ҚР төлем жүйесі және оның даму тенденциялары

БААЖ, елдің жүйелік-мәнді төлем жүйесі арқылы неғұрлым ірі және басымдағы жоғары төлемдердің өтуі осы жүйеге қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы сомасының ең көп үлесінің тиесілі болуына мүмкіндік береді. Мәселен, 2007 жылы І тоқсанда БААЖ арқылы елдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің  жалпы көлемінен 98,8 % және олардың жалпы санының 34,6 % (10 кесте).

Кесте 10 – банкаралық ақша аударымдар жүйесіндегі төлемдер көлемі

Банкаралық клиринг жүйесі: 2007 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша ҚБЕО Банкаралық клирингіне 32 қатысушы тіркелді.

2007 жылғы І тоқсанындағы бөлшек төлемдер ағыны 461,5 млрд. теңге (3,7 млрд.$) сомаға 3,5 млн. құжат болды. 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда клиринг жүйесіндегі құжаттар саны 14,0 %-ға (574,2 мың құжатқа) қысқарды, бұл ретте төлемдер сомасы 24,7 %-ға (91,5 млрд. теңге) ұлғайды.Төлемдер санының төмендеуіне Ұлттық банк белгілеген клиринг жүйесіндегі бір төлемнің ең көп сомасының 3 млн. теңгеден 5 млн. теңгеге дейін ұлғаюы себепші болды.

Орташа алғанда бір күнде талданып отырған кезең  үшін  клиринг жүйесі арқылы 7,6 млрд. теңге сомаға 57,6 мың құжат өтті, бұл 2006 жылғы осындай кезеңдегі деңгейден 10,5 мың. трансакцияға аз, бірақ төлемдер саны бойынша 1,4 млрд. теңгеге аз.

2007 жылғы І тоқсанда 2006 жылғы І тоқсанмен салыстырғанда Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің өзгеруіне бюджетке төлемдер және бюджеттен төлемдер көлемінің 49,1 %-ға, тауарлар және материалдық емес активтер үшін  төлемдер 37,2 %-ға, көрсетілген қызмет үшін 42,1 %-ға өсуіне себепші болды. Көрсетілген төлемдер түрлерінің ұлғаю сомасы талданып тырған кезең үшін Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің жалпы өсімінің 84,6 % болды [25;66-71].

Бұл ретте аз сомаға бөлшек төлемдер жүргізуге арналған Банкаралық клирингте барлық қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жартысынан астамы, олардың жалпы санының 65,4 %-ы өңделді, бұл елдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы көлемінің 1,2 %-ын құрайды. Клиринг жүйесінің 20,8 мың теңге орташа сомасымен елдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің барлық санының жартысынан астамын жүргізуі жүйенің ұсақ сомаларға арналған төлемдердің едәуір санын жүргізу қызметін орындағанын көрсетеді (11 кесте).

Кесте 11 – банкаралық клирингтегі төлемдер көлемі

Төлем карточкалары: 2007 жылғы І тоқсанда төлем карточкалары нарығының одан әрі дамуы байқалады. Сонымен, 2007 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша төлем карточкаларын екінші деңгейдегі 19 банк және «Қазпошта» АҚ шығарды.

Қазақстандық банктер және  «Қазпошта» АҚ эмисссиялаған және таратқан төлем карточкаларының жалпы саны 2007 жылғы 1 сәуірде 4,40 млн. бірлік болды, бұл өткен жылдың тиісті кезеңдегі деңгейден 26,1 % артық. Бұл ретте осы карточкаларды ұстаушылар саны өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 26,6 %-ға ұлғайып, 4,22 млн. адам болды. Бұрынғысыншы, елдегі ең танымал карточкалар халықаралық төлемі жүйелерінің Visa International және Europay International карточкалары болып табылады, олардың үлесі айналыстағы төлем карточкаларының және оларды ұстаушылардың жалпы санының тиісінше 95,5 % және 95,7 % болды. Жергілікті төлем жүйелері карточкаларының ішінен ең көп тарағаны Altyn Card карточкасы (үлесі–тиісінше 2,6 %  және 2,4 %).

Қазақстандық эмитенттер шығарған төлем карточкаларын пайдалана отырып, жүргізілген трансакциялар көлемі 2007 жылы бірінші тоқсанда 370,3 млрд. теңге сомаға 18,9 млн. трансакция болды. 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда трансакциялар саны 36,7 %-ға , ал сомасы 53,4 %-ға ұлғайды.

Бұл ретте Қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалана отырып, қолма-қол ақшаны алу бойынша операциялар саны 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда саны бойынша 34,2 %-ға және сомасы бойынша 48,4 %-ға  ұлғайып, 325,1 млрд. теңге сомаға 16,4 млн. трансакция болды. Сонымен қатар Қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалана отырып, тауар және қызмет үшін қолма-қол жасалмайтын төлемдер 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда саны бойынша 56,0 және сомасы бойынша 2,0 есе ұлғайып, 45,2 млрд. теңге сомаға 2,4 млн. трансакция болды. Осылайша, қолма-қол ақшаны алу үшін негізінен Қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалану үрдісінің жалғасуына қарамастан соңғы уақытта қолма-қол ақша беру бойынша операциялардың өсуімен салыстырғанда қолма-қол жасалмайтын төлемдердің басымдықпен өсуі байқалды (12 кесте).

Кесте 12 – 2007 жылғы І тоқсанындағы халықаралық және жергілікті жерлердің төлем карточкалары

2007 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша төлем карточкаларына қызмет көрсету желісі мынадай түрде берілген: Қазақстанда ақы төлеуге төлем карточкаларын  қабылдайтын 5702 сауда  кәсіпорындары   жұмыс істейді       (өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда өсімі – 46,5 %), олар төлем карточкаларына қызмет көрсетуге арналған жабдықты 8026 сауда нүктелеріне орналастырды.Бұл ретте төлем карточкаларына қызмет көрсету үшін 2716 банкомат ( өсімі 01,04,2006 ж. жағдаймен салыстырғанда – 50,4 % немесе 910 бірлік), 11790 pos-терминал (өсімі 58,6 % немесе 3858 бірлік) және 1202 импринтер (төмендеуі 14,6 % немесе 206 бірлік) пайдаланылды.

Кесте 13 – 2007 жылғы 1 сәуірдегі төлем карточкаларына қызмет көрсетуге арналған жабық жөніндегі мәліметтер