Бириккен касипорын

Материалдардың өндірістегі жұмсалуына алдын ала бақылау кезінде материалдарды өндіріске босату әзірленген лимиттер бойынша жүзеге асырылады. Есепті айға материалдар шығысының лимиті материалдардың жекелеген түрлері бойынша белгілеген шығыс нормасын орындалған жұмыстардың жоспары көлеміне көбейту жолымен анықталады. Материалдерды шектен тыс босату немесе материалдың бір түрін басқасына алмастыру жеке құжатпен, яғни жүк-құжатпен ресіделеді.

Материалдың өндірісте пайдалануын  одан әрі бақылау үшін нормадан ауытқуды ресімдеу құжаты, топтамалар бойынша қаптау есебі, инвентарлық әдістері қолданылады.

Құрылыста кезекті бақылау №29 нысанындағы  “Өндірістік нормамен салыстырғандағы  негізгі материалдардың шығысы туралы есеп берудің” деректері бойынша  жүзеге асырылады.

Жұмсалған материалдардың №29 нысанындағы есеп беруде көрсетілген саны жұмсалған материалдардың №19 нысанындағы материалдық есеп берулерде келтірілген санына сәйкес келуге тиіс.

Құралдардың жағдайын жылдық есеп беруде объективті түрде көрсету үшін жылына кем дегенде бір рет жүргізіледі. Бұған қоса,оны материалдық жауапты тұлға ауысқан кезде істі қабылдаған күні, құндылықтардың ұрлау, бүліну белгілері болғанда, өрт және табиғат апаттардан кейін жүргізіледі. Түгендеудің негізгі мақсаты ТМҚ-дың нақты қолда барын натуралды және құндық өлшемдерін айқындау. Түгендеу процесінде: ТМҚ-дың сақталуын; олардың босатылуының, салмақ және өлшем құрал-саймандарының дүрыстығы; ТМҚ-дың қозғалысы есебін жүргізудің тәртібі тексеріледі.

Түгендеу тексерудің көлеміне қарай  жалпылама және талдамалы, уақытына қарай – уақтылы және аяқасты  болып бөлінеді, кәсіпорынның басшысы оның орынбасары немесе бас бухгалтері түгендеуді ұйымдастырады және оның жүргізілуіне басшылық  жасайды. Басшының бұйрығымен тағайындалған өкілетті адамдардан тұратын комиссия түгендеу жүргізу жөніндегі жұмысты жүзеге асырады.

Түгендеуді жүргізу сәтінде  бухгалтерияда “Қоймалар, учаскелер  бойынша ТМҚ-дың инвентарлық тізімі” (ИНВ. №3 нысаны) жасалады. Түгендеуді комиссияның  тек толық құрамы материалдық-жауапты адамның қатысуымен жүргізіледі. Материалдардың бар-жоғы міндетті түрде салмақ өлшеу және шамалау жолдарымен анықталады.

ТМҚ-дың артықшылығы мен кемшілігінің құнын бағалаумен бірге есептік  тіркелімдер де келтіріледі. ТМҚ-дың сақталу кезіндегі барлық кемшіліктер мен артықшылықтар бойынша, сондай-ақ ысыраптар бойынша материалды жауапты адамның жазбаша түсініктемесі беріледі. Бұл түсініктемелер түгендеу нәтижелері бойынша шешім қабылдаған кезде мұқият тексеріледі.

Жұмыс түгендеу комиссиясының отырысы хаттамасымен ресімделеді, онда қойма шаруашылығының жағдайын инвентарлық тексеру нәтижесі және ТМҚ-дың сақталуын қамтамасыз ету жағдайы көрсетіледі.

ТМҚ-дың бүліну себептері, падаланылмайтын  және жарамсыздарының қалыптасуының  себептері келтіріледі, оған кінәлі адамдар көрсетіледі, сондай-ақ қорытынды жасалып, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               2.2. Қаржы инвестициясының есебі

 

Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі – жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды.

Біріккен кәсіпорындарда инвестицияның  нарықтық және қаржылық деп аталатын екі түрін бірімен-бірі бәсекелесуші емес, керісінше оларды бірін-бірі толықтыратындар деп түсінген дұрыс. Бұған, яғни бұл айтқанымызды нақтылай түсу үшін мынадай мысалды қарастырайық.

Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек  етеді. Мұндай жағдайда құрылыс нақты  инвестицияның объектісі болып  табылады. Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып, басқа біреулерге сату мүмкін. Сөйтіп, бұл мысалда кәсіпкердің құрлысқа салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға жұмсаған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады. Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін өнімдердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни оларды халықаралық стандарқа сай етіп сыртқы нарықта сата алатын дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану арқылы табыс табу болып табылады.

Қаржылық инвестициялар  иелену мерзіміне қарай қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік категорияларға жіктеледі:

Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың инвестицияларының есебі  №13-Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес “Инвестициялар ”- деп аталатын бөлімшесінің 141-“Еншілес серіктестіктердегі инвестициялар”, 142-“Тәуелді серіктестердегі инвестициялар”, 143-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы инвестициялар” шоттарында жүргізіледі.

Инвестициялар №14-“Инвестициялар”  – деп аталатын бас шотының  тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, сатып алынған кезіндегі сатылып  алу құнының тиісті қаржылар есептелінген немесе инвестиция есебінен берілген активтер бойынша есептелінген шоттардың кредитінде көрсетіледі, яғни бұл жағдайда 141, 142, 143, 144-шоттарының тиістісі дебеттелініп, 20, 12, 43, 45–бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың таза активіндегі инвестордың үлесін қайта бағалаудан өзгеруіне байланысты инвестицияның өсуі 143, 144 – шотының тиістісінде дебеттелініп, 542 – шотта кредиттелінеді. Инвестордың субъектілердің тапқан табысынан алатын үлесінің өсуіне байланысты инвестицияның өсуі 143,144 – шоттарының дебетіне, 871 – шоты кредитіне жазылады. Егер де біріккен кәсіпорынның таза активтерінің азаюына байланысты инвестрдың үлесі азаятын болса, бухгалтерлік есепте Д-т 871 К-т 143, 144 жазуы жазылады. Инвестрдың алған немесе алуға тиісті дивидентінің сомасына 32,43,44 және 45 бас шоттарының тиісті шоттары дебеттелініп, 143,144 – шоттарының тиістісі кредиттелінеді.

Инвестиция сатылғанда немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның алдағы уақыттардағы құны 143,144 – шоттарының тиітісінде кредиттелініп, 843 дебетіне жазылады. Ал сатқаннан түскен табыс 32,43,44,45 – бас шоттарының тиістісінде дебеттелініп, 708 кредиттелінеді. Егер кәсіпорын акцияны ұзақ мерзімге өзінің нақтылы құнынан жоғары бағамен сатып алса, онда өзіне тиісті табысты әр уақытта есептегенде акцияның нақтылы құны мен сатып алған құнының айырмасына акцияның баланстағы құнын азайтып отырады, бұл жағдайда Д-т 334, К-т 143,144 жазуы жазылады. Сонымен қатар Д-т 334 К-т 708 болады. Егер субъект өзінің нақтылы құнынан төмен бағамен сатып алса, онда ол өзіне тиісті табысты әр бір есептеген сайын акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнның арасындағы айырмасының тиісті бөлігі акцияның баланстағы құнына қосылып отырады.

Жоғарыдағы екі жағдайда да субъектінің акциядан алынатын табыстарын есептеген уақытында акцияның сатылып алынған құнына қосылатын немесе одан кемітілетін акцияның сатылып алынған құнымен нақтылы құнының арасындағы айырмашылық табыс әкелінетін мерзімге қарай анықталады. Құнды қағаздардың өтелетін мерзімінде олардың 141 – шотындағы құны нақтылы құнға сәйкес келуі керек. Акцияларды сатқаннан алынатын табыс 303, 334, 431, 432, 441, 451, 452 және т.б. шоттарында дебиттелініп 723-шоты кредиттелінеді.

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.   Меншікті капитал, табыстар мен шығыстар есебі

Меншікті  капитал есебі

Жалпы біріккен кәсіпорынның есебін жүргізу барысында  жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталды және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың  активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. Кәсіпорының  мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады. Біріккен кәсіпорынның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады: жарғылық капитал, резервтік капитал, бөлінбеген пайда. Біріккен кәсіпорындардың өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланылады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.

Жарғылық қор  меншік иесі кәсіпроынның жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету  үшін инвестицияланған қаржыларының сомасы болып саналады.

Жарғылық қорының  мөлшерікәсіпорының жарғысында және басқа  да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркеледі. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.

Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері  бойынша акциялардың сандары, бір  акцияның номиналдық құны, біріккен кәсіпорындардың жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізіледі. Кәсіпорынның акцияны сатып алатын мүшесіне ол акцияларды кәсіпорынға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.

Біріккен кәсіпорындардағы жарғылық капиталдың есебі: 501-“Жай акциялар”, 502-“Артықшылығы бар акциялар”, 503-“Қосқан үлестер мен жарналар ”, -деп аталатын 50-“ Жарғылық қор” бас шотының бөлімше шотында есептелінеді.

Акционерлердің  акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, содай-ақ  қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе акциялардың номиналдық құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына 511-шот дебидтелініп, 501, 502-шоттары кредиттелінеді.

Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға  өз үлесін ақшалай түрде салатын болса: 431, 432, 441, 451, 452- шоттардың тиістілері дебидтелініп, 511-шот кредиттелінеді.

Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға  өз үлесін материалды емес актив, негізгі  құрал, материалдық құндылықтар  және т.б. салатын болса: 10, 12, 20 және т.б. бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары дебидтелініп 511-шот кредиттелінеді.

Сондай-ақ, кәсіпорындардың  қоғамдық жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына 10, 12, 20, 43, 44, 45-бас шоттардың тиісті бөлімше  шоттары дебидтелініп, 503-шоты кредиттелінеді.

521-шот акционерлік  қоғамның сатып алынған акцияларының  есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда, яғни субъект акционерлерден  өз акцияларын сатып алған  уақытында бухгалтерлік есепте 521-шот  дебиттелініп, №4 “Ақша қаражаттары” бөлімі шоттары және басқа да шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Егер акционерлік  қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта 501 немесе 502-шоттарының тиістісі айналымнан алынған акцияның құнына дебиттелініп, 521-шот кредиттелінеді.

Осы айтылғандар мен қатар біріккен кәсіпорындарында 53-бас шоттың бөлімше шоттарында қоғамның өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал 54-бас шотының бөлімше шотына ақшаның құнсыздануына және т.б. жағдайларға байланысты кәсіпорынның “негізгі құралдарын”, инвестицияларын, сонда-ақ басқа да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың осы сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақша қаражаттарының келіп түсуіне қарай №4 бөлімі шоттарының тиістілері дебиттелініп, 531-шоты кредиттелінеді. Бұл шоттың кредитіне 521-шоттың дебитіне акционерлерден акциларды олардың номиналдық бағасынан төмен бағамен сатып алудан пайда болған айырма сома жазылады. Кәсіпорынның негізгі құралдарын, инвестицияларын және басқа да активтерін қайта бағалағаннан алынатын сомаларға тиісті шоттарға дебеттелініп, 541, 542 және 543-шттарының тиістілері кредиттелінеді.

Сонымен қатар 541-шоттың кредитіне, 131-134-шоттарының дебитіне бұрынғы негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасы шегінде кейінгі негізгі құралдарды қайта бағалау кезіндегі кеміген тозу сомасы жазылады.

541-шотының  дебетіне жазылатындар:

• 131-134-шоттардың кредитінен негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасы;

• 561-шотының кредитінен негізгі құралдардың пайдалануына қарай оларды қосымша бағаланған сомалары және есептеп шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының сомасы;
• 121-125-шоттарының кредитінен негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю сомасы;
• 542-шотының дебитіне;
• 401-403-шоттаорының тиістілерінің кредитінен қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасы;
• 561 немесе 723-шоттардың тиістілерін кредитінен қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасы.

Акционерлік қоғамдар мен  басқа да біріккен кәсіпорындар өздерінің  таза пайдасы есебінен жоғарыда айтылғандай  резертік капитал құрады. Бұл резервтік  капиталдың мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді, бірақ-та ол субъектінің жарғылық капиталының 10% кем болмауы тиіс. Ақшаның құнсыздануына, өндірістік өркендеуіне, сондай-ақ басқа да жағдайларға байланыст біріккен кәсіпорынның жарғылық капиталы көбейген уақыттарда резервтік капиталда соған сәйкес артп отыруға тиіс. Резервтік капиталдағы жинақталған сома алдын ала болжалмаған, төтенше жағдайлардан болатын шығындарды жабу үшін жұмсалынады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын сомаларды жасау тәртібі акционерлік қоғамның жарғысында бекітіледі. Резертік капиталдың жасалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында көрсетілген мөлшерге тән етіп қайта қалыптастыруды қажет етеді. Біріккен кәсіпорындарда резервтік капиталдың есебі 55-бас шотының:551, 552-бөлімше шоттарында есептелінеді.

Резервтік капитал субъектінің  таза пайдасы есебінен қалыптасқан  уақытта бухгалтерлік есепте: 561-шот  дебиттелініп 551 немесе 552-шоттар кредиттелінеді. Ал біріккен кәсіпорынның резервтік  капиталындағы жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік есепте: 551 немесе 552-шоттарының тиістілері дебиттелініп, 561, 562, 566 немесе т.б. шоттарының тиістілері кредиттелінеді. Акционерлік қоғамда немесе басқадай субъектілер өздерінің тапқан таза пайдасының есебіне әртүрлі бағыттырға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор сомаларын керекті уақытында босағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналынбайды. Ол аталған қорлардың есебін 552-шотта жүргізіледі.