Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері

Нарықтық  экономиканың дамуымен қатар, отандық  және шет елдік тәжірибеде осы  саладағы соңғы зерттеулер көрсеткендей, қаржы-ақша қаражаттарының ағымының болжамды көрсеткшін дисконттау негізінде, кәсіпорынның ағымдық құнының өлшемін есептеу  туралы ақпаратты ұсыну, кәсіпорынның қаржылық қызметінің мөлдірлігін қамтамасыз етеді және есепті пайдаланушылардың қажетілігінің өзгерісіне жауап береді.

Соған орай, капитал өсімі мен ақша ағымы  арасындағы өзара байланысты бекіту маңызды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымының оның капиталын құру, бөлу және пайдаланумен жоғары деңгейдегі байланысы келесілерді  есепке алу қажеттігін анықтайды, олар: капитал айналымы, капитал құны, капитал құрылымы және басқалар.

Дәстүрлі  және қысқартылған түрде капитал  айналымы келесі түрде ұсынылады.

Капитал айналымы капитал салымына ұқсас  болғандықтан, табиғи ең төменгі циклді құрайды, соған орай қаржылық нәтижені есептеуге болады.

Біздің  пікірімізше, таза пайданы қаржы-ақша ағымымен теңестіру жуықталған және шын мәнісінде дұрыс емес, себебі мұнда әртүрлі тұжырымдамалар қолданылады, олар есептеу тұжырымдамасы мен  ағымдар тұжырымдамасы.

Сонымен, қаржы-ақша ағымы – бұл кәсіпорынның өмір сүруін қамтамасыз ететін шынайы уақыттағы қаражаттардың қозғалысы. Пайда мен зиян туралы есепте, баланста осы қаржы-ақша ағымдары көрсетілмеген.

Осыған  байланысты, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымын басқаруды ұйымдастыру барысында  ең маңызды мәселе ақша ағымының құраушылары  мен оның капитал құрылымы арасындағы өзара байланыс тетіктерін анықтау  болып табылады.

Шетелдік  және отандық экономист ғалымдардың ғылыми зерттеулерін негізге ала отырып, мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесіне ғылыми ойдың жетістіктерінің бейімделуін өткзіп көрелік, қаржы-ақша ағымдарын басқару тұжырымдамасын жүзеге асыру жағдайларына авторлық тәсілді қолдану мүмкіндігін қарастырамыз. Біздің көзқарасымыз бойынша, қаржы-ақша ағымдарын басқару, шаруашылық операцияларды өткізудегі қаражаттардың қозғалысын есепке алу мен бақылауды, талдауды, болжауды, қаржы-ақша қаражаттарының оптималды деңгейін анықтауды, олардың бюджетін құрастыруды қамтиды.

Басқару тетігінің негізгі орталығы мақсат болып табылады. Қаржы-ақша ағымдарын  басқару мақсатын келесідей құрастырса болады: мақта өңдеу кәсіпорнының экономикалық құндылығын жоғарылату және қолма қол ақшаға әрдайым қол  жетімділікті қамтамасыз ету үшін, ақша ағымдарын реттеу. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның даму үрдісіндегі қаржы-ақша тепе теңдігін қамтамасыз ету. 

Берліген  мақсатты жүзеге асыру арқылы ұйымның  жарғылық қызметін жүзеге асыруға бағытталған, жалпы кәсіпорынды басқарудың экономикалық тиімділігін арттырады. Берілген мақсатты біз келесі ерекшеліктері бойынша  жіктедік ( кесте 2). 

 

Кесте 2 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару мақсаттарын жіктеу  

 

Жіктеу  белгілері	Мақсаты
Басымды мәні бойынша	-қаржы  ресурстарын қалыптастыру; -ақша  қаражаттарын бөліп тарату; -ақша  қаражаттарының қалдығын тиімді  реттеу
Басқару объектілері бойынша	-мақта  өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы-  ақша ағымдарын ұйымдастыру; -қызмет  сегменттері бойынша қаржы-ақша  ағымдарын қалыптастыру; -құрылымдық  бөлңмшелері бойынша қаржы- ақша  ағымдарын қалыптастыру
Маңыздылығы бойынша	-негізгі  мақсаттар; -қосалқы  мақсаттар.
Басқару деңгейлері бойынша	-қаржы-ақша  ағымдарын стратегиялық басқару; -қаржы-ақша  ағымдарын ағымдық басқару; -қаржы-ақша  ағымдарын шұғыл басқару.
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде  авторман жасалған

 

 

Қаржы-ақша ағымдарын басқару қызметтеріне келетін болсақ, онда тар мағынада біздің ойымызша, олар келесілерді  құрайды:

1.Капитал,  табыс және қаржы-ақша қаражаттарының  құрылуы;

2.Қаржы-ақша  ағымдарын реттеу;

3.Капиталды,  табысты және қаржы-ақша қаражаттарын  пайдалану.

Басқару қызметтері мен құрылымы бір бүтіннің, экономикалық басқару жүйесін ұйымдастырудың,  екі жағы болып табылады және басқару үрдісінің мазмұны мен  нысанын анықтайды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару жалпы басқару жүйесінің құрамды бөлігі болғандықтан, ол да  жалпы ұстанымдарға негізделеді. Бірақ, профессор И.А.Бланкпен келіспеуге болмайды, ол қаржы-ақша ағымдарын басқарудың келесі арнайы ұстанымдарын құрды:ақпараттық дұрыстығы ұстанымы, балансты қамтамасыз ету ұстанымы, тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы, өтімділікті қамтамасыз ету ұстанымы. Сонымен қатар, авторлардың пікірінше, берілген тізбе қаржы-ақша ағымдарын басқару негіздерін толық ашпайды, соған орай, қаржы-ақша ағымдарын кең мағынада қарастыру арқылы, оның қозғалысының жүйелілігі мен жоспарлы сипатын ескерген және ақпараттық дұрыстығы қағидасын кең ауқымдағы яғни, ақша ағымының ақпараттық және материалдық ағымдармен біртұтастығы  ретінде қарастырған жөн. И.А.Бланк ұсынған қағидалардың тізбесін біздің ойымызша, келесі кестедегі ұстанымдармен толықтырған дұрыс. 

 

Кесте  3 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару ұстанымдары 

 

	Ұстанымдар	Мазмұны
1	шаруашылық  еркіндігі	Қолданыстағы  заңнамалар негізінде ішкі қаржы-ақша ағымдарын реттеу мен сыртқы қаржы –ақша ағымдарын ұйымдастыруда еркін түрде шешімдер қабылдау
2	өз-өзін қаржыландыру	Тиімді  ақша қаражаттарын салу барысында меншікті ақша қаражаттарына басымдық жасау
3	шаруашылық  қызметтің нәтжесіне жауапкершілік	әрбір құрылым, жауапкершілік орталығы,тауарлы  өнім түрі және оның қабілетінің үлесін бағалауға   мүмкіндік бере алатын трансферттік баға жүйесін құру және пайдалану
4	қызығушылық	Келесі  өндіріс циклін қамтамасыздандыруға  жеткілікті қаржы–ақша ағымын қалыптастыра алу мүмкіндігінен тұрады
5	экономикалық  тиімділік	Қаржы-ақша ағымдарының кірісінің шығысымен  салыстырғандағы тұрақты және өспелі түрде артуына қол жеткізу
6	қаржы–ақша  ағымдарының тәуекелділігі әсерін бағалау	Нарықтық  экономика жағдайында туындайтын қаржы-ақша ағымдарының тәуекелділігін басқару  саясатын құру және оның ықпал етуін  бағалау
7	Қаржы–ақшаағымдарын бақылау	Кәсіпорынның  қаржы-ақша ағымдарының нәтижелілігін, мақсаттылығын және заңдылығын тексеру
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде  автормен жасалған

 

 

Кәсіпорындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару маңызы мен қажеттілігін қайта бағалау  өте қиын, себеі оның сапасы мен  тиімділігіне кәсіпорынның тек тұрақтылығы  ғана емес,  сонымен қатар, ары қарай дамуы, ұзақ мерзімге қаржылық жетістікке жетуі тәуелді.

Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың белсенді нысандары  мақта өңдеу кәсіпорындарына  қаржы-ақша активтері арқылы қосымша  пайда алуға мүмкіндік береді.

Сонымен, мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесінің  құрылуы және тиімді қызмет етуі оның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігінің  қажетті жағдайы болғандықтан, қаржы-ақша ағымдарын жеке басқару объектісі  ретінде бөліп қарастырудың дұрыстығын дәлелдейді.

Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқарудыұйымдастыруға әсер ететін ерекшеліктерін үш топқа бөлуге болады: салалық, өндірістік және технологиялық.

Салалық ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктер ең алдымен шикізат ретінде мақтаболатындығымен байланысты.

Мақта саласында  жоғарыда ұсынылған ұйымдастыру-экономикалық механизмді  жүзеге асырудың 5 кезеңі қарастырылған және ол жаңа жұмыс орындарын құрудағы басқарудың барлық негізгі қызметтерін қамтиды. Әрбір кезең бірнеше кезеңдерге бөлінеді және олардың әрқайсысында басқарудың бір иерархиялық деңгейіндегі нақты міндеттері қарастырылады. (сурет 2). 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде автормен жасалған

Сурет 2 –Мақта өңдеу кәсіпорындары үшін жаңа жұмыс орындарын құру механизмінің ұйымдастыру-экономикалық құрылымы 

 

 

        Республиканың 2015 жыдарға дейінгі индустриалды-инновациялық даму стратегиясына байланысты ОҚО мақта өңдеу өнеркәсібінің дамуын болжау және экономикалық-математикалық модельдеу үлкен маңызға ие болады және ол сала өнеркәсіптерінің ғылым мен техникасының болашақтағы дамуымен тығыз байланысты.

Өндірістік ерекшеліктері.ОҚО - дағы мақта шаруашылығы жағдайының талдауы, мақта шикізатының өндірісі жыл сайын саланың тиімділігі есебінен емес, тек қана мақта алқабының көлемін көбейту есебінен ғана ұлғайып отырғанын көрсетеді. Мақта өңдеу өнеркәсібінде де жағдай мәз емес. Бүгінде республика жылына 130 мың тонна мақта талшығын өндіреді, бірақ талшықтың 97%-ы ең төменгі бағамен, төменгі сапалы шикізат ретінде ең төменгі классификатор арқылы экспортқа кетеді. Стандартизацияның ұлттық жүйесі жоқ. Көптеген ұсақ компаниялар өздерінің мақсаттарына жетуге ұмтылады, бірақ әлемдік нарыққа, қазақстандық текстильді өткізудің жалпы стратегиясыз шығу мүмкін емес. Осының нәтижесінде Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) жалпы көлемінде текстиль және тігін өнеркәсібінің үлес салмағы 0,5%-ды ғана құрайды. Салыстыру үшін: Германия мен АҚШ-та осы саланың үлесі ЖҰӨ-нің 9 %, Турция мен Китайда- 12%, Индияда - 16%-дан жоғары.

Өндiрiстiк  ерекшелiктерi кәсіпорында басқарушылық есепті құру оның ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымына сүйенеді.

Ұйымдастырушылық  құрылымы  кәсіпорын қызметінің жекелеген түрлері арасындағы келісімділікті және бөлімшелердің негізгі міндеттері мен мақсаттарын орындаудағы жігерлерін қамтамасыз етеді.

Мақта өңдеу кәсіпорындарының ұйымдастырушылық құрылымы өндірісті басқарудың әртүрлі деңгейлерінің құрамы мен қатынасын және осы ұймдастырудың формаларын анықтайды.

Ескерту: Әдебиеттерді пайдалана отырып автор  құрастырған.

Сурет 3 – Мақта шикізатын қабылдау-дайындау пункітінің қызметін ұйымдастыру сызбасы.

Технологиялық ерекшелiктерi мақта өңдеу кәсіпорындарының негізгі өндірістік бөлімшелеріне  қозаны дайындаудың зауыттық және зауыттан тыс пункттері жатады. Мақта зауыттарының бiрнеше дайындау пункттері болуы мүмкiн, ол зауыттың өндірістік қуатына, мақтаны тасымалдау сипатына, дайындау мөлшеріне байланысты болады.

Мақта өңдеу  кәсіпорыны - мақтаны дайындауды, сақтауды, тасымалдау мен өңдеуді қамтитын күрделі өндірістік механизм.

Мақта қабылдау-дайындау пунктінде мақтаны дайындаудың технологиялық процесін 3-ші суреттегідей сипаттауға болады.

Қабылдау-дайындау пунктінің өндірістік құрылымында  басқарушылық есепті ұйымдастыруда  жауапкершілік орталықтарына теңестірілетін келесі бөлімшелерді ерекшелеуге болады: мақтаны қабылдау аймағы, лабаратория кептіру - өңдеу өндірісі, мақтаны сақтау аймағы.

Олай  болса жоғарыда көрсетiлген мақтаны  дайындау, сақтау тасымалдау мен өңдеудiң  салалық, өндiрiстiк және технологиялық  ерекшелiктерi мақта өңдеукәсiпорындарында қаржы-ақша басқаруға тигізетін ықпалы жоғары.

Кәсіпорынның  қаржы-ақша ағымдарын басқару жағдайын талдау

Мақта өңдеу  кәсіпорындарынын тиімді қаржылық басқарудағы  аса маңызды мәселе кәсіпорынның ерекшеліктері мен сыртқы шарттарға  байланысты қаржы-ақша ағымдарын ұйымдастыру  қызметі болып саналады.

Қаржы-ақша ағымдарның ең жақсы нысанын таңдап, соған сәйкес талдамалық қамсыздандыруын  қалыптастыру үшін оның көлемін, қарқындылығын  және уақытқа байланысты қалыптасу  мінездемесін нақтылап қарастыру қажет. Дегенмен бүгінгі таңда, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын қалыптастыру концепциясын өңдеумен айналысқан экономист  ғалымдармен, аталған мәселе тек  үстіртін зерттеліп келген. Атап айтқанда көптеген ғалымдардың еңбектерңнде сыртқы факторлар ретінде тек  несие мекемелерінің қызметі  мен есеп жүргізуді реттеуші нормативті актілердегі өзгерістер ғана қарастырылған.

Міне  сондықтан да факторлардың аса толық  жіктемесін өңдеу, оларға жеке дара мінездеме  беру және әрбірінің, кәсіпорынның қаржы–ақша ағымының көлемі мен динамикасына әсерін қарастыру мәселесі туындап отыр.

Зерттеу барысындағы Оңтүстік Қазақстан  облысында орналасқан бірқатар мақта  өңдеу кәсіпорындарына жүргізілген  зерттеу нәтижесінде жинақталған  теориялық өңдеулер мен тәжірибелі көрсеткіштерді талдау және үйрену арқылы біздің тарапымыздан кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарына ықпал ететін факторлардың жіктемесі құрастырылды (4 - сурет).