Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері

 

 

«НИМЕКС Корпорация» ЖШС-нің айналым құрал жабдықтарының мәліметтері төмендегі 5 кестеде келтірілген.

Жоғарыдағы  кестеден осы жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі құрал-жабдқтарының жағдайының өте жақсы екендігін  көруге болады. Барлық баптар бойынша соңғы бес жыл ішінде олардың құны артып отыр. 

 

Кесте11- «НИМЕКС Корпорацияы» ЖШС-нің айналым  құрал-жабдықтары,                                                                                            мың теңге

№	Есепті  жылдың соңына	2005	2006	2007	2008	2009
1	Аяқталмаған өндіріс	307341	-	26502	38140	49731
2	Алдағы  кезең шығыстары	-	-	678	719	466
3	Ақша	55455	52333	40734	203445	93749
4	Алып  сату үшін сатып алынған тауарларды өткізуден түскен табыс	1692322	3518069	7053555	8858747	9475613
5	Дебиторлық  берешек	2409140	837731	951302	2883110	3216872
6	Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары	-	-	-	-	-
Ескерту  «НИМЕКС корпорациясы» ЖШС-нің есеп және есептілік мәліметтері пайдаланылған

 

 

Нарықтық  тәсілдерге өту жағдайында, қайта  өндіріс шығындарын қаржыландыруда қаржы ресурстарының негізгі  қорлардың жеделдетілген амортизациясы  сияқты қайнар көзі үлкен мәнге ие болып отыр. Осы жеделдетілген  амортизация ең алдымен кеңейтілген  қайта өндіріс қажеттіліктерін  қаржыландыруға бағытталады, бірақ  негізгі қорлардың қайта өндірісіне мәнге олар тек қатаң мақсатты түрде пайдаланған кезде ғана ие болады.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын  маңызды көрсеткіш - бұл осы негізгі  құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын  тозу коэффициенті. Біздің кәсіпорынымызда  негізгі құралдардың тозу коэффициенті 2006 жылы 0,43, ал 2009 жылы - 0,49 құрайды, яғни 0,06-ға өскен. Бұл мәліметтер, негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуын айтпайақ, олардың 2/3-ден көбі   табиғи   (физикалық)   тозғандығын   және   ескіргендігін   көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалаулары  бойынша 50%-дан  жоғары  тозу коэффициенті жағымсыз құбылыс болып табылады. Осыған байланысты кәсіпорын басшылығы осы кәсіпорынның  материалды-техникалық базасын  нығайтуға және жаңартуға қатаң көңіл аударуы тиіс.

Әрі қарай, келесі 6-аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердін құрамы мен құрылымын талдау қажет. 

 

Кесте 6 - “Шардара мақта“ ЖШС өндірісінің 2006 - 2009 жылдардағы ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы,                                                мың тенге 

 

Көрсеткіштер	2006 ж	2007 ж.	2008 ж.	2009 ж.
Ағымдағы  активтер, соның ішінде	1461344	1623320	2130560	1008631
1.1 Тауарлы – материалдық қорлар	1015037	183746	3118	640130
1.2 Дебиторлық борыш	381391	1393223
1.3 Ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржы инвестициялар	59996	8206	1214	18126
1.4 Басқа  да ағымдағы активтер	4920	38145	2126228	350675
Ескерту: «Шардара мақта» ЖШС-нің есеп және есептілік мәліметтері негізінде құрастырылған

 

 

Кәсіпорынның  материалдық айналым қаражаттары 2009 жылы 36.93 %-ға өсті және ол жыл аяғында 640130 мың теңгені құрады. Олардың үлесі 5,99 пунктке көбейгенімен оның көлемі әлі де болса өте төмен 36,53 % болып отыр. Бұл жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында шектеулі сұранысқа ие болады.«Шардара мақта» ЖШС-нің материалдық ағымдағы активтері негізінен дайын өнім есебінен кемейген, олардың көлемі (дайын өнімнің) 2009 жылда 152475 мың теңгені құрады, бұл 2009 жылды 2006 жылмен  салыстырғанда -  38,87 % -ға кемейген. Осы мерзімде өндірістік қорлар 35,65 -ға азайған.

Инвестициялар бойынша шешім қабылдаудың ең маңыздысы және сол уақытта кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару процесінің алғашқы құрамдастары болады, өйткені  олардың маңызды көлемін айналымнан ұзақ уақыт аралығына алады. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін бағалау маңызды дәрежеде активтерге инвестициялаудың тиімділігін бағалаумен ұштасады, өйткені бұл инвестициялар қаржы –ақша ағымдары мен меншікті және тартылғанқаражаттармен қамтамасыз етіледі.

Қаржы-ақша ағынын уақыт аралығында бөлуді есепке алу үшін есептеукоэффициентін анықтау тәсілін жетілдіру қажет, яғни  нақты ақшаның барлық ағынын уақыттың бастапқы кезеңіне келтіру керек. Бірақ та осындай әдісте есептеукоэффициенті тәсілі инвестициялық бағдарлама тиімділігін бағалау үшін бірінші жақындауға әкеліп соғады.

Кәсіпорынның  қаржы-ақша ағымдарын басқару тиімділігін  бағалаудың тәсілдерін тәжірибеде қолдану  нақты кәсіпорын қызметінің ерекше мінездемелерін талдауды және оның қаржы ресурстарын ұйымдастырудың қаржы және ұйымдастыру-құқықтық ерекшеліктерін есепке алуды талап етеді.

Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін  талдаудың ұсынылған тәсілдері  соңғы нәтижеге әсер ететін мүмкін факторларды «қамтитын», «синтетикалық» көрсеткіштердің есебіне негізделеді, қаржы менеджменттің тиімділігі кәсіпорынныңқаржы ресурстарының шамасы мен құрылымына әсер ету арқылы бағаланатын,қаржы-ақша ағыны.

Мақта өңдеу  кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын  басқарудың әдістерін өңдеу

Қаржы –ақша  ағымдарының мақта өңдеу кәсіпорындарының өндірістік басқару қызметіндегі ролі, оның бүкіл қаржылық қызметі шоғырланатын фундаменті болып табылады

Сонымен бірге қаржы-ақша ағымдары концепциясы  кәсіпорынның еріксіз басқару объектісі  ретінде қаржылық басқару мәселелеріне байланысты отандық қана емес, шетелдік ғылыми әдебиеттерде де жеткілікті көрініс  таппаған. Дегенмен қазіргі заманғы  нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қаржы–ақша ағымдарытерең теориялық негіздер мен кеңейтілген тәжірибеліқ нұсқауларды талап ететін,қаржылық басқару саласындағы аса  маңызды объект болып саналады. Қаржылық басқару саласында жүргізілген зерттеулерді жалпылай келе біз мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін арттыру келесі негізгі ережелерге негізделетінін айта аламыз:

-   қаржы-ақша ағымдары кәсіпорынның барлық аспектілеріндегі шаруашылық қызметін қамтамасыз етеді;

-   қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару мақта өңдеу кәсіпорндарының стратегиялық даму үрдісінде қаржылық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді;

-   қаржы-ақша ағымдарының рационалды қалыптасуы кәсіпорынның операциялық үрдісінің ырғағын жоғарылатуға септігін тигідеді;

-   қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару мақта өңдеу кәсіпорындарының қарыз капиталға тәуелділігін азайтады;

-   қаржы-ақша ағымдарын басқару мақта өңдеу кәсіпорындарының капитал айналымын жиілетудің негізгі қаржылық тетігі болып табылады;

-   қаржы-ақша ағымдарын басқаруда тиімді шешім қабылдау, мақта өңдеу кәсіпорындарының төлемқабілетсіздік қаупін төмендетеді;

-   ақша активтерінің еркін қалдықтарын басқарудың тиімді нысандары кәсіпорынның қосымша пайда табуына мүмкіндік береді.

Мақта өңдеу  кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын  басқарудың негізгі ұстанымдары төмендегілер болып саналады:

-   ақпараттық дәлдік ұстанымы;

-   тепе-теңдікті қамтамасыздандыру ұстанымы;

-   тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы;

-   жойуды қамтамасыз ету ұстанымы;

-   сәйкестену ұстанымы.

Осы аталған  ұстанымдар негізінде мақта өңдеу  кәсіпорындарының нақты басқару  үрдісі қалыптасады. Оның негізгі мақсаты кәсіпорынның даму үрдісінде қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету. Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару үрдісі негізгі 5 сатыдан тұрады.  Олар: қаржы-ақша ағымдарының толық және нақты есебін, сондай-ақ есептілігін қамтамасыз ету; өткен кезеңдегі қаржы-ақша ағымдары қозғалысын талдау; кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарының оптимизациялау; кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын, олардың түрлеріне байланысты жоспарлау; қаржы-ақша ағымдарына тиімді бақылауды қамтамасыз ету.

Мақта өңдеу  кәсіпорындарының қаржы – ақша ағымдарын басқару саясаты жалпы айналым активтерін басқару саясатының бір бөлігі ретінде қарастырылады және олардың өзгеру динамикасы мен шамасына қаржылық қатынастардың әсер ету үрдісінде қалыптасады. Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын шұғыл басқарудың теориясы мен тәжірибесіне жүргізілген зерттеу нәтижесі төменде келтірілген негізгі үш мәселені шешуге бағыталатынын көрсетіп отыр:

-   қаржы-ақша ағымдарына деген қажеттілікті болжау және жоспарлау;

-   кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдары айналымын жылдамдату,

-   ақша қаражаттарының ұақытша бос қалдықтарын рационалды пайдалануды және инфляцияға байланысты ақша активтерінің шығынын минимализациялауды қамтамасыз ету.

Қаржы-ақша ағымдарын тиімді жұмылдыру және бөліп тарату мақсатында, сондай-ақ пайда болуының себептері мен  салдарларын, ақша қаражаттарының түсуі  мен жаратылуының реттілігін тексеру  және де кәсіпорынның ағымдық қаржылық жоспарлау жүйесінде  басқарушылық шешімдер қабылдау үшін сәйкес кезеңдегі нақты ақша қаражаттарының қозғалу жоспары жасалады.  Нақты ақша қаражаттарының болжамы негізгі қаржылық жоспардың  көрсетілген мерзімге кіріс және шығыс қаржы-ақша қаражаттарын бөлшектейді.

Ғылыми  зерттеу барысындағы пайдаланылған  әдебиет көздерінің негізінде кәсіпорындардың  болжам жасауы төрт сатыдан тұрады. Олар: жоспарланған оң қаржы-ақша ағымдарын  анықтау; жоспарланған теріс қаржы-ақша ағымдарын анықтау; Жоспарланған таза қаржы-ақша ағымдарын есептеу; қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың нысаны мен мерзімі мәселелерін шешу.Қаржы-ақша қаражаттарының қозғалысының бюджеті  кәсіпорынның қысқа мерзімдік қаржылық басқарудың негізгі құралы міндетін атқарады.

Осы бюджетте барлық субъектілердің түсімдері көрсетілген, олар: сатып алушылар мен тапсырыс берушілер, меншік иелері мен несие  берушілердің қаржыландыруы, жеткізіп берушілер мен мердігерлерге  төлемдер, бюджет төлемдері, қызметкерлермен  есеп айырысу, несиелер мен қарыздарды төлеу, пайыздарды төлеу т.б. Сондықтан  кәсіпорындағы қаржылық басқару қаржы-ақша қаражаттарының қозғалысы бюджетінің мәліметтеріне негізгі құжат ретінде сүйенеді, себебі онда барлық контрагенттермен өзара есеп айырысу нысандары бекітілген.

Тапшылығы жоқ қаржы-ақша ағымдары қозғалысының бюджеті (ҚАҚҚБ) құрастыру технологиясы  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

Ескерту: Автормен жасалған.

Сурет 5- Мақта өңдеу кәсіпорнында ҚАҚҚБ бюджетінің тапшылығын болдырмау технологиясы 

 

Оның  көмегімен кәсіпорынның қаржылық қызметі  келесі бірқатар шарттарды шешеді:

-   кәсіпорынның іскерлік белсенділігін арттыру мен қалыпты жұмысын қолдау үшін қажетті көлемдегі қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету, сонымен қатар инвестициялық қызметті қаржыландыру;

-   барлық ағымдық қаржылық міндеттемелердің орындалуы мен есеп айырысуын ұйымдастыру;

-   ішкі қаржылық бақылау мен қаржылық ресурстардың құрылуы мен пайдалануын талдау;

-   кәсіпорынның активтерін пайдалану рентабельділігі тиімділігін арттыру, айналым құралдарының сақталуын қамтамасыз ету.

Мақта өңдеу  кәсіпорыны үшін ақша қаражаттарының шығуын құрайтын маңызды құраушылардың  бірі, жоспарлауда өзіндік бюджет деп бөлініп қарастырылатын, коммерциялық және басқару шығындары болып  табылады. Кәсіпорынның ақша ағымдарын  талдауда өткен кезеңдермен салстырғандағы  есепті кезеңдегі ақша ағымдарына сипаттама беретін бірқатар көрсеткіштер анықталады және жоспарлауда ескерілетін көрсеткіштер ара қатынасы тағайындалады.