ҚР төлем жүйесі және оның даму тенденциялары

Банкаралық ақша аударымдар жүйесі: Банкаралық ақша аударымдар жүйесіндегі төлем айналымын пайдаланушы топтар бойынша төлемдер көлемі 2005 жылдың І тоқсанында 9 379,2 млрд. теңгені құрайды.

Әр ай бойынша тікелей корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылған төлемдер ағымы 2005 жылдың І тоқсанында ААБЖ мен банкаралық клиринг арқылы 51 705,7 млрд. теңгені құрап, 23 221,7 мың трансакцияға жетті, ал корреспонденттік шоттар арқылы 1 137,3 млрд. теңгені құрады және 4027 мың трансакцияға жетті [19;75-78].

ААБЖ мен банкаралық клиринг арқылы өтетін төлем көлемінің тікелей корреспонденттік шоттар арқылы үлес салмағы 17,3 % (саны), 2,2 % (сомасы) да құрады. Корреспондентік шоттар арқылы жүзеге асырылатын төлемдер ағыны 3 кестеде берілген:

31

Кесте 3 -  әр ай бойынша тікелей корреспонденттік шоттар бойынша жүзеге асырылатын төлемдер ағымы                

31

2006 жыл ел экономикасын дамытудың жағымды үрдістеріне негізделген. Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі төлемдер санының және көлемінің одан әрі ұлғаюы байқалды.

Банкаралық ақша аударымдары жүйесі:

2006 жылы І тоқсанында Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) мен Банкаралық клиринг арқылы жасалған төлемдер саны 6 003,7 мың трансакция құрап, сомасы 17 098,7 мрд. Теңгеге жетті. 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда төлемдер саны 28,8 %,-ға ал төлемдер сомасы 77,2 %-ға артқан. Бұл ретте, БААЖ арқылы жасалған төлемдерге 2006 жылдың І тоқсанында еліміздің төлем жүйелерінде жасалған барлық төлемдер санының 32,2 %-ы, ал төлемдер көлемінің 97,8 %-ы келеді. Банкаралық клиринг арқылы жасалған төлемдерге, сәйкесінше төлемдер санының 67,8 %-ы, ал  жалпы жасалған төлемдер көлемінің 2,2 % -ы келеді.

2006 жылдың 1 сәуіріндегі жағдайға байланысты БААЖ қатысушыларының саны 52-ге жетті. Оның 34 екінші деңгейлі банкілер және «Қазақстан Даму Банкі» АҚ, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Қазыналық комитеті, банк қызметінің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 10 ұйым, Зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталық банк (3 есепшот ашылған), Мемлекеттік банк, ҚРҰБ және Мемлекеттік зейнетақы жинақтау қорының банк-кастодианы (ҚРҰБ МОЕБ) [3;69-73].

2006 жылдың І тоқсанында Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы жалпы сомасы 16 728,8 млрд. теңгені құрайтын 1 944,4 трансакция жасалған. 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда төлемдер саны 18,1 % -ға артып, ал төлемдер сомасының 78,4 %-ға артуымен байқалған.

2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда 2006 жылдың І тоқсанында байқалған БААЖ-дағы төлемдер көлемінің артуы келесідегідей операция түрлерінің артуымен байланысты болды: Қазақстан Республикасының резиденттерінің бағалы қағаздары мен операциялары  - 43,7 %-ға, банкілер мен олардың клиенттерінің депозиттері және жеке қаражаттарының аударымдары – 2,8 есе, шетел валютасы мен бағалы металдар операциясы – 2,2 есеге артқан. Бұл төлемдер көлемінің арту сомасы БААЖ-дағы төлемдердің жалпы көлемі өсімінің 85,9 %-ын құрады. БААЖ-дағы төлемдер саны мен көлемінің артуын қарастырған кезде, БААЖ-да зерттелген төлемдердің орташа күндік санының артуы да байқалады. Төлемдердің орташа күндік саны 32,4 мың трансакция болып, сомасы 278,8 млрд. теңгені құрады. 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда бұл көрсеткіштің саны 5000 трансакцияға (18,1%), ал сомасы 122,5 млрд. теңгеге (78, %) артты. Бұл ретте, бір төлемнің орташа сомасы 2006 жылдың І тоқсанында 8,6 млн. теңгені құрап, 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда 2,9 млн теңгеге (51 %-ға) артқан. 2006 жылы І тоқсанында жүйеде жасалған төлемдерді пайдаланушыларға қатысты мәліметтерді былайша көрсетуге болады (4 кесте):

Кесте 4 - банкаралық ақша аударымдар жүйесіндегі төлемдер көлемі                            

Сонымен бірге банкаралық ақша аударымдары жүйесіндегі төлем айналымын пайдаланушы топтар бойынша бөлінісін  көрсетіп өтсем (5 кесте):

Кесте 5 – банкаралық ақша аударымдары жүйесіндегі төлем айналымын        пайдаланушы топтар бойынша бөлінісі

Банкаралық клиринг: 2006 жылдың 1 сәуіріндегі жағдайға байланысты Банкаралық клирингке қатысушылардың саны 34 болған болса, оның 26–сы екінші деңгейлі банкілер, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазыналық комитеті, «Қазпошта» АҚ және «ТАТ Кредит», Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Мемлекеттік зейнетақы қорының, банк-кастодианы (ҚРҰБ МОЕБ).

2006 жылдың І тоқсанында бөлшек төлемдер сомасы 370 млрд. теңге болатын 4 089,3 мың құжатты құрады. 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда Банкаралық клирингте жасалған төлемдер саны 34,6 %-ға, ал сомасы 36,8 %-ға артты [22;89-93].

2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда 2006 жылдың І тоқсанында Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің өсуі тауарлар мен материалдық емес активтер бойынша төлемдердің  30,4 %-ға, көрсетілген қызметтер бойынша төлемдердің 35,4 %-ға, бюджетке төленетін төлемдердің 31,2 %-ға және зейнетақы жарнасы бойынша төлемдердің 44,1 %-ға артуымен байланысты болды. Осы төлем түрлері өзгерісінің жалпы үлесі Банкаралық клирингтегі төлем көлемінің жалпы өсімінің 87 %-ын құрады.

Қарастырып отырған кезде клирингілік жүйеде зерттелген трансакциялардың орташа күндік көлемі 6,2 млрд. теңге сомасындағы 68,2 мың құжатты құрады. 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда төлемдердің орташа күндік саны 17,5 мың құжатқа (34,6 %-ға),сомасы 1,7 млрд. теңгеге (36,8 %-ға) дейін артқандығы байқалды.

Бұл ретте, бір төлемнің орташа сомасы 2006 жылдың І тоқсанында 90,5 мың теңгеге жетіп, 2005 жылдың І тоқсанымен салыстырғанда 1,4 мың теңгеге (1,6 %-ға) артқан.

2006 жылы І тоқсанда Банкаралық клирингте жасалған төлемдерді пайдаланушы топтарға қатысты мәліметтерді көрсете кетсем (6 кесте), (7 кесте):

Кесте 6 - банкаралық клирингтегі төлемдер көлемі