Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің негізгі мәселері және болашағы

fy">Қордың меншіктік қорын инвестрлеу нәтижесінде 2005 жылы табыс көлемі 25241 мың теңгені құрады. Есепті жыл ағымында қордың меншіктік қоры екінші деңгейдегі банктер депозитіне салынбаған.Қордың ұзақ мерзімді активтерінде (негізгі құралдар және материалдық емес активтері) 25895-тен 128337 мың теңгеге дейін өсуі байқалды.

Негізгі құралдардың өсуі аймақтық өкілдіктер желісін және оған кеңселер сатып алу қажеттілігінен туындады. 2005 жылы актив құрылымындағы негізгі құралдар үлесі 34,7 пайызға дейін өсті. Акцияларға 68633 мың теңге инвестрленді. 2005 жыл ағымында активтердің өсуі 17,8 пайызды құрап, 281492 мың теңгеге жетті. 2006 жылғы баланс бойынша материалдық емес активтері 5122 мың теңгені құрады. 2005 жылы 830 мың теңге сомасындағы «Софт-Инженер» бағдарламық қамсыздандыру шотынан материалдық емес активтердің құны ұлғайып,177 мың теңге сомасында  бағдарламалық қамсыздандыру сатып алынды.

 

2.4.Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық нәтижесін талдау

 

2005 жылы қормен қаржылық нәтиже +50053 мың теңгемен аяқталды. 2005 жылға қаржылық жоспарын дамыту –12819 мың теңге деңгейінде қор қызметі жоспарланған.

Қор балансындағы негізгі құралдар 2004 жылмен салыстырғанда 33182 мың теңгеге ұлғайды, яғни 138 пайыз және 79056 мың теңгені құрайды. Бұл өсім компьтерлік жабдықтар сатып алу шотынан, сонымен

2006 жылғы 1 қантардығы жағдай бойынша "Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ"
АҚ (жинақтаушы зейнетақы қорының толық атауы) бухгалтерлік балансы, (мың теңге)

                                                                                                                                          кесте

Баптар атауы	есепті жылдың соңына	алдаңғы жылдың соңына
Активтер
Негізгі қаржы (амортизациясын шегеріп тастағанда)	245 676	175 730
Материалдық емес активтер (амортизациясын шешгіп тастағанда)	2 288	2 989
Басқа заңды тұлғадарның капиталына инвестициялар
Дебиторлық берешек (мүмкін болатын шығындарға резервтерді шегеріп тастағанда)	28 324	11 765
Бюджетке салық бойынша және бюджетке басқа міндетті төлемдер	14 306	35 446
Комиссиялық сыйақы	480 327	3 160
Орналастырылған салымдар (мүмкін болатын шығындарға резервтерді шегеріп тастағанда)	638 970	42 903
Ақша	128 378	1 352 403
Жарғылық капитал	1 000 000	1 000 000
Резервтегі капитал	230 874	230 874
Басқа резервтер	213 112	11 984
Бөлінбеген табыс (жыбылмаған шығын):	1 384 748
оның ішінде:
есепті жылда	1 294 371
алдыңғы жылдарда	90 377	89 394
Капиталдың барлығы:	2 828 734	1 332 252
Кредиторлық берешек	5 693	1 647
Қызметкерлермен есеп айырысу бойынша есептелінген шығыстар	54 084	358
Мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі	1 702
Бюджет алдындағы салық басқа міндетті төлемдер	53 055	18 059
Басқа міндеттемелер	3 462	87
Міндеттемелердің барлығы:	117 996	20 151
Меншік капитал мен міндеттемелердің барлығы	2 946 730	1 352 403

 

қатар шаруашылық түгендеу және жиһаз, көлік, қызмет кеңсесін сатып алудан ұлғайды, оған сәйкесінше мынадай қаржы жұмсалды: 32098 мың теңге, 3699 мың теңге, 8335 мың теңге, 2026 мың теңге. 2005жыл ағымында 284 мың теңге сомасында негізгі құралдар есептен шығарылды.

Қордың дебиторлық қарызы 28620 мың теңгені құрайды. Зейнетақы активтерін басқару компаниясы комиссиондық сыйақысы бойынша есептелген қарыз 12094 мың теңгеге тең, құнды қағаз бойынша 3278 мың теңге. Басқа да ұйымдардың дебиторлық қарызы 11086 мың теңге. Салық бойынша дебиторлық қарыз 1138 мың теңге. Басқа да қарыздары 1024 мың теңге.

Кредиторлық қарыздардың жалпы сомасы 21792 мың теңгені құрады. Негізінен, бұл әлеуметтік және табыс салығы бойыншажалпы сома 11441 мың теңге қарыз, сонымен қатар еңбекақы бойынша персоналдармен есеп айырысу және жабдықтаушылармен есептесу, яғни 458 мың теңге сомасында болды. Басқа да кредиторлық қарыз 9893 мың теңгені құрайды.

1998 жылдан бастап қордың аудитін «Arthur Andersen» акционерлік қоғамы  халықаралық аудиторлық фирмасымен жүргізіледі. Тәуелсіз аудиторлық өорытынды халықаралық және қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ұсынылып, қазақ және орыс тілдерінде бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отырады.

«Қазақстан Халық банкі жинақтаушы зейнетақы қоры» акционерлік қоғамының мәліметтерін талдай отырып, оның зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы жабық акционерлік қоғамы қаржылық қызметінің нәтижесіне тоқтала кетейік.

2005 жылғы компанияның қаржылық есептілігін бухгалтерлік есептің халықаралық және қазақстандық стандартына сәйкес жүргізілуін «Артур Андерсен» халықаралық аудиторлық компаниясы дәлелдеп берді. Сондағы компанияның жиынтық табысы 193412,9 мың теңгені құрады. Соның ішіндегі зейнетақы жарналары бойынша комиссиондық сыйақыдан табыс 12572,13 мың теңге, зейнетақы активтерін орналастырудан комиссиондық сыйақыдан табысы 106902,3 мың теңге, бағамдық айырмашылығы 29178,5 мың теңге, компанияның меншіктік қорын орналастырудан табысы 33898,9 мың теңге, қаржылық құралдарды қайта бағалаудан бағамдақ айырмашылық 10861,2 мың теңгені құрады.

Компанияның жарғылық қоры 180,1 миллион теңге. Активтерінің баланстық құны 368,9 миллион теңге, ал меншіктік қоры 368,5 миллион теңгені құраған. Қызметінен түскен табысы 193,4 миллион теңге. Жалпы шығындары 100,1 миллион теңге. Таза табысы 93,3 миллион теңге. Капиталдың табыстылығы 25,3 пайыз, ал активтерінің табыстылығы 25,29 пайыз болды.

Басқа жинақтаушы зейнетақы қорларынан 10049944 мың теңге аударылып түсті, оның 3260595 мыңы  2006 жылы түсті. Түсімдердің

71 пайызы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан түсті. 2006 жылы ғана түскені 43 пайыз, яғни мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларынынан түскен зейнетақы жинақтарынан түсім көлемі ұлғайды. Таза зейнетақы активтерінің сомасы 58046552 мың теңгені құрады. 2006 жылдың бірінші желтоқсанында жинақталған инвестициялық табыс 16178293 мың теңгені құрады, оның  2006 жылы түскені 5616739 мың теңге.

       Жеке зейнетақы шотындағы салымшылар 14560464 мың теңге сомасын есептеді.

Өткен күзде жинақтаушы зейнетақы қоры жиынтық инвестиция портфеліндегі қаржы инструменттерінің үлесі өзгерді. Қазақстан қазан айында 350 доллар еврооблигация шығарылымын өтеді, оның 2/3-сін ішкі инвесторлар, яғни зейнетақы қорлары ұстайды.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі екі нұсқа ұсынды: не үкімет жаңа еврооблигация шығарып, 1997 жыл шығарылымын өтейді, не бюджеттегі ішкі көздерді табады. Қаржы Министрлігі батыстағы асыра қаржыландыруды ұстанады.

Зейнетақы қорларының ақшалай қаражаттары инвестициялық бағдарламаларды мақсатты қаржыландыруға емес, ағымдық мемлекеттік шығындар мен мемлекеттік қаржыландыруға қолданылады. Бұл құнды қағаздардың аздаған айналысы экономиканың шынайы секторына, яғни ол арқылы өңдеуші және өндіруші салаларды дамыту, оның нығаюын қолдауға бағытталуы керек.

Коммерциялық жобаларға бағытталған ұтымды инвестициялық саясат әр теңге инвестицияның қайтарымдылығын жоғарылатуды, өндірістің өсуін, ұлттық экономиканың тиімді салаарлық құрылымын құруға алып келеді.

«Қазақстан Халық банкі жинақтаушы зейнетақы қоры» акционерлік қоғамының мәліметтерін талдай отырып, оның зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы акционерлік қоғамы қаржылық қызметінің нәтижесіне тоқтала кетейік.

2005 жылғы компанияның қаржылық есептілігін бухгалтерлік есептің халықаралық және қазақстандық стандартына сәйкес жүргізілуін «Артур Андерсен» халықаралық аудиторлық компаниясы дәлелдеп берді.      Сондағы компанияның жиынтық табысы 193412,9 мың теңгені құрады.     Соның ішіндегі зейнетақы жарналары бойынша комиссиондық сыйақыдан табыс 12572,13 мың теңге, зейнетақы активтерін орналастырудан комиссиондық сыйақыдан табысы 106902,3 мың теңге, бағамдық айырмашылығы 29178,5 мың теңге, компанияның меншіктік қорын орналастырудан табысы 33898,9 мың теңге, қаржылық құралдарды қайта бағалаудан бағамдақ айырмашылық 10861,2 мың теңгені құрады.

 

 

 

 

                   III БӨЛІМ.Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің

негізгі мәселелері және болашағы

3.1.Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің өзекті мәселелері

Қайтадан қабылданған 2004 жылдың жиырма тоғызыншы желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №367-11 Қазақстан Республикасы заңының жетілмеген тұсы жинақтаушы зейнетақы қорларының өзінің қаржылық міндеттемелеріне жауап беру қабілеттілігін актуарлық бағалауды зейнетақылық заңның бірде бір бабы талап етпейді.

Актуарлық есеп ақшалай түсімдер және демографиялық жағдай есебімен алдағы зейнетақы төлемдері, қаржы-несие облысы көрсеткіштердің динамикасы және басқа да көптеген факторлардың болжамын қарастырады.

Егер қор міндеттемелерінің актуарлық есепті жүзеге асыру әдістемесі қор ережесінде көрсетілмесе, жинақтаушы зейнетақы қорларының лицензия алуы керек емес.

Қазақстан заңында «зейнетақылық сызбалар» термині қолданылмайды. Зейнетақы сызбаларына заң талабы жеке бапта болуы керек.

Халықты мемлекеттік емес зейнетақымен қамсыздандыруда қолданатын зейнетақылық сызбаларға талаптар зейнетақы заңында көрсетілуі тиіс.     Егер қор ережінде қормен қолданылатын зейнетақы сызбаларының түрлері мен оның сипаттамасының тізімі көрсетілмесе, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары лицензия ала алмайды.

Зейнетақылық сызбалар қордың қаржылық қызметінің арнайы жоспарын көрсетеді. Зейнетақылық қамсыздандырудың жұмысы қызметтермен байланысты, сондықтан олардың саласы – ол қызметтерге тұтынушылық нарық. «Арнайы тауары» болып «алатын зейнетақы мөлшері және зейнетақы қызметтері», ал төлемақысы «зейнетақылық жарналар» болып табылады.

Зейнетақы қоры (сатушы) адамға(сатып алушы) оның қалжылық мүмкіндігіне тәуелді алынатын болашақ зейнетақы мөлшерін қалыптастыру мүмкіндігін ұсынады.

Зейнетақы сызбасы жарналарды енгізу және алу тәртібі мен шартын анықтайтын, зейнетақы жинақтарын және зейнетақы төлемдерін қалыптастыру, сонымен қатар жеке зейнетақы шотын мұраға қалдыру ережесінің жинағын көрсетеді. Зейнетақы сызбаларын жеке қордың өзі немесе сыртқы мамандарды-актуариилерді тарту арқылы жасайды.

Зейнетақылық сақтандырудағы жинақтаушы зейнетақы қоры ережелерімен бекітілетін, зейнетақы сызбаларының тізімін ұсынамын. Зейнетақы сызбасын құру процесі зейнетақылық сақтандырудың теориялық-әдістемелік біліиді және зейнетақы қорының зейнетақы төлемдерін қамсыздандыру қызметін бейнелейтін көптеген тізім-шартты енгізеді. Ең алдымен зейнетақық сақтандырудағы зейнетақы сызбасын қаржыландыру көзін анықтау керек.

Міндетті-еркін зейнетақылық сақтандырудың қаржыландыру көздері: жұмысшылардың өздері – есептелген жалақыдан 6%, жұмыс берушілер- еңбекақы қорынан 10% (2010-2015 жылдары зейнеткерлерге 4%), мемлекет – бюджеттік жұмысшыларға еңбекақы қорынан 10%. Әскери қызметкерлер мен оларға теңестірілген тұлғаларға актуарлық есептерге сәйкес бюджеттен мемлекет зейнетақы жарналарын төлейді.

Еркін зейнетақы жарналарын азаматтар, ата-анала, туысқандар, демеушілер   және тағы басқалар төлейді.

Зейнетақы қорларының ақшалай қаражаттарын қолдану, еркін және міндетті сақтандырудың зейнетақылық активтерін инвестициялау жүргізілетіндіктен, бұл қорланатын сызба болып табылады. Қорланатын(жинақтаушы) зейнетақы қоры мемлекеттік емес (корпоративті, кәсіподақтық, сақтандыру компаниялары және басқалар) түрінде құрылып, ұзақ мерзімді қаражаттарды (құнды қағаздар, жылжымайтын мүлік) жүйелі жинауды, зейнеткерлермен салынған қаражаттан асатын табыстардан зейнетақы төлеуге мүмкіндік беруді қарастырады.

Сондай-ақ, зейнетақы резервтерінің болуы зейнетақы қорларының қаржылық қиыншылықтарын едәуір төмендету ықтималдығын туғызады. Жинақтаушы зейнетақы қоары қызметінің негізгі принципі зейнетақы қоры мен салымшы міндеттемелерінің эквиваленттілігік принципі болып табылады. Яғни зейнетақы қорларының сомалық активтері қазіргі және болашақ зейнеткерлер алдындағы міндеттемелері тең болуы керек.

Зейнетақы сызбалары зейнетақы қорларының түрімен анықталады: корпоративті, өндірістік, яғни заңды тұлғалармен жұмыс үшін немесе сақтандырушылық зейнетақы қорлары, яғни заңды және жеке тұлғалармен жұмыс үшін типте. Қамсыздандырудың екі түрінде де әр түрлі дәрежедегі шындық сақтандыру принципі қолданылады.

Жабық (корпоративті, өндірістік) зейнетақы қорларында топтық сақтандыру сызбалары қолданылады. Корпоративтік қорда сақтандыру зейнетақысы жалпы барлық салымшыларға жүзеге асады,яғни кәсіпорын жұмысшыларының әрқайсысы емес.

Қаржыландырушы, есептік бақылаушы және басқарушы қызметтерді орындайтын, мүдделі тұлғалардың құқығы мен міндеттерінің жиынтығы, олардың өзара әрекетінң нәтижесі кепілденген зейнетақы төлемдерін қамсыздандыру болып табылады.

Зейнетақы формуласының негізінде кәсіпорын ай сайынғы зейнетақы мөлшерін есептейді және зейнетке шыққан адамдарға өмірлік зейнетақылық сақтандыруды сақтандыру компаниясынан сатып алу міндетті емес.

Зейнетақыны төлеу кепілденген, өйткені зейнеткер орташа өмір ұзақтығынан асып кеткен немесе инвестициялық табыстылық төмендеген жағдайда зейнетақы қоры резервінің шотынан зейнетақы төленіп отырады.

Жекелерге қарағанда зейнетақы қорында қамқоршысы қайтыс болған жағдайда жесірлерге, балаларға және басқа да қараудағыларға зейнетақы төлемі қарастырылады. Сондықтан барлық қатысушылардың жиынтық жинағы барлық зейнетақылық қор міндеттемелеріне эквивалентті болуы тиіс. Мұнда топтық сақтандыру сызбасын пайдаланатын, қорлардың қызиеті күрделірек.

Зейнетақы жүйесінде жинақталған активтердің және ағымдық міндеттемелер балансы ұсталынды. Активтер міндеттемелерден кем болмауы тиіс. Салымшылар екі топқа бөлінеді: белсенділер(жұмыс істейтіндер және жарналарды салатындар) және зейнеткерлер. Уақытқа байланысты белсенді салымшылар зейнетке шығады, олардың орнына сәйкесінше жаңа салымшылар құрамы келеді.

Қорда тұрақты белсенді салымшылар санымен соңғы және зейнеткерлер саны теңесіп қызметі тұрақтанады. Әрине, тәжірибеде теориядағыдай бола бермейді. Салымшылары алдындағы өз міндеттемелері бойынша жауап беруге қордың қабілеттілігіне кезеңдік тексеру және зейнетақылық қамсыздандыру процесін құрайтындарға тұрақты мониторинг қажет.