Бириккен касипорын

Біріккен кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін  салықтарын және табыстың есебінен өтелінетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың “Бөлінбеген пайдасы” болып табылады. Біріккен кәсіпорында “Бөлінбеген табыстың” есебі 56-бас шоттың:

561 және 562-бөлімше шоттарында  жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде 561-шоты кредиттелінеді. Ал, керісінше, бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян 561-шотының дебетіне жазылады.

Мысалы: 561-шотының дебитіне:

• 571-ші қорытынды табыс шотының кредитінен есеп беретін жылғы біріккен кәсіпорынның шеккен қорытынды зиянының сомасы;
• 551 және 552-шоттарының тиістілерінің кредитіне біріккен кәсіпорынының жасаған резервке тиісті қордың сомасы;
• 662, 622 немесе 687-шоттарының тиістілерінің кредитінен акционерлерге төленетін немесе төлеген дивидендтер сомасы жазылады.

Акционерлерге дивидендтерді  төлегеннен есеп беретін жылдың бөлінбеген табысының сомасы 561-шотының дебитінен 522-шотының кредитіне апарылады.

Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан бастап жұмсалған таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез-келген біріккен кәсіпорын меншікті капиталының жалпы сомасы яғни барлық активтері сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып тастағандағы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъекті қызметінің рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорын жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.

Есепті жылдың соңында  барлық біріккен кәсіпорындардың бухгалтериясында жетінші “табыстар” және сегізінші  “шығыстар” деп аталатын бөлім  шоттары 571-шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық қалмаиды. Жоғарыда аталған жетінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте 701 мен 727 аралығындағы шоттар дебиттелініп, 571-шоты кредиттелінеді. Ал сегізінші бөлім шоттарын жабу барысында бухгалтерлік есепте 571-шот дебиттелініп, 801 мен 845 аралығындағы шоттар кредиттелінеді. Осы операциялардың қорытындысы бойынша 571-шотының дебиті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып, егер дебитіндегі сома артық болған жағдайда біріккен кәсіпорынның ағымдағы жылы зиян шеккендігі, ал кредиттік сома артық болған жағдайда біріккен кәсіпорынның ағымдағы жылы өзінің істеген жұмысының қорытындысы бойынша пайда тапқандығы болып табылады.

Егер біріккен кәсіпорын  зиян шексе жылдың аяғында – 561-шот  дебиттелініп, 571-шот кредиттелінеді. Ал егер пайда тапса: 571-шот дебиттелініп, 561-шоты кредиттелінеді.

Табыстар  есебі

Біріккен кәсіпорындардың табыстарына: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан  алынатын табыстар, қызмет көрсетуден алынатын табыстар, дивиденттер, роялтилер  және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа алынатын табыстар. Бұл аталған табыстар қатарына біріккен кәсіпорындарға келіп түскен, кіріс етілген және кәсіпорындардың төленген сомалары алдын ала аванс ретінде алынған табыстар, алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылу жағдайлары жатқызылмайды. Біріккен кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыстардың қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісімшарт бойынша анықталады. Біріккен кәсіпорындардың табыстары табыс сомасы дұдрыс бағаланған жағдайда, субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда, кәсіпорын, сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда, мәмле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс бағаланған жағдай шарттары қанағаттандырылған кезде танылады. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәмле боынша табыс танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерінде танылады.

Қаржы есеп беру кезінде біріккен кәсіпорын түсініктеме жазба  хатында мыналарды ашып көрсетеді:

1. табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның ішінде қызметтер көрсету жөніндегі келісімдердің аяқталу кезеңдерін аяқтау тәсілі
2. есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрлерінің  сомасын, соның ішінде: тауарлар өткізу, қызметтер көрсету, пайыздар, роялти, дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын, табыстардың әрбір маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын.

Біріккен кәсіпорындарда табыстардың  есебі субъектілердің бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі  есептерінің бас шоттары жоспарындағы жетінші “табыс” – деп аталатын бөлімнің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімнің шоттары тауарларды және басқа активтерді сатудан, қызмет көрсетуден, т.б. операциялардан алынған табыстарды, сонымен қатар сатылған тауарларды қайтару және тауарларға берілген сату жеңілдіктері мен баға жеңілдіктері туралы ақпараттарды жинақтап қорытындылауға арналған. Жыл соңында бұл бөлімнің шоттары бесінші “меншікті капитал” бөліміндегі 571-“жиынтық табыс (зиян)” шотына апарылып жабылады.

Біріккен кәсіпорындардың негізгі  қызметтен алынатын табыстарының есебі 70-“Негізгі қызметтен түскен табыс”-деп аталатын бас шоттың 701-шотында жүргізіледі. Бұл шотта өнім өндіруші біріккен кәсіпорындардың өздері өндірген өнімдерін сатудан, орындаған жұмыстары мен көрсетілген қызметтерінен алынатын табыстары есептелінеді.

Біріккен кәсіпорынның негізгі  емес қызметтерді атқаруы, жұмыстарды орындау барысында алған табыстары 72 (негізгі емес қызметтен түскен табыс)- деп аталатын бас шоттың бөлімше  шоттарында есептелінеді, кәсіпорынның өз меншігіндегі материалдық емес активтерін сатудан түскен табыстарының есебі 721-шотта кәсіпорынның негізгі құралдарды сатуы, өткізуі, есептен шығаруы барысында алған табыстары есептелінеді. Құнды қағаздарды сатуы барысында біріккен кәсіпорынның тапқан табыстарын есептеу үшін бухгалтерлік есеп бас шоттар кестесіндегі 723-шоты қарастырылған. Кәсіпорынның пайыз және дивиденд түрінде алатын табыстары 724-шотта есептелінеді. 725-шотында валюталар бағамының өзгеруі нәтижесінде оң бағамдық айырмашылықтан алынған біріккен кәсіпорынның табысы есептелінсе, 726-шотта кәсіпорынға жоғарғы өкімет органдарынан қайтарымсыз, тегін келіп түскен заттардың, ақша қаражаттарының және мүліктердің есебі жүргізіледі. Ал біріккен кәсіпорынның осы жоғарыда аталғандардан басқа негізгі емес қызметтері болып саналатын көрсеткен қызметтері мен атқарған жұмыстары нәтижесінде алған табыстары 727-шотта есептелінеді. Кәсіпорынның мұндай табыстарына басқа заңды және жеке тұлғалардан келіп түскен материалдық емес активтер, негізгі құралдар, материалдар, ақша қаражаттары, айыппұлдар, өсімақылар және т.б. төлемдер жатады.

Кәсіпорын материалдық емес активтерін, негізгі құралдары мен құнды  қағаздарын басқаларға сатқанда және негізгі емес қызметінен алатын басқадай табыстарына 30, 32, 43, 44, 45-бас шоттардың  тиісті бөлімше шоттары дебиттелініп, қандай мүліктердің сатылғандығына қарай 721, 722 және 723-шоттарының тиістісі кредиттелінеді. Сондай-ақ 542-шотының дебиті мен 723-шоттың кредитінде шығып қалған қаржылық инвестицияларды қайта бағалаудан алынатын табыс сомасы көрсетіледі.

Біріккен кәсіпорынның басқа заңды және жеке тұлғаларға берген қарыздары мен несиелері үшін алынатын пайыз түріндегі табыстарына, сондай-ақ  дивиденд түрінде алынатын табыстарына 332-шоты дебиттелініп, 724-шоты кредиттелінеді.

725-шоты кредиті бойынша 30,32, 35, 43, 44, 45, 64, 66 және 67-бас шоттарының тиісті шоттарының дебитімен валюталар бағамының өзгеруі нәтижесінде оң бағамдық айырмашылыққа сәйкес табыстар уақытта корреспонденцияланады.

726 және 727-шоттар кредиттері бойынша  1, 2, 3 және 4-ші бөлімдері шоттардың  тиістісінің дебитімен корреспонденцияланады.

Шығыстар есебі

Кәсіпорындардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында пайда  болатын шығындар сомасының жиынтығы кәсіпорынның шығыстары боып табылады. Біріккен кәсіпорындағы шығыстардың есебі 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86 және 87-бас шоттарының бөлімше шоттарында есептеледі.

Жоғарыда аталған “Сатылған  тауарлардың өзіндік құны” бас  шотына тиісті 801-шотының дебетімен  кәсіпорын таурларды, дайын өнімдерді сатқан кезде 22-бас шотының бөлімше шоттары, ал жұмыстарының орындалуы, қызметтердің көрсетілуі барысында 90, 92-бас шоттарына тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

811 және 821 активті шотының дедитіне 6-шы бөлімнің тиісті шоттарының  кредитіне кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлеріне есептелген еңбекақы сомасы, сыйақылар сомасы, демалыс уақыттарына есептелген ақылар, бюджетке салық ретінде төленуге тиісті сомалар, бюджеттен тыс мекемелерге төленуге тиісті сомалар, жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі үшін төленуге тиісті сомалар және басқадай төленетін шығындар сомалары жазылады.

Біріккен кәсіпорынның банк немесе банктен тыс мекемелерден алған  несиелері үшін есептелетін пайызға 831-шоты дебиттелініп, 684-шоты кредиттелінеді.

Біріккен кәсіпорын өзінің меншігіндегі материалдық емес активтерін, негізгі құралдарын, құнды қағаздарын сатуға немесе басқадай жолмен есептен шығаруға байланысты шығындарды, сондай-ақ ақша құнының өзгеруіне байланысты бағамдық айырмашылықтан болған сомаларға, т.б. 841, 842, 843, 844 және 845-шоттардың тиістілері дебиттелінеді, 10, 11, 12, 13, 14, 30, 32, 35, 40, 43, 44, 45, 64, 66және 67-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді.

851-шоты кәсіпорынның таза табысын  есептеу уақытындағы бюджетке  төленуге тиісті салық сомаларына байланысты шығынды жинақтауға арналған. Бұл шот дебеті бойынша 631 дәне 632-шоттардың кредитімен корреспонденцияланады. 861, 862, 863 және 864-шоттары дебиті бойынша кәсіпорының осы шоттарының аттарына сәйкес жағдайларға байланысты шыққан шығындары мен шеккен зияндарының сомасынан ақша қаражаттары, негізгі құралдар, материалдар және т.б. тиісті активті шоттардың кредитімен корреспонденцияланады. Ал мұндай жағдайларға байланыста алынған табыс сомаларына үшінші немесе төртінші тарауларының тиісті шоттары дебиттелініп, 862-шоты кредиттелінеді.

871-шоттың дебиті және 14-бас шоттың  тиісті бөлімше шоттарының кредитінде  біріккен кәсіпорынның басқаларға  үлестік қатысудан болған жағдайда  шеккен зияндарының сомасы көрсетілсе, керісінше, мұндай жағдайлардағы субъектінің тапқан табыстарына 14-бас шотының бөлімше шоттарының тиістісі дебиттелініп 871-шот кредиттелінеді. Жылдың аяғында 8-бөлімнің шоттарында жинақталған шығынның жиыны осы шоттардың кредитінен 571-шотының дебитіне апарылады. Сөйтіп 571-шотында жыл бойы субъектінің тапқан табысы мен шығындары жинақталып, таза табысы анақталады. Осы 571-шотта анықталған таза табыс осы шоттың дебитіне 561-шотының кредитіне жазылады. Егер 571-шотының жылдық қалдығы дебитінде болса, яғни субъект жылды зиянмен аяқтаған болса 571-шот кредиттелініп, 561-шот дебиттелінеді.

4. Дебиторлық берешектер мен міндеттемелер есебі

Дебиторлық берешектер есебі 

Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық комиссияның 1996 жылғы №2 “Қаржылық  есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздер туралы”-деп аталатын қаулысына сәйкес “Дебиторлық борыш” иелік ету құқықтарымен қоса заңды құқықтарына байланысты актив болып саналады. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді активтердегі “Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар” бабына енгізілуі мүмкін.

Біріккен кәсіпорындардың дебиторлық борыштарының есебіне мына төмендегі  аталған есептілік тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады (қолданылады) №7 Журнал-ордерлер – 333-шотының кредиті бойынша, №8 Журнал-ордер – 331, 332, 334-шоттарының және 35-бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша, №8 Журнал-ордерге қосымша ведомость – 35-бас шотындағы бөлімше шоттарының дебиті бойынша, №10 Журнал-ордер – 31-бас шотының бөлімше шоттарының және 34-бас шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша, №11 Журнал-ордер – 30бас шотындағы бөлімше шоттарының және 32-бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер  және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады.

Дебиторлық борыштар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3-“Дебиторлық борыштар” бөлімінің 30, 31, 32, 33, 34, 35-бас шоттарында есептелінеді.

30-бас шоттың бөлімше шоттары,  сатып алушылармен тапсырыс берушілердің  кәсіпорындарға деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлім 301, 302, 303-шоттары жайлы ақпараттарды ашып көрсетеді. 301-шотта тиеліп жіберілген өнімдер, атқарылған  жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төленуге тиісті сомасы есептелінеді. 30-“Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы”-деп аталатын бас шотының бөлімше шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте  сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге, тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда Д-т301, К-т 701; тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер байланыста ҚҚС-ны есептелгенде Д-т 301 К-т 633; сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағала қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Д-т 301, 302, 303 К-т721, 722, 723; сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша ҚҚС есептелгенде Д-т 301, 302, 303 К-т 633; шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына Д-т 301, 302, 303 К-т 725; айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде Д-т 301, 302, 303 К-т727; сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 301; сатып алынған мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда Д-т 711 К-т 301, 302, 303; кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінң сомасына Д-т 712, 713 К-т301, 302, 303; қайтарылған тауарлар мен өнімдерге есептелінген ҚҚС сомасы Д-т 301, 302, 303, 321, 322, 323 К-т 633; шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары бойынша пайда болған жағымсыз бағамдық айырмашылық сомасына Д-т 844 К-т301, 302, 303 корреспонденциялар жазылады.