырт жерде инвестицияны дамытудың  тиімділік дәрежесі айқындалады.

    Халықаралық есеп  айырысу  баланстары  агрегаттық экономикалық  көрсеткiштер жүйесiнде  маңызды  орын  алады, себебi ол  ұлттық  табысты  елдер  арасында  қайта  бөлудi  көрсетедi. Сондықтан  жиынтық  ұлттық  өнiммен  ұлттық  табысты бөлгенде  халықаралық  талаптар мен мiндеттемелердiң  таза  сальдосы есептелiнедi.

    Халықаралық  есеп  айырысу  баланстары – ол  бiр  мемлекеттiң  басқа  мемлекеттерге  қарағанда  ақшалай  талаптары мен мiндеттемелерiнiң және  түсiмдерi  мен төлемдерiнiң арақатынасы.

    Сөйтiп, төлем  және есеп  айырысу  баланстарының  бiр-бiрiнен  айырмашылықтары  көбiнесе халықаралық  қатынастарының  дамуымен  айқындалады. Төлем  балансының   құрылымын  қарастырып  өтейiк. Операцияларының  сипатына  қарай  басылымдарда  жарияланатын  төлем  балансы  негiзгi  екi  бөлiмдi  бiрiктiредi. 

    Кесте 4 – Қазақстан Республикасының төлем балансы /14/ млн. АҚШ доллары)

Қайнар  көзі: Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2007 ж.  

    Жоғарыдағы  кестеден көретініміз, ағымдағы есеп бойынша  Қазақстан Республикасының төлем  балансы көбінесе теріс шамада болғандығын, ал сауда балансының жылдан –жылға еселеп артып келе жатқандығын, экспорттын 2005 жылғы 10000 млн. доллар шамадан 2011 жылы 30000 млн. долларға жеткендігін, импорттын да өсіп келе жатқандығын көре аламыз. Жалпы айтқанда елдің экономикасының өсуімен қатар төлем балансының да құрамдық мөлшері жылдан –жылға артып келе жатыр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2    ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА  ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ  ДАМУ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ТАЛДАУ 

    2.1 Валюта жүйесінің мәні және дамуы

    Ваюталық  жүйе – ұлттық  заңдылықтарымен немесе  халықаралық келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн  валюталық  қатынастарды  ұйымдастыру  және  реттеу  формасын  бiлдiредi .

    Халықаралық валюталар қатынастар – ұлттық  шаруашылықтарының  қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк шаруашылықтағы  валюталардың  қызмет  етуi  барысында  қалыптасқан  қоғамдық  қатынастар  жиынтығы  бiлдiреді.

    Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері  ерте Грецияда және Римде вексель  түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері пайда болып, аудармалы вексель  бойынша есеп айырысулар жүргізілді.

    Шаруашылықтың  интернационалдануы  және  әлемдiк  еңбек  бөлiнiсiн  интенсивтендiрілуі  халықаралық  нарықтың  құрылуына  себепшi болды. Өндiрiс  күштерiнiң  дамуымен  iшкi  нарықтағы өркендеген салалардың  өнiмiн сатуда  туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы  жағдайларын жетiлдiру – мiне  осылардың бәрi  әлемдiк сауда саттық  байланыстардың кеңесiне  әсер  еттi.  Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық қатынастар одан сайын күрделене түсті.

    Әлемдегi  елдердiң  қарым – қатынастарына  тауарлар, қызмет, капитал  және  несие  жылдан – жылға  ұлғая түсуде. Ұлттық  қоғамдағы  ұдайы  өндiрiс  процесiнде  қалыптасқан  тауар  айналымы тұрақты  түрде   әлемдiк  нарыққа  ұласады  және  де  әрбiр  егемен  мемлекеттiң  заңды  төлем  құралы  болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық  тауар  айналымында, әдетте, шетел  валютасы  қолданылады.  Елдердiң  әлемдiк  шаруашылыққа  интеграциялауына ақша  капиталының  бiр  бөлiгiнiң  ұлттық  ақшадан  шетел  валютасына  және  керiсiнше  айналуын  туындатады. Ол  халықаралық  валюта  есеп  айырылысу  және несие – қаржы  қатынастарында  жүзеге асады.

    Халықаралық  валюталық  қатынастар  халықаралық  экономикалық қатынастарды  жалғастырады. Валюталық  қатынастардың  ұлттық  және  әсемдiк  экономиксының  дамуына,  саяси  тұрақтылыққа, елдер  арасындағы  күштердiң  шектi  қатынастарына  тәуелдi  болып  келедi. Сыртқы  экономикалық  байланыстарда, оның  iшiнде  валюталық  байланыстарда саясат  пен  экономика, дипломация   мен комерция, өнер кәсiптiк  сауда  мен  өндiрiс  бiр – бiрiмен өзара бетеме  байланысуы  валюталық қарыс – қатынастардың ұлттық  және  әлемдiк шаруашылықтағы орны  ерекшелiгiн көрсетедi[5,128–130бб].

    Капиталдың  шеңбер  айналысы  процесiнде  ұлттық нарықтан әсемдiк  нарыққа  қосылуы  нәтижесiнде  ұлттық  ақшалардың  iшiндегi  ақшалай  капиталының  бiр бөлiгi  шетел  валютасына  айналады  немесе  керiсiнше . Ол көрiнiстi  халықаралық  есеп  айырысуларда, валюталық, несиелiк  және  қаржылық  операциялардың  барысында  байқауға  болады.

    Шаруашылықтың  интернационализациялануы  жағдайында  ұдайы  өндiрiстiң  сыртқы  факторларға:  әлемдiк  өндiрiс  динамикасы; шетелдiк  ғылым  деңгейiне, халық  аралық  сауданың  дамуына, шетел  капиталы  ағымына  арта  түседi. Сондықтан  да  бұл  валюталық  қатынастар  мен  ұдайы  өндiрiстiң арасында  тiкелей және  керi  байланыстың болатынын көрсетедi. Халықаралық сауданың  дамуына, валюталық қатынастар  тұрақсыздығы  мен валюталық дағдарыс  ұдайы өндiрiс процентiне  керi  әсерiн тигiзедi.

    Валюталық  жүйелердiң  даму  заңдылықтары  ұдайы  өндiрiс белгiлерiне  байланысты  анықталып  отырып, ұлттық  және  әлемдiк  шаруашылықтың  негiзгi  даму  кезеңдерiн  көрсетедi.

    Дүниежүзілiк  валюталық  жүйелердiң  арасындағы  дағдарыс  тұсында  оның  құрылымдық қағидаларының  әрекетi  бұзылып, аяқ  асты  валюталық  қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк  валюталық  жүйедегi дағдарыс ескi жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.

    Жаңа  дүниежүзілiк  валюталық  жүйенi  құру үш  басты кезеңнен  жүргiзiледi: 

    1-шi  кезең, жаңа  жүйенiң  қағидаларының   қалыптасуы, алғы  шарттардың  түзiлуiн,  анықталуын  қамтиды, мұнда бұрынғы  жүйемен  өзара  байланысы   сақталады;

    2-шi  кезең, жаңа  жүйенiң  қағидаларының   құрылымдары  толығымен аяқталып, бiртiндеп  iске қосылады;

    3-шi  кезең, толық  қызмет  ететiн   жаңа  дүниежүзлiк  жүйе  құрылады.

    Дүниежүзілiк  ваюталардың  жүйенiң  мынандай  эваолюциялары  белгiлi:

1. Жаңа валюталық  жүйенiң  құрылуының  алғы  шарттары;
2. Париждiң  валюталық жүйесi;
3. Генуэз  валюталық жүйесi;
4. Бреттон – Вудс   валюталық жүйесi;
5. Ямайка  валюталық жүйесi;
6. Еуропалық  валюталық жүйесi.

• Алтын – девиз  стандартты  орнына  СДР  стандарты  енгiзiлдi;

• Елдерге  кез –келген  валюталық  бағам  режимiнiң  таңдауға  құқық  берiлдi.

    СДР –дiң  қызметт  етуiнiң  мынандай  басты  мәселесi  болды:

1. Эмиссиялау  және  басу;
2. Қамтамасыз  ету;
3. Бағамды  анықтау  әдiсi;
4. СДР-дiң пайдалану  ауқымы;

    Еуропалық  валюталық  жүйе, экономикалық  интеграциялану  процесiн  ынталандыру  мақсатында  құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң  даму  себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас  орталықтардың  дүниежүзлiк  нарықтағы өзара  қарсы  күресi  және  валюталық  тұрақсыздағы  жатады . Еуропалық  экономикалық  қоғамдастық – бұл  батыс еуропа  елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын бiлдiредi [6,466–471бб.].

    Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы  көмiрдiң  ортақ  нарығынан  басталады  және  шаруашылық  кешен  интегралданғанға  дейiн  6  ел  және  12  саяси одақ болса, бiрiншi  уақытта  15–16  мемлекетке  жеттi.

    Екiншiден, ЕҚ – ның институционалдық құрылымы  мемлекеттiң  құрылымына  жақын  және  мынадай  ұйымдардан  тұрады:

• Еуропалық  кеңес;
• Министiрлер кеңесi – заң шығарушы орган;
• ЕҚ комисиясы – атқарушы орган
• Еуропалық парламент – кеңес берушi орган. Бұл орган  ЕҚ  және    министiрлер  кеңесiнiң  қызметiн  бақылайды, ЕҚ  бюджетiн  бекiтедi.