Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің негізгі мәселері және болашағы

Келісім шартта зейнетақы мөлшері белгіленбейді, ал салымшымен соманың атаулы зейнетақы шотына жинақтаудан шыққан жинақтаушы кезеңнің аяқталуы бойынша есептеледі.

Бұл сызбалардың айырмашылықты қасиеттері жинақталған жарналар мөлшері мен болашақ төлемдер мөлшерінің арасында қатаң сәйкестіктің болуы, сонымен қатар келісім шарттың барлық мерзімінің ағымындағы зейнетақы активтерін инвестициялаудан минималды кепілденген табыстың қор міндеттемелерінің есебі болып табылады.

Белгіленген жарналы қорлардың міндеттері: тәуекелділіктің шектелген дәрежесіндегі максималды табыстылық деңгейіне жету. Сәйкесінше, беітілген жарналармен және белгіленген төлемдермен жұмыс істейтін қорлардың тиімдендіру міндеті мақсатты функция бөлігінің әртүрлілігі, ал шектеулер жүйесі бірдей болып, заң талаптарымен, ерекшелікиері және мақсатты құрылғыларымен анықталады. Жалпы түрде ұсынатын модель келесідей болады.

Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры инвестициялық портфелінің         құрылымының моделі:

Бекітілген төлемдермен                             Бекітілген жарналарымен

Қордың портфелі үшін                               қордың портфелі үшін

Мұндағы: rj – j-ші активке салымның тәуекелдік деңгейі

Xj – портфельдің жалпы сомасындағы j-ші актив үлесі

mj – қаржылық инструменттердің күтілетін табыстылығы

mt - талап етілетін табыстылық

aj – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкімен бекітілген, зейнетақы активтерін инвестрлеудің нақты баытының тәуекелділік коэффициенті

xмққ – инвестицияның жалпы көлеміндегі мемлекеттік құнды қағаздарындағы сомалық салымдар үлесі

reim – инвестициялау тәуекелдігінің шектелген деңгейі.

Инвестициялық портфельдің шартты-тиімді шектелген құрылымын қалыптастыру процесін келесі кезеңдер түрінде көруге болады.

1.Зейнетақымен қамсыздандыру саласындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының нақты міндеттерінен шығатын, таңдалған инвестициялық стратегиядан қалаулы инвестициялық портфелінің табыстылық нормасы және қалау бойынша номиналды табыстылықтың кепілденген нормасының асуы анықталады.

2.Статистикалық әдістердің көмегімен қарастырылатын қаржы инструменттерінің негізгі сипаты қарастырылады, әр түрлі активтердің күтілетін табыстылығын саралама бағалау жүргізіледі.

3.Сарапшылар ескертулері негізінде компьютерлік есептерде қолданылатын ақпарат өзгеруі мүмкін, одан кейін қайтадан тиімді портфель құруды жүргізу керек.

Инвестициялық портфельдің тиімді құрылымына ұсынылған жалпы нұсқалардан инвестордың тілегі және аса тиімді шектеулер жайғасымын таңдау. Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелінің көрсетілген шартты-тиімді шектелген моделі мен олардың қалыптасуы жалпы түрде болады.

Бірақ инвестиция портфелін тиімдендіру құрылымының міндеттеріндегі инвестициялаудың өтімділік және созылмалылық деңгейі болғанда қосымша өзгерістер енгізілуі мүмкін.

Жоғарыдағыларды жалпылай келгенде, зейнетақы қорларының ақшалай қаражаттары инвестициялық бағдарламаларды мақсатты қаржыландыруға емес, ағымдық мемлекеттік шығындар мен мемлекеттік қаржыландыруға қолданылады.

Бұл құнды қағаздардың аздаған айналысы экономиканың шынайы секторына, яғни ол арқылы өңдеуші және өндіруші салаларды дамыту, оның нығаюын қолдауға бағытталуы керек. Инвестициялық таңдаудағы қалыптасқан әдістер мен инвестициялық теорияның жетістігін пайдлану активтердің әр түрлі объективті немесе субъективті қасиеттерін бағалауды бейнелейтін мемлекеттік емес зейнетақы қорының инвестициялық портфелінің шектелген шартты-тиімді құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Тарсттік түрде қаражаттар қор салымшыларының меншігі болып табылады. Қор қаражаттарымен сенімді басқару шартында өкім етеді. Трасттік сызбада қордағы ақшалай қаражаттар инвестициялық табысқа есептеледі. Жарна мөлшері жұмысшы жалақысынан пайыз ретінде анықталады, сақтандыру факторларын, яғни салымшылар арасындағы өлу, мүгелектік, қамқоршысын жоғалтуларды қоспағанда.

Сақтандыру түрінде зейнетақы жинақтары қор меншігі болып табылады. Меншік құқығы бұл сызбаларды көптеген модификацияны қолдану мүмкіндігін ұсынады.

Коммерциялық жобаларға бағытталған ұтымды инвестициялық саясат әр теңге инвестицияның қайтарымдылығын жоғарылатуды, өндірістің өсуін, ұлттық экономиканың тиімді салаарлық құрылымын құруға алып келеді.

                                                                     Қорытынды

Қазақстан – ТМД елднріндегі зейнетақы реформасын жүргізіп, жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізуге алғашқы аяқ басқан ел. Біздің еліміздегі зейнетақы реформасы Чили тәжірибесіне негізделіп жасалды. Ол елдегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалаудың нәтижесі капитал мен сақтандыру нарықтарының дамуымен көрінді.

Зейнетақы жинақтарын сақтандыру компаниясына аудару мүмкіндігі қарастырылған, яғни зейнет жолына жеткенде зейнетақы қорынан зейнетақы түрінде немесе сақтандыру компаниясынан өмірлік рента түрінде төлемдер алу.

Жинақтаушызейнетақы жүйесінің дамуы бір қатар әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешеді, яғни азаматтарды зейнетақымен өзін өзі қамтуға тарту, жұмыс берушілер мен әлеуметтік серіктестігінің дамуы, инвестициялық жобалар мен бағдарламаларда қолдануға ұзақ мерзімді қаржылық қаражатты қалыптастыру.

Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларының жинақталған жалпы сомасына ай сайын шамамен бес миллиард теңге қосылды. Еңбекақының өсуі, жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, еңбекақыны есептеудегі жариялылықтың артуы солардың негізгілері болып табылады. Мұның барлығы ай сайынғы зейнетақы жарналарына тікелей немесе жанама ықпал ететін құбылыстар. Сондықтан жинақтаушы зейнетақы жүйесіне түсетін түсімдер ұлғаяды.

Жинақтаушы зейнетақы қоры операциялар жасайтын сомалар көбейген сайын қаржы секторы зейнетақы активтерінің өсіміне сәйкес дамуы тиіс. Егер мемлекеттік құнды қағаздардың коммерциялық тәуекелге неғұрлым аз дәрежедегіқатыстылығын ескермесек болмайды. Жекелеген қаржыгерлер мемлекетттік қысқа мерзімді облигациялардың төмен пайызтерін теңге құнының жоғарылығымен байланыстырады.

Үкіметтің зейнетақы мен мемлекеттік қызметкерлердің еңбекақы мөлшерлерін өлшеу жөніндегі жоспары жүзеге асқаннан кейін инфляциялық процесстер неғұрлым ырғақты дамитын болады.

Статистика көрсеткендей, зейнетақы реформаының басты мақсаттарының бірі – зейнетақы активтерін өндіріске инвестициялауға қол жетпеді. Сонымен, зейнетақы жүйесінің  салымдарды механкалық жинақтау емес, нақты өндіріске инвестициялау.

          Қазіргі кезде зейнетақы қорларының өкілдері қордың инвестициялық  саясаты – минималды тәуекелділікпен тиімді табыс сәйкестенеді.

        Активтердің табыстылығы және тәуекелділіктердің қатынасы туралы классикалық көзқарастарға сәйкес тәуекелділік активтердің көбісі жоғары табыстылыққа сәйкестенеді. Зейнетақы қорларының ақшалай қаражаттары инвестициялық бағдарламаларды мақсатты қаржыландыруға емес, ағымдық мемлекеттік шығындар мен мемлекеттік қаржыландыруға қолданылады.

Қазақстандық қаржы нарығының барлық ерекшеліктеріне қарамастан, инвестицияның диверсификациясы капиталды басқару бойынша тәжірибелік міндеттерді шешудегі ықтимал тәекелділіктерді төмендетудің аса тиімді тәсілі болып қалады. Осыған байланысты активтерді орналастырудағы шектеулер мен өз қызметінің еебімен мемлекеттік емес зейнетақы қорының инвестициялық портфелінің тиімді құрылымын модельдеу ұсынылды.

Бұл сызбаны пайдалану арқылы жұмыс берушіге тиімді жағдай тұғызады, яғни жұмыс берушінің банкттік шығындары төмендейді.

Ұсынылған сызба бойынша таңдалған қор туралы ақпарат құпия түрде болады, сол арқылы біз жұмысшының зейнетақы қорын таңдауда жұмыс берушінің әсерін шектей аламыз, ол зейнетақы жинақтарын алушының құпиясы туралы «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңның 50 бабымен сәйкес келеді. Зейнетақы төлеудің мемлекеттік орталығы салымшының зейнетақы жинақтарын бір қордан басқа қорға ауысуы туралы зейнетақылық заңның талаптарын сақтауға бақылау жүргізеді. Ұсынылған сызбаны енгізу менің ойымша көп қиындық туғызбайды, бұл байланыс жүйесі және ақпарат құралы көп қаржылық шығынды қажет етпейді және қысқа мерзімде жүзеге асады.

                                                      Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.      Қазақстан Республикасының Конституциясы.

2.      Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» даму стратегиясы.

3.      «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» 1997 жылдың 20 маусымындағы ҚР Заңы 

4.      «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңға 2006 жылдың 29 маусымдағы өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы

5.      Годовой отчет накопительного пенсионного фонда Народного Банка Казахстана за 2006 год.

6.      Накопительная пенсионная система Республики Казахстан – итоги пятилетнего развития. Банки Казахстана. №7, 2006г.

7.      Григорий Марченко – об изменениях в пенсионном законодательстве. Экономика и право Казахстана. №6, 2003г.

8.      В пенсионное законодательство внесены изменения. Экономика и право Казахстана. №3, 2005,1-Бөлім.

9.      Положение пенсионных активов. Экономика и право Казахстана. №1, 2006г.

10. Мировое сообщество признало достижения пенсионной системы Казахстана.  Банки Казахстана. №7, 2001г.

11. Итоги деятельности в 2006 году и перспективы развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан. Банки Казахстана. №1, 2007г.

12. Национальный Банк Республики Казахстан представляет отдельные вопросы по накопительной пенсионной системе, наиболее часто задаваемые в последнее время, и ответы на них. Банки Казахстана. №3, 2007г.  

13. ҚР зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесін ақпараттық қолдау жобасының Бюллетені №4 қыркүйек 2006 ж.

14. Ақатаев М. Зейнетақы реформасы: бағыты, бағдары, болашағы. Қазақстан заңдары. 2006. №6 - 25 бет.

15. Алдашев С. Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері. Заң және заман. 2000 жыл. №6 – 116-117 беттер.

16. Арстанбекова К.В. Актуальные проблемы развития накопительной пенсионной системы. Банки Казахстана. №2, 2006г.

17. Баймуратов У.Б., Тулепбаев К.М. Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы. Банки Казахстана. №7, 2002г.

18. Бутин Е.И. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. Банки Казахстана. №10, 2001г.

19. Еспенбетова Б.А. Итоги инвестиционной деятельности накопительных пенсионных фондов. Банки Казахстана. №4, 2003г.

20. Еспенбетова Б.А. Вопросы мделирования оптимальной структуры инвестиционного портфеля пенсионных фондов. Банки Казахстана. №1, 2003г.

21. Шағатай Ж. Зейнетақы жарнасы туралы не білесіз? Түркістан.        8 желтоқсан 2001 ж.

22. Қазақстанның зейнетақы жүйесі: сөз бен іс. Түркістан, 23 маусым  2001 ж.

23. Шайынғазы С. Зейнетақы қорлары инвестициялық ықпалын күшейте түсуде. Егемен Қазақстан, 20 қазан 2001 ж.

24. Коржова Н. Зейнетақы реформасы: үлкен мақсат жолындағы ауыр сынақ. Егемен Қазақстан, 14 шілде 2001 ж.

25. Смагулов Д.Н. Развитие добросовестной конкуренции, как фактор стабилизации работы пенсионных фондов. Банки Казахстана. №1, 2003г.

26. Тулепбаев К.М. Актуальность инвестирования пенсионных активов в недвижимость.  Банки Казахстана. №8, 2002г.

27. Тулепбаев К.М. Совершенствование механизма реализации пенсионной реформы Казахстана. Банки Казахстана. №11, 2001г.

28. Тулепбаев К.М. Проблемы инвестирования активов пенсионных фондов. АльПари. №5, 2005г.

29. Тулепбаев К.М. О методологии создания профессиональной пенсионной системы. Банки Казахстана. №5, 2006г.

30. Тулепбаев К.М. Основные принципы разработки пенсионных схем обязательно-добровольного пенсионного страхования. Банки Казахстана. №2, 2003г.

31. Алибаев А. Три года пенсионной реформы. АльПари. №5, 2006г.

32. Ташенов Б. Назначение солидарных пенсии: альтернативный подход. АльПари. №5, 2000г.

33. Предварительные итоги 2005 года. Банки Казахстана. №1, 2006г.