ҚР төлем жүйесі және оның даму тенденциялары

Кесте 7 - банкаралық клирингтегі төлем айналымын пайдаланушы топтар

бойынша бөлінісі                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

Төлем құралдарын пайдаланудағы төлем карточкалары жөнінде айта кетсем, соңғы жылдары төлем карточкаларының Қазақстандық нарығы өз ұстанымының аясын айтарлықтай кеңейтті және нығайтты. 2007 жылғы І қаңтардағы жағдай бойынша төлем карточкаларын шығаруды екінші деңгейлі 19 банк және «Қазпошта» АҚ жүзеге асырды [26;66-67].

Екінші деңгейлі банктер жергілікті жүйелердің мынадай төлем карточкаларын: Altyn card – «Қазақстан Халық Банкі» АҚ және «АТФ Банк» АҚ, Smart Alem Card – «Тұран Әлем Банкі» АҚ, Каспийский – «Банк Каспийский» АҚ, Ситибанк Казахстан жергілікті карточкасын – «Ситибанк Казахстан» Ақ, Цеснабанктің жергілікті карточкасын – «Цеснабанк» АҚ шығарды. Бұдан басқа, Қазақстанның банктері VISA International, Europay International,Amerikan Express International және Diners Club International халықаралық төлем жүйелерінің карточкаларын шығарды және таратады. Бұл ретте «Қазақстан Халық Банкі» АҚ China Union Pay халықаралық төлем жүйелерінің карточкаларын шығаруға және қызмет көрсетуге кірісті. Сондай – ақ Қазпошта« АҚ «Ұлттық Прогрессингтік орталықпен» бірлесіп, Kaz Card микропроцессорлық ұлттық төлем карточкаларын шығаруды жүзеге асырды.

2006 жылғы халықаралық және жергілікті жерлердің төлем карточкалары жөніндегі мәліметтерге сүйене кетсек, 2006 жылы қолма-қол жасалмайтын төлемдер саны 7 995 691-ге жетсе, қолма-қол ақшаны алу бойынша  трансакцияның саны 58 830 850-ге жетті. Ал, айналыстағы карточкалар саны 4 100 808 болды (8 кесте).

Кесте 8 - 2006 жылғы халықаралық және жергілікті жерлердің төлем карточкалары жөніндегі мәліметтер

Басқа төлем құралдары: 2006 жылы екінші деңгейлі банктер және «Қазпошта» АҚ кестеде көрсетілген төлем құралдарын пайдалана отырып 71 трлн.теңге сомаға саны 106 млн. трансакция жүргізді. Жалпы алғанда түрлі төлем құралдарын пайдаланудың ұлғаюы байқалды. Сонымен бірге, өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда төлемдер саны 24,7 %, ал сомасы 49,1 %-ға инкассалық өкім өсті (9 кесте).

Кесте 9 - 2006 жыл үшін төлем құралдары бөлігіндегі төлемдер

Ұсынылған төлем құралдарынның жалпы санының көбеюі негізінен төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған операциялар санының 17 млн. трансакцияға өсуіне себепші болды. Бұл ретте төлемдер көлемінің көбеюі негізінен төлем тапсырмаларын пайдалана отырып жасалған төлемдер көлемінің 23 трл. теңгеге өсуімен байланысты болды [23;36-45].

Төлем тапсырмалары және төлем карточкалары, бұрынғысынша Қазақстанның аумағында барынша тартылған болып табылады. Бұл ретте, бір төлем тапсырмасының орташа сомасы 2006 жылы 2,2 млн. теңге болды және өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 49,1%-ға ұлғайды. Төлем карточкаларын пайдаланған кезде бір трансакцияның орташа сомасы 2006 жылы 18,6 мың теңге болды. Сонымен қатар, төлемдер саны бойынша төлем карточкаларының үлес салмағының жоғары және төлемдер көлемі бойынша төмен болуы осы төлем құралынын негізінен қолма-қол ақша алу үшін пайдаланумен сипатталады..

Басқа төлем құралдарына тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін есеп айырысуға арналған чектер, банк шоттарын және орындалған аккредитивтерді тікелей дебеттеу кіреді. Көрсетілген төлем құралдарының санының 81,5 %-ға өсуі негізінен банк шотын тікелей дебеттеуді пайдаланудың ұлғаюы себепші болды.

Тұтастай алғанда Қазақстан төлем жүйелері арқылы 2007 жылы І тоқсанда 39,1 трл.теңге (313,4 млрд.$) сомаға 5,4 млн. трансакция жүргізілді. 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда төлемдер сомасы 2,3 есе (22,0 трлн. теңге) ұлғайғанда, төлем жүйелеріндегі төлемдер саны 10,9 %-ға (658,7 мың трансакция) төмендеді.

Банкаралық ақша аударымдар жүйесі (БААЖ): 2007 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша БААЖ-да 48 пайдаланушы тіркелді.

2007 жылы І тоқсанында барлығы БААЖ арқылы 38,7 трлн.теңге (309,7 млрд.$) сомаға 1,9 млн. трансакция жүзеге асырылды. 2006 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда төлемдер саны 4,3 %-ға қысқарды, бұл ретте төлемдер сомасы 2,3 есеге ұлғайды. Төлемдер санының аздап қысқарып, олардың елеулі өсуі БААЖ-дағы бір төлем құжатының орташа сомасының 2,4 есе 20,8 млн. теңгеге дейін іріленумен сипатталды.

Орташа алғанда бір күнде БААЖ арқылы 2007 жылғы І тоқсанда 633,8 млрд.теңге сомаға 30,5 мың трансакция өтті, бұл 2006 жылғы осы кезеңдегі деңгейден саны бойынша 1,9 мың трансакцияға (5,9 %) аз, бірақ 355,0 млрд. теңге (2,3 есе) сома бойынша көп.

2007 жылғы І тоқсанда байқалған БААЖ-дағы төлемдер сомасының өсуі 2006 жылғы І тоқсанмен салыстырғанда Қазақстан Республикасы резиденттерінің бағалы қағаздарымен операциялар бойынша төлемдер көлемінің 3,2 есе, банкаралық депозиттермен және банктер мен олардың клиенттерінің меншік қаражаттарының аударымдарымен 53,5%, сондай-ақ шетел валютасымен және қымбат металдармен 2,7 есе ұлғаюына себепші болды. Осы төлемдер көлемінің ұлғаю сомасы БААЖ төлемдер көлемінің жалпы өсімінің 89,3 % болды. Сонымен қатар, БААЖ-да төлемдер көлемінің тауарлар және материалдық емес активтер үшін 40,5 %, көрсетілген қызмет үшін 48,3 % және бюджетке төлемдер және бюджеттен төлемдер үшін 94,3 % өсуі байқалды [20;89-96].