Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері

1. Бухгалтерлік  есеп беру – Бухгалтерлік баланс, Табыстар мен шығыстар туралы  есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы  туралы есеп, Өзіндік жеке капиталдың  өзгеруі туралы есеп, есептеу  саясаты туралы ақпарат пен  түсіндірме жазбасы;

2. Ақша  қаражаттарының қозғалысын сипаттайтын  бухгалтерлік есептің аналитикалық  және синтетикалық шоттарының  мәліметтері бойынша ақпарат;

3. Жоспарлы  басқару мәліметтері – ақша  қаражаттарының қозғалысының бюджеті,  төлем күнтізбегі және басқалар.

Ақша  ағымдарын кешенді қаржылық талдау кезінде есептелетін және бағаланатын  негізгі қаржылық көрсеткіштер келесілер  болып табылады:

1.   Өтімділік коэффициенттері (ағымдық өтімділік коэффициенттері, жедел өтімділік коэффициенттері, абсолютті өтімділік коэффициенттері);

2.   Кәсіпорынның қаржылық саясатының көрсеткіштері (ақша ағымдарының жеткіліктілігі коэффициенті, дебиторлық және кредиторлық қарыз айналымдылығы, тауарлы-материалдық запастар айналымдылығы және т.б.);

3.   Рентабельділік коэффициенттері (ақша қаражаттарының қалдығының рентабельділік коэффициенттері, түскен ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенттері, жұмсалған ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенттері).

Өтімділік коэффициенттері ағымдық активтер мен ағымдық міндеттемелер арасындағы өзара байланысты білдіреді және кәсіпорынның қаржылық міндеттемелерін  өз уақытында орындау мүмкіндіктерін көрсетеді.

Жалпы төлемқабілеттілікті  анықтайтын негізгі фактор кәсіпорындағы  шынайы өзіндік жеке капиталдың бар  болуы болып табылады.

Коэффициенттерді  есептеу баланстағы ағымдық активтер өтімді болған жағдайда ғана төлем  қабілеттілікке баға беретіндігін атап өтуге болады, яғни:

1. Баланстағы  тауарлы-материалдық запастар олардың  құнының сомасына тең болатын  ақшаға айналуы мүмкін болған  жағдайда;

2. Дебиторлық  қарыз ақша қаражаттары нысанында  қысқа мерзімді қарыздарды өтеу  мерзіміне сәйкес келетін мерзімде  түгел түседі.

Ақша  айналымын сипаттауда кәсіпорынның айналым құралдарының айналымдылық көрсеткіштері маңызды орын алады. Ақша ағымдарына тауарлы-материалдық  запастардың, дебиторлық және кредиторлық  қарыздың айналымдылығы тікелей  әсер етеді.

Берілген  көрсеткіштерді қарастырудың себебі, олар өтімділік деңгейі бойынша  ақша қаражаттарына жақын, дебиторлық қарыз ағымдық қызметтен түсетін  ақша ағымдарының оң нәтижесін берсе, қорлар болса, жоғары құнға ие болып, дебиторлық қарызбен қатар ақша қаражаттарының «мұздатқыш» баптарын құрайды. Берілген көрсеткіштер шартты болғандықтан, есептеулерде көбінесе орта шамалар қолданылады. Орта шаманы анықтау үрдісі динамикалық  қатарлар негізіндегі статистикалық  орта шаманы анықтауды немесе қарапайым  орта арифметикалық шаманы анықтауды  қарастырады.

Қорлардың айналымдылығын едәуір арттыру және айналым құралдарын тиімді пайдалану  үшін келесі іс-шараларды ұйымдастыру  қажет болады:

1.   Шынайы уақыт мерзіміндегі қорлар қалдығын есепке алу жүйесін құру;

2.   Тауарлар қоймаларындағы және бағалау парақтарындағы қорлар қалдығын кезеңімен талдау;

3.   Кешенді емес тауарлар, рухани және табиғи тозған тауарлар мен төменгі деңгейдегі сұранысқа ие тауарлардың бағасын төмендету;

4.   Сатушы менеджерлер арқылы тұтынушылардан түсетін тапсырыстар жүйесін қайта қарау;

5.   Тұтынушыларға байланысты анықталатын тауарларды резервтеу мерзімін төмендету жағына қарай өзгерту.

Айналымдылық  коэффициенті жоғары болған сайын, айналым  құралдарының айналым ұзақтығы қысқарады  және кәсіпорын жұмысының тиімділігі артады.

Айналымдылықты  арттырған кезде кері ақша ағымына  қарағанда, оң ақша ағымы жоғары қарқынмен  өседі. Соның нәтижесінде айналым  құралдары абсолютті және салыстырмалы босайды.

Таза  ақша ағымдарының жеткіліктілігі коэффициенті кәсіпорынның несиелерді төлеу бойынша  шығындарды өтеу қабілеттіліктері мен  таза ақша ағымдары есебінен тауарлы-материалдық  қорлардың өсімін көрсетеді. Бұл  коэффициентті ақша ағымдарын жоспарлау  кезіндегі несие жоспарын жасау  барысында қолданған ыңғайлы. Негізгі  қызмет бойынша таза ақша ағымдарының  өсуі өздігінен қаржыландыру ұстанымындағы кәсіпорындардың экономикалық даму қарқынын қамтамасыз етеді, қаржылндырудың сыртқы көздеріне тәуелділігін төмендетеді, кәсіпорынның нарықтық  құнының өсімін қамсыздандырады. Кәсіпорынның таза ақша ағымдарының сомасының артуы келесі іс-шараларды жүзеге асыру арқылы орындалады:

1.   Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасының төмендеуі;

2.   Тиімді салық саясатын жүзге асыру;

3.   Операцилық қызмет бойынша табыстылық деңгейінің артуын қамтамасыз ететін баға саясатын жүзеге асыру;

4.   Тиімді амортизациялық саясатты өткізу;

5.   Қолданылмайтын айналымнан тыс активтерді сату (негізгі қорлар мен материалды емес активтер);

6.   Дебиторлық қарыздарды өз уақытында талап ету, айыппұлдарды қайтару бойынша жұмыстарды күшейту.

Талдау  барысында ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептегі ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерін салыстыратын болсақ, онда қаржы саясаты туралы және кәсіпорын үшін әрбір қаржыландыру көзінің салыстырмалы мәні туралымағлұмат алуға болады:

Қолданыстағы  қаржыландыру көздерінің көлемі мен уақытша аспектілерін талдау арқылы берілген кәсіпорынның капитал нарығындағы жағдайы туралықорытынды жасауға болады.

Қазіргі уақытта рентабельділік көрсеткіштері қолданылады, олар кәсіпорынның ақшаны басқару сапасын сипаттап, оң және теріс даму қарқындарын анықтап береді. Берілген көрсеткіштерді есептеу оларды оңтайландыру (ақша қаражаттарыныңқалдығының рентабельділік коэффициенті, түскен ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенті, жұмсалған ақша қаражаттарының рентабельділік коэффициенті) шараларының негізі болады.

Кез келген қабылданған басқару шешімдері  ақша ағымдарының жағдайына әсер етеді. Кәсіпорынды оперативті басқару  мен ақша ағымдарын

басқаруда ресурстық қамсыздандырудың элементтері  ретіндегі келесі шарттар өзекті роль атқарады:

1.   Ақша қаражаттарының түсімінің негізгі көздерін анықтау.

2.   Қызметті жүргізуге ақша қаржаттарының жеткіліктілігін талдау.

3.   Пайда мен таза ақша ағымдарының көрсеткіштерінің едәуір ауытқуына әсер етуші факторларды анықтау.

Ақша  ағымдарын басқарудың жалпы тиімділігін  анықтау, ол тартылған ақша қаражаттарының құны мен оларды орналастырудың рентабельділігі  арасындағы қатынас арқылы көрсетіледі.

Ақша  ағымдарын талдаудың тікелей  және жанама әдістерін қолдану арқылы ақша қаражаттарының кірісі мен шығысынның негізгі көздерін анықтайды. Бұл  әдістеме есептеу-талдамалық әдебиеттерде кеңінен қарастырылған және шаруашылық субъектілердің тәжірибесінде қолданылады.

Біздің  көзқарасымыз бойынша, экономикалық субъектінің  қызметінің үздіксіздігін белгілеу үшін, таза ақша ағымдарының динамикасын  қарастырумен қатар, ақша қаражаттары  үшін алғашқы ретті болатын және өткендегі қызметтің тұрақтылығын сипаттайтын бірқатар экономикалық көрсеткіштерді талдау қажет болады. Ақша ағымдарының басқару тиімділігі туралы біртұтас қорытынды жасау  үшін болжамды талдау кезінде берілген көрсеткіштердің қолданыстағы ара  қатынасы белгіленеді.

Зерттелген  кәсіпорындардың қаржылық жағдайы  жақсарғанымен, олар жоғары кәсіпкерлік  тәуекелділік зонасында орналасқан, себебі кредиторларға толық тәуелді.

Өткізілген  талдау нәтижесінде келесідей ұсыныстар  берсе болады:

1. Сату  рентабельділігі мен ағымдық  активтер рентабельділігін келесі  шаралар арқылы арттырады;

2. Айналым  құралдарының айналымдылығын арттыру  және қаржылық циклді қалыпқа  келтіру;

3. Сату  көлемін кеңейтуді қаржыландыруға  қажет ақша қаражаттарын босату  мақсатында жалпы кері ақша  ағымын қысқарту;

4. Тиімділкті  арттыру және шығындарды төмендету  мақсатында коммерциялық және  басқару шығындарына тұрақты  талдау өткізу;

5. Болашақта  кері тенденцияларды болдырмау  мақсатында компанияның қаржылық  жағдайына ай сайын талдау  өткізу;

6. Ақша  ағымдарын үздіксіз жоспарлауды  жүзеге асыру.[12, 20-22 бет]

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаған кезде тек  бухгалтерлік баланс мәліметтері ғана емес, сонымен бірге басқа да қаржылық есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме жазбадағы мәліметтер және де есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтері де қолданылады, сонымен  қатар баланстың, пайда мен шығындар туралы есептілігінің әрбір бабы бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ толық және дұрыс ұсыну  үшін қажетті қосымша ақпарат  беріледі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау қаржы менеджментінің ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдау нәтижелері бойынша кәсіпорында қалыптасқан  жағымды және жағымсыз құбылыстар туралы ақпаратқа тек ішкі субъектілер (меншік иелері, басқарушылар, жұмысшылар) ғана емес, сонымен қатар сыртқы субъектілер (жабдықтаушылар, инвесторлар, кредиторлар және тағы басқалар) де қызығушылық білдіреді.[

Ақша  ағымдарын басқару қаржы менеджері  қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Оған ақша қаражатының  айналым уақытын есептеу, ақша ағымын талдау, оны болжау, ақша қаражатының  тиімді деңгейін анықтау, бюджеттерді  жасау және т.б. Джон Кейнстің пікірі бойынша ақша қаражаттарының және олардың  эквиваленттерінің маңыздылығы  үш себеппен анықгалады: ескішілдікке негізделген (ағымдағы операцияларды  ақшамен қамтамасыз ету кажеттігі), сактау (болжанбаған төлемдерді өтеу қажеттілігі), алыпсатарлық (болжанбаған  пайдалы жобаға қатысу мүмкіндігі). Ақша қаражаттары айналымнандерексізденген уақыт ағымын сипаттайтын қаржы циклы қаржы менеджментінің басты сипаттамасы болып табылады. Ақша қаражаттарының қозғалысын талдау ағымдық, инвестициялық, қаржы қызметінің және т.б. нәтижесіндегі ақша ағымының сальдосын анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттары козғалысын талдауда схема колданылады. Тек қарапайым болуы үшін кейбір көрсеткіштер агрегатталуы мумкін. Өйткені көптеген көрсеткіштерді тура болжау өте қиын. Әдетте болжау жоспарлы кезеңдегі ақша қаражатының бюджетін жасауға негізделеді. Мұнда тек ағымның негізгі құрамдас бөліктері ғана ескеріледі: өткізу көлемі, қолма қол ақша түріндегі түсімнің үлесі, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемі, ақша шығындарының көлемі және т.б. Болжау әдістемесіне жататындар: түсімдерді, шығыстарды болжау, таза акша ағымдарын есептеу, қысқа мерзімді қаржыландырудың жиынтық қажеттілігін анықтау.

Қаржы циклын есептеу.

Қаржы циклы  немесе қолма-қол ақша айналымының  циклы ақша қаражаттары айналымнан дерексіздендірілген уақыт мерзімін білдіреді. Ақша қаражаты айналымының  өндіріс қызметіндегі негізгі кезендері  төмендегі суретте көрсетілген.

Келтірілген сызбаның логикасы төмендегідей. Операциялық  цикл қаржы ресурстарыжәне   дебиторлық   қарыздар   босалқы қорларға   жансыздандырылған   жалпы   уакытты сипаттайды.   Кәсіпорын   жеткізіп   берушілердің   шоттарын   уақыт   шегерісінде төлегендіктен ақша қаражаттары айналымнан дерексіздендірілген уақыт ішінде, яғни қаржы циклы кредиторлық қарыздың айналым уақытынан орташа уақыттан азырақ.

Осылайша  қаржы циклының айналым күнімен  есептелген ұзақтығы (ПФЦ) мына формула бойынша есептеледі:

ПФЦ= ОЦҰ - КҚАУ = ӨЗАУ + ДҚАУ- ВОК,              (8)

Мұндағы ОЦҰ— операциялық циклдың ұзақтығы;

КҚАУ  — кредиторлық қарыздың айналу уақыты;

ӨЗАУ  — өндірістік запастардың айналым  уақыты;

ДҚАУ  — дебиторлық қарыздың айналым уақыты;

Т — орташа көрсеткіштер есептелетін кезең  ұзақтығы (әдетте, жыл, яғни Т = 360 күн).

Ақша  қаражаттарының ең аз мөлшердегі қорының  болмауы кәсіпорынның қаржы жағдайының қаншалықты қиыншылықга екендігін білдірсе керек. Ал ақша қаражаттарының шектен тыс болуы кәсіпорынның шын мәнінде шығынға ұшырапжатқандығын көрсетеді. Біріншіден, бұл инфляциямен және ақшаныңқұнсыздануымен байланысты болса, екіншіден оларды тиімді орналастырып, пайдатабу мүмкіндігін жіберіп алғандықтан болуы мүмкін. Осыған орай кәсіпорындағыақша қаражаттарын тиімді пайдалану деңгейін бағалау қажеттігі туындайды. Мұндай талдаудың түрлі тәсілдері бар. Мәселен, қаржы қиыншылығының пайда болуының ерекше барометрі ретінде кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелері өскен кездегі ағымдағы активтер құрамындағы ақша қаражаттарының үлесінің азаю қарқынын алуға болады. Сондықтан ақша қаражаттары мен неғұрлым жедел міндеттемелер (мерзімі ағымдағы айда аяқталатын) арасындағы қатынасты ай сайын талдау кәсіпорындағы ақша қаражаттарының артықтығының (жетіспеушілігінің)толыққанды суретін бере алады.

Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысын шынайы ашу, ақшақаражаттарының түсуі мен жұмсалуының біркелкілігін бағалау, сондай-ақ алынғанқаржы нәтижесі мен кәсіпорындағы ақша қаражаттарының жағдайын байланыстыруушін ақша қаражаттарының түсуі мен кетуінің барлық бағыттарын айқындап, талдауқажет.

Осылайша  ақша қаражаттарына запастары басқару  теориясында жасалған, акша қаражаттарының   көлемін   оптимизациялайтын   модельдер   қолданыла   алады. Мыналарды бағалау туралы сөз болып отыр: а) ақша қаражаттарының және оның эквиваленттеренің жалпы көлемі; ә) олардың қай бөлігін есеп шотта ұстап, ал кай бөлігін оңай өтетін бағалы қағаз ретінде ұстауға болады; б) ақша қаражаттары мен тез өтетін активтердің өзара өзгеруін қашан және қандай көлемде іске асыру. Батыс практикасында Баумол мен Миллер — Оррдың модельдері кең таралған. Бірінші модельді В. Баумол 1952 жылы, ал екіншісін М. Миллер (М. МШег) мен Д. Орро 1966 жылы жасады. Бұл модельдерді отандық практика енгізуге біздегі инфляцияға, жоғары есеп ставкаларына, бағалы қағаздар нарығының дамымағандығына   және   т.б.   қиыншылық   тудырып   отыр.   Сондықтан   бұл модельдердің тек теориялық сипаттамалары мен шартты қолданыс мысалдарынкелтіреміз. Баумол моделі.