Комерциялық банктердің несиелік операциялары

Айтылғандардың бәрі кепіл құқының негізгі қағидаларының біріне қайшы келеді: кепіл талаптарының басқа несие берушілер алдында бірінші кезекте қамтамасыздандырылуы. Яғни, несиелік тәуекелдердің болу мүмкіндігін төмендету үшін, ең алдымен, кепіл механизмін жетілдіру қажет.

Жеке кәсіпкерлер мен шағын кәсіпорындардың банктерге қойылатын басты кінәраттарға талдау жасай отырып, негізгілерінің бірі несиелердің кепілдікті қамтамасыз етуіне қойылатын қатаң талаптар болып табылады. Оның себебі, шағын және орта бизнес субъектілерінің көбісі ұсынатын кепілдің өтімділігі төмен болатындықтан, банктер үшін несиелік тәуекел жоғары болады, сонымен қатар, кепілмен қамтамасыз етілген мүлікті сақтау және өткізу банк үшін көп қаражаттардың жұмсалуына әкеледі. Кепілмен қамтамасыз етілмеген несиелер үшін резервтер көбінесе таза табыс есебінен құрылады. Соған байланысты банктер кепіл ретінде күмән келтірмейтін активтерді ұсынуды талап етеді.

Кепіл берушінің мүлігін бағалаумен байланысты тәуекел дәрежесі тағы да бір фактор болып табылады. Кепілдің нарық құнының ауытқуы үлкен болса немесе несие беруші кепіл құнына берілген бағасына сенімі аз болса, онда ол несие берушінің қызығушылығы да төмен болады. Яғни, өтімділік, жеделділік және тәуекел несие беруші үшін кепілдің түрлеріне қызығушылық деңгейін демек, компанияға қол жетерлік қаржыландыру сомасын да анықтайды.

Ипотекалық несиеге келетің болсақ, екінші деңгейлі банктер ипотекалық несиелерді бергендегі жылжымайтын мүлікті қолданылып жүрген бағалау әдістемесіне өзгерулерді енгізу арқылы, несиелендірумен байланысты банктік жүйенің тәуекелдерін төмендетуге болады. Қазақстанда жылжымайтын мүлік объектісін бағалаудың, қарапайым және қол жетерлік болатын нарықтық әдіс кеңінен таралған. Нарықтық әдісті қолданудың оң жағы болып, жылжымайтын мүлік нарығындағы сұраныс пен ұсыныс өзгеру серпініне көз жеткізу мүмкіндігі табылады. Сонымен қатар, бұл әдістің кемшілігі «көпіршіктің» дамуын ынталандыруы, себебі тәуелсіз бағалаушылар банктен үлкен несиені алу үшін тапсырыс берушінің талабы бойынша жылжымайтын мүлік объектісінің құнын көтеріңкі боп қояды, ал ол бағалардың одан әрі дамуына әсерін тигізеді. Онда тұйық шеңбер пайда болады.          

Кепіл мүлігінің сапасы жақсы болғанымен, банктер несиені ұсынудан бастартуы мүмкін, егер кәсіпорынның күтілетін ақша қаражаттарының ағымы несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болатын болса. Сондықтан кәсіпорындағы жағдайды толық көрсететін, кәсіпорынның басқарудың маркетингтік және қаржы құжаттамасын дұрыс құрастыру ерекше мәнге ие болады. Қаржы ресурстарына қол жеткізуге мүмкіндіктің, шағын кәсіпорындар үшін несиелерді кепілдендірудің мемлекеттік жүйенің болмауы, халықтың кәсіпкерлік белсеңділігін төмендетеді, шағын өнідірстің дамуын ынталандырмайды.

Немістік құрылыс жинақ жүйесінің негізгі артықшылығы, оның шегінде пайдаланылатын, несие жүйесі шеңберінде берілетін, банк есептейтін мақсатты құрылыс жинақ және мөлшерлемелерге пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі, автономды болып табылады және қаржы-несие нарығының жалпы жағдайына байланысты емес. Берілген сызбаның басты сипаты оның шектеулігін көрсетеді, яғни несиенің берілу көзі ретінде құрылыс қаражаттарын жинақтау келісім-шартына қатынасушы-салым иелерімен жинақталатын қаражаттарды қолданылуынан байқауға болады. Бұл жүйені пайдаланатын банктер мақсатты салымдар бойынша нарықтан төменгі жағдайда несиелер беру мүмкіндігі бар.

Банктік сектордағы белсенді қызметті жеке құрылысты қаржыландырумен айналысатын жеке меншік жинақ кассалары мен банктер жүргізеді. Оларда әлеуетті қарыз алушылар ипотекалық банкте несие алу үшін қажет бастапқы жарнаны жинақтауды іске асырады. Келісім-шарт бойынша бұл жүйенің салымшы-қатысушылары жалпы кассаға жарна қосуға міндетті, одан оларға нақты сызба бойынша жалпы белгіленген соманы төлейді. Жалпы жинақ сомасына салымшының жинақ сомасы (жалпы сомадан 40-50%) және қарыз (құрылыс немесе тұрғын үй сатып алу үшінқажет жалпы сома мен салымшының жинақ сомасы арасындағы айырмашылық). Жалпы соманы төлегенге дейін салымшы кредитор болады, ал қарызды төлегеннен кейін құрылыс жинақ кассасы жағынан ол оның қарызгері болып табылады.

Келісім-шартқа отыру барысында салымшы-қатысушы қарыз беруге құқық алады. Осы қарыз бойынша пайыздық мөлшерлеме, әрекет етудің барлық мерзімі бойына тұрақты және бәсекелестіктен тыс төмен – 4,5%-дан 8,5%-ға дейін. Тарифке байланысты қарыздың мерзімі мен әрекет етуі 6,5 жылдан 18 жылға дейін өзгермелі және оларға капитал нарығындағы жағдай әсер етеді. Құрылыс жинақ жүйесі барысында сырғанақ немесе ауыспалы пайыздық мөлшерлемелер қолданылмайды. Салымшыға басында-ақ калькуляцияның нақты негізі ұсынылады. Жинақ кезеңі 2-10 жылға созылады, ол экономикалық жағдайлармен және клиенттің мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Жинақ кезеңінде салымға қарыз алушының әлеуметтік мәртебесіне және қарызды беру туралы келісім шарттарына байланысты 2,5%-4,5%-ды құрайтын пайыздық мөлшерлеме есептеледі [27].

Қарыз келесі жағдайлар бойынша беріледі: салымшыға сәйкес 18 ай құрайтын жинақтаудың минималды мерзіміне қол жеткізу, сәйкес жинақтың жалпы сомасынан 40%-дан 50%-ға дейін құрайтын жинақтаудың минималды көлеміне қол жеткізу және банк иелігіндегі барлық қаражаттарға байланысты болу қажет. «Уақыт-ақша» үлгісіне негізделген бөлудің бұл әдісінің шегінде жинақ қаражаттарының жалпы сомасы төленеді, яғни меншік жинақтарынан және қарыздан тұратын сома. Бөлуден кейін қарыз белгіленген мерзімде салымшымен өтеледі. Ал Малазиядағы ипотекалық несиенің процесі екі этапқа бөлінеді: а) тұрғын үйдің құрылыс процесі  б) үй құрылысының толық аяқталу процесі. Тұрғын үй құрылысы үшін тұрғын үй салушыға мерзімі 2-3 жылдар аралығы болатын несие ұсынады және де тұрғын үй салушы ашық түрде қоғамға үй салатынын жариялайды. Құрылыс кезінде аяқталмаған тұрғын үйді алдын ала сатуды және үйді сатып алушылар толық қаржыландыруды жүзеге асырады. Құрылыс аяқталғаннан кейін ипотекалық несиенің секьюритизациясы жүзеге асырылады. Несиелендірудің негізгі шартына 70% - 80%-ға дейін қаржыландыру маржасы және 20-25 жыл аралығындағы несиелендірудің орташа аяқталуы жатады. Сонымен қатар негізгі қарыз сомасы қарыз алушының табысынан ай сайын 1/3 көлемінде төлену керек және міндетті түрде жылжымайтын мүлікті сақтандыру туралы келісім ұсынылады. Сыйақының максималдық мөлшері 9% құрайды.

Секьюритизацияның процесі несие иесімен қарыз алушыларға ипотекалық несиелерді беруден басталады. Кейіннен оларды корпорацияға сатады. Корпорация капиталдың өсуінен және ипотекалық несиелерді сатып алудан түскен түскен өзінің шығындарын жабу үшін ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды шығарады. Содан кейін оларды инвесторларға сатады. Қалыптасқан экономикалық жағдайда,мемлекеттік ұйымдар құру және үлкен көлемде ипотекалық несиелеуді, механикалық қайта қаржыландыруды жүзеге асыратын жоғары капиталды мемлекеттік емес ұйымдардың болмауы қиын жағдайға әкеледі. Қазақстан жағдайында ең тиімді болып Малазия ипотекалық несиелендіру жүйесінің даму моделі келеді. Осыдан компанияның ЖАҚ формасында құрылып, банктердің банктердің ипотекалық пұлымен қамтамасыз етілген ипотекалық облигацияларды шығару арқылы тұрғын нарығын дамытады. Ал бұл өз кезегінде Американдық және Европалық модельдерді қолдану мүмкіншілігін туғызады.

Сонымен, ипотекалық несиелеу тұрғындардың қаражатынан тұрғын үй құрылысын қаржыландыруға мүмкіндік береді, бұдан басқа, қаржыландырудың қосымша көзі ретінде қызмет көрсететін кепілзаттың екінші нарығының бар болуын түсіндіреді. Осы аумақтағы бай әлемдік тәжірибе, ипотекалық несиелеу кезінде тәуекелдер бар, бірақ олар біркелкі бөлінуі және төмендетілуі мүмкін екенін көрсетеді. Осымен байланысты кепілзат, тұрғын үй құрылысын оны кепілге қоя отырып, ұзақ мерзімді ипотекалық несиелеудің әр түрлі сызбаларын пайдалану идеясын өткізетін инструмент ретінде рөл атқарады. Ипотекалық несиені қайтармаудың тәуекелін төмендету үшін ипотека затын, әр клиенттің өмірі мен еңбек қабілеттілігін, сонымен бірге жұмыссыздықты міндетті сақтандыруын жүргізу қажет.

Жалпы, ірі шетел банктерінде несие процесін ұйымдастыруды несие бөлімі жүзеге асырады. Несиелік талдау бөлімі барлық несиелеу үрдісін жүйелендіріп, қолдап отырады. Ссудалық функция мен несиелік талдауды бөлу несиелік бөлімдер өзінің тікелей жұмысына толығымен жұмыла алатындығын көрсетеді. Кішігірім банктерде және кейбір банк филиалдарында несиелік талдау несиелік қызметкер міндетіне кіреді. Екінші жағынан, екі бөлімді бөлу несиелік талдаудың неғұрлым жоғары деңгейлі обьективтілігіне және несиелік келісім-шартты неғұрлым ойластырып бекітуге ықпал етеді .

Несиелеу процесінің алғашқы кезеңінде несиелік өтінішті қарап, содан соң қарыз алушының несиелік қабылетін талдайтыны белгілі. Осыған байланысты шетелде клиенттердің несиелік қабылеті туралы ақпараттар жинауға маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісім-шарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма «Дан энд Брэд форд» 3 млн. жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтық анықтамаларды жариялайды.

Несиелеу – бұл активтік операциялардың маңызды бағыттары болып табылса, несиелік портфель банк активтерінің үштен бірі немесе жартысына дейінгі мөлшерде құралады.

Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: дүниежүзілік банктердің мәліметтеріне сәйкес несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебі 67% ішкі факторлар, ал 33% сыртқы факторлар үлесі келеді.

8-кесте Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар (%-да)

Дерек көзі: С.Б. Мақыш. «Коммерциялық банктер операциялары», Алматы,2003ж.-121б.

Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан, қарыз алушының несиелік қабылетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайындағы өзгерістр мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстарының жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және зайымдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады [8].

Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.

Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің негативті жағы. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық несиелердің пайда болу себептерін  айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және байланысты емес факторлар келтіріледі. Бірінші факторларға несиелік процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке, несиелік құжаттарға және т.б, жасалатын              талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады. Екінші факторларға қолайсыз экономикалық жағдай және  төтенше оқиғалар жатады.

Несиелік қабілетін талдағаннан кейін несиелік келісім-шарт жасалады. Әр түрлі елдердің банктерінің клиенттермен жасайтын келісім – шарттарының негізгі ерекшеліктеріне: хұқықтарына мәдениеттің жоғарғы деңгейі ; несиелік мәміле шарттарының егжей – тегжейлі сипаты; несиелік құралдардың түрлеріне байланысты несиелік келісім- шарттар формаларын типтеу жатады.

Несиелік келісім – шарт мазмұнын қарастыру олардың көлемді  болып келуін көрсетеді. Кейбір несиелік келісім- шарттар 20 бетке дейін болады. Бұл олардағы шарттардың кеңдігін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тың бір банкінде ұзақ мерзімді несиеге немесе несиелік линия ашу негізінде ағымдағы қажеттіліктерге берілетін несиелерге қатысты неғұрлым ашық формада құрылатын несиелік келісім- шарт бар. Егер несие  30 күнге дейін берілсе, не қысқартылған келісім- шарт, не қарыздық міндеттеме қолданылады.

Германияда бір жүйенің банктері үшін (жеке, жинақтаушы т.б.) бірдей несиелік шарттар белгіленген. Заңдармен қатар олар несиелік операциялардың хұқықтық негізін құрады. Ортақ несиелік шарт белгілеу- банктердің тәуекелден қорғану шараларының бірі. Ортақ несиелік шарттар банк клиенттеріне жеткізіледі. Несиелік келісім – шарттарда олар қайталанбайды, бірақ қарыз алушының олармен келісімін нақтылацтын пункт жазылады. Олардың толық мәтіні несиелік келісім-шарт бланкісінің келесі бетінде беріледі. Германияда несиелік келісім-шарттар бір түрге келтірілген. Олар кесте макеттері түрінде типографиялық формада көрсетілген, ал қатардағы бөлімдер қысқартылып толтырылады . Несиелік келісім-шарт жасалып, ссуда берілгеннен кейін соңғы кезеңде несиенің қайтарылуын бақылайды. Заңды тұлғаның өтімділігі, қаржылық құрылымы, рентабельділігі тұрақты талдау обьектісі болуға тиіс. Әсіресе, несие қабілеттілігінің аспектілерін талдау кезінде айқындалған әлсіз жерлері үздіксіз талданып отырғаны жөн. Несиелік келісім-шартқа сәйкес несие құрылымы қиындықтар туындаған жағдайда теріс салдарын жоюға мүмкіндік болатындай анықталуы керек. Яғни, мониторингте қолданылатын құралдардың ішінде несиелік келісім-шарт негізгі құрал болып табылады. АҚШ-ның банктеріндегі несиелік мониторингтің маңызды элементі сенімді ақпарат жинап, оны талдап отыру болып табылады.