Бириккен касипорын

Ай сайынғы амортизация нормасы 120,0 / 60 = 2 000 теңге немесе 1067 (2 000*100/120,0). МЕА оларды пайдалану мерзімі ішінде кәсіпорынға белгілі бір табыс әкелуге тиіс. Амортизацияны есептеу МЕА құны толық өтелгеннен кейін немесе актив табыс әкелуді доғарған сәттен бастап тоқтатылады. МЕА ұтымды пайдалану мерзімінің дүрыс есептелінуіне олардың амортизациясын өндіріс немесе айналым шығындарына қосу тәуелді, демек оған кәсіпорын қызметінің шынайы қаржы нәтижесі де тәуелді болмақ. МЕА амортизациясының есебі РТ №6-нысанында жүргізіледі. Амортизацияны есептеуді бухгалтерлік есептің шоттарында НҚ бойынша тозуды есептеуге ұқсас көрсетіледі. Амортизацияны есептеу сомасына Д-т 811, 821, 935 К-т 111-116 жазуы беріледі.

111-116-шоттар  бойынша талдамалы есеп МЕА түрлері және жекеленген объектілері бойынша ұйымдастырылуға тиіс.

МЕА түгендеген кезде кәсіпорынға меншік құқына тиесілі МЕА нақты қолда бары, оларды баланста көрсетудің дұрыстығы мен мерзімділігі, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығы, моральды ескірген активтердің бар-жоғы тексереді.

Бастапқы  құжаттамада МЕА объектісінің егжей-тегжейлі сипаттамасы болып, олардың бастапқы құны, ұтымды пайдалану мерзімі, тозу нормасы, объект падаланатын бөлімщелер, МЕА түгендеулері көрсетілуге тиіс. Объектінің өзінің бар-жоғын және пайдаланудағы кәсіпорынның құқын растайтын құжаттардың қолда барын анықтау қажет.

Кәсіпорын аукционда басқа кәсіпорынның активтерін (НҚ, материалдар, дайын өнімдер және басқалар) сатып алады, сондай-ақ пассивтер  кәсіпорынның балансы бойынша 6 000,0 теңге құрады. Активтерді сатуды бөлген жағдайда, олардың нақы бағасы бойынша құрылтайшы 6 000,0 түсім түсіреді. Кәсіпорынды аукционда немесе одан тыс жерде біртұтас түрінде сатқан кезде сатып алу құны 10 200,0 теңге құраған. Активтің бөлініс бағасы мен кәсіпорынды біртұтас түрінде сатқан кезде алынған түсімнің арасындағы айырма сомасы “фирма бағасын” немесе гудвиллді құрайды.

Сатып алушы кәсіпорын активтерінің шынайы құнынан артық 4200,0 төледі. Дәлелдемелері сатып алынған кәсіпорын өткізу нарқында монополияның қайсы бір нысанына ие болған, кәсіпорынды сатып алғанда сатып алушы фирма ішкі немесе сыртқы нысанына ие болған, сатып алушы фирма өндірісті бұрынғы атымен жүргізбек, өйткені оның тауарлары кеңінен танымал және сұранысқа ие, кәсіпорында білікті қызметкерлер бар, кәсіпорында пайда әкелгіш тауар белгілері, тауардың шығатын жері, лицензиялар бар, кәсіпорын сатып алынатын материалдық ресурстарды өткізу нарқына жақын орналасқан болып табылады.

1. Нұсқа

Сатып алынған кәсіпорын заңды тұлға мәртебесін, дербес немесе жеке балансын сақтайды. Сатып алынған кәсіпорынның активтерінің құны шегінде төленген баланстық құнына Д-т 562 К-т 441, кәсіпорынды сатып алу құнының оның барлық активтерінің құнынан арту сомасына Д-т 105 К-т 441, 10 жыл ішінде, бірақ субъект қызметінің мерзімінен аспайтындай мерзімде МЕА тозуына есептеу жүргізіледі 4200,0/120 ай= 35,0 (ай сайын) Д-т 935 / негізгі өндіріс К-т 115 – 35,0, егер қандай да бір себептерге байланысты гудвиллді есептелген амортизация сомасы оның құнын жаппаса, онда айырма зиянға есептен шығарылады, бұл орайда Д-т 821 К-т 105 және жыл соңында Д-т 571 К-т 821жазулары жазылады.

2. Нұсқа

Жұмыс істеп тұрған кезінде сатып  алынған кәсіпорын заңды тұлға  мәртебесін жоғалтады, оның активтері  мен пассивтері сатып алушы фирманың балансына қосылады. Баланста көрсетілген құнға Д-т 562 К-т441 – 6 000,0 млн.теңге, кәсіпорынды сатып алу құнының олардың барлық активтерінің құнынан арту сомасына: Д-т 105 К-т 441 – 4200,0, сатып алынған кәсіпорынның барлық активтері акт бойынша қабылданды Д-т 10, 12, 20, 22, 32, 33, 40, 44, 45 және т.б. бөлімшелер К-т 562 – 6 000,0, сатып алынған кәсіпорынның барлық пассивтері акт бойынша қабылданды Д-т 562 К-т 11, 13, 50, 56, 60, 61, 63, 65, 66, 67, 68 және т.б. бөлімшелер – 6 000,0, 10 жыл бойына ай сайын есептелген амортизация: Д-т 935 К-т115 – 35,0, 10 жылдан кейін гудвиллдің есептен шығарылуы Д-т 115 К-т 105-4 – 200,0 жазулары жазылады.

Бедвилл жағдайында сатып алынған  кәсіпорын құны 10 000,0; 7 000,0 сатып алынған, бедвилл – 3 000,0 Д-т 562 К-т 441 – 7 000,0;

                                 Д-т 562 К-т 727 – 3 000,0;

Жыл соңында: Д-т 727 К-т 571 болады.

Негізгі құралдар есебі

Біріккен кәсіпорынның негізгі  құралдар есебі Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есеп жөніндегі 13.11.96 жылғы №3 Ұлттық комиссиясы бекітіп, 01.01.97 жылғы күшіне енген қаулысына сәйкес №6 “Негізгі құралдар есебі” бухгалтерлік есеп стандарты бойынша реттеледі.

№6 БЕС бойынша біріккен кәсіпорынның негізгі құралдары – бұл еңбек  құралы ретінде материалдық  өндіріс саласында, сондай-ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдарына мыналар жатады: жылжымайтын мүліктер,көлік құралдары, жабдықтар, аулау аспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, үлкен және өнім беретін малдар, арнайы құралдар мен басқа да негізгі қорлар

Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай біріккен  кәсіпорындардың  негізгі құралдары былайша бөлінеді:

• өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.
• Өндірістік емес – бұл – тұтыну мақсатындағы негізігі құралдар.

 Тиістілігі бойынша негізгі  құралдар меншікті, қысқа мерзімге  жалданған, ұзақ мерзімге жалданған, пайдалану сипатына қарай біріккен  кәсіпорынның  негізгі құралдары қолданыстағы және запаста тұрған, заттық құрамы бойынша негізгі құралдар инвентарлық және инвентарлық емес. Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады.  Өнеркәсіп саласына экономикалық барлық салаларында өнеркәсіп өнімдері өндіру процесімен тікелей байланысты негізгі қорлар жатады. 

Біріккен кәсіпорынның негізгі құралдарының есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі  құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу сәтінде  көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты  өндірістік шығындар, негізгі құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар, жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар, құрылыс мерзіміне берілген несие үшін пайыздар, активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.

Жер учаскесінің бастапқы құнына мыналар  шотта көрсетілген сату бағасы, жылжымайтын  мүлік жөніндегі агенттерге комиссиялық  сыйақы, сатып алу-сату құжаттарын ресімдеу бойынша заңгердің көрсеткен  қызметін төлеу, салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалануға әзірлеу жөніндегі шығындар (үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу) кіреді.

“Альтаир” ЖШС-і аумағында 1 200 000 теңгенің құрылысы орналасқан жер  учаскесін сатып алды. Жылжымайтын  мүлік жөніндегі агенттің көрсеткен қызметінің құны – 23 000 теңге, шарт жасау жөніндегі заңгер көрсеткен қызмет құны – 15 600 теңге, құрылысты бұзу шығындары 35 000 теңге, үйді бұзудан алынған табыс 12 300 теңге, учаскені тазалау және тегістеу жөніндегі шығындар 7 000 теңге.

Учаскенің бастапқы құны: 1 200 000 + 23 000 + 15 600 + (35 000 – 12 300) + 7000 = 1 268 300 теңге құрайды. Д-т 121 (жер) К-т 671 (жеткізушілермен есеп айырысу). Сатып алынған жабдықтардың бастапқы құнына сатып алу бағасы, тасымалдау шығындары (тасымалдау уақытындағы сақтандыру), монтаждау шығындары, жабдықтың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында сынақтан өткізу шығындары қосылады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі  құралдардың келіп түсуі негізгі  құралдарды қабылдау-өткізу (қозғалысы) (НҚ) №1 нысанындағы актімен ресімделеді. Ол жекелеген объектілерді негізгі құралдардың құрамына есептеу үшін, олардың пайдалануға берілуін ресімдеу үшін, негізгі құралдардың бөлімше ішіндегі қозғалысын ресімдеу үшін, негізгі құралдардың қоймадан (запастан) пайдалануға беру үшін, сондай-ақ басқа субъектіге беру мақсатында НҚ құрамынан шығарып тастау үшін пайдаланады. Негізгі құралдарды қабылдау ресімдеген кезде басшы тағайындаған қабылдау комиссиясы әрбір жеке объектіге бір дана акт жасайды. НҚ бірнеше объектілерін қабылдау-өткізуді ресімдейтін жалпы актіні жасауға шаруашылық бұйымдарын, құрал-саймандарын, жабдықтарын есепке алған кезде, егер бұл объектілер біртектес болса, құндары бірдей болса және бір күнтізбелік айда қабылданған болса, рұқсат етіледі. Акт ресімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттармен бірге бухгалтерияға беріледі. Оған бас бухгалтер қол қояды және субъект басшысы немесе соған өкілетті адам бекітіледі. НҚ ішкі қозғалысын ресімдеген кезде акт екі данада жасалады. НҚ басқа объектілерге сатылған кезде акт үш данада жасалады, оның екеуі өткізуші субъектіде қалады (1-сі НҚ қалдығы мен қозғалысы туралы есептемеге, екіншісі есеп айырысу-төлем құжаттарына қоса беріледі), үшіншісі НҚ қабылдайтын тұлғаларға беріледі. Жас өсімдіктерді қабылдау мен оларды “жас өсімдіктер” тобына есептеуді, сондай-ақ өсімдіктерді “пайдаланудағы өсімдіктер (толық ұрықтанғанға немесе бұтақтар өскенге дейін)” тобына ауыстыруды көпжылдық өсімдіктерді қабылдау және пайдалануға беру актісімен ресімделеді. Акт бекітілгеннен кейін техникалық құжаттармен бірге бухгалтерияға тапсырылады.

Біріккен кәсіпорынның негізгі  құралдардың есебі активтік 121-126-шоттарда жүргізіледі, оларды субшоттар бастапқы бағасымен немесе ағымдағы құнымен (негізгі құралдар бойынша қайта  бағалаудан кейін) ескеріледі. Есептелген тозу сомаларын есепке алуға пассивтік 131-134-шоттар арналған.

Үйлер мен жеңіл автомобильдерді  сатып алғанда баланстық құнына Д-т 122-124 К-т 671, тозу сомасына (егер пайдалануда болған объектілер сатып алынса) Д-т 122-124 К-т 131, 133 – 100,0, ҚҚС-ты қоса алғанда, жеткізуге байланысты шығындар Д-т 124 К-т 671 – 50,0, жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы берешек өтелгенде Д-т 671 К-т 431, 441, 451, 452 – 350, 0 жазуы жазылады. Егер сатып алу бір қалада және бір күнтізбелік ай ішінде жүргізілсе, онда бухгалтерлік жазбаны 671-шотта көрсетпестен жүргізуге болады, яғни Д-т 122, 124 К-т 431, 441, 451, 452, тозу сомасына (құжаттар бойынша ) Д-т 122, 124 К-т 131, 133. Бұл тәртіп бұзу болып саналмайды, өйткені ол қаржы нәтижелерінде көрсетілмейді. Өзге қалалық есеп айырысу  жағдайында бухгалтерлік жазбаларды 671-шот арқылы жүргізуге болады, егер үйлер мен автомобильдер жаңа болса, онда тозу операциялары болмайды. Егер НҚ нарықтықтық бағасы бойынша сатып алынса, онда ол НҚ бастапқы құны болып саналады. Сатып алынған басқа НҚ (бухгалтерлік жазбаларды ақша шоттарымен жасауға болмайды, өйкені есепке алуға арналған ҚҚС бөлініп көрсетіледі) ҚҚС-сыз салық шот-фактураларына сәйкес келісім құнына Д-т 123-125 К-т 671 – 300,0; ұсынылған шот бойынша ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671 – 45,0; кіріске алу сәті бюджет алдындағы берешекті кемітуге ҚҚС-ты жатқызу сәті болып табылғанда Д-т 633 К-т 331 – 45,0; жеткізушілерге төленген шоттарға Д-т 671 К-т 431, 441, 451 – 360,0 жазуы жазылады. Егер алдын ала төлем жүргізілсе жүргізілген алдын ала төлемнің сомасына Д-т 351 К-т431, 441, 451, 452 – 360,0; НҚ келісім құнына Д-т 123, 125 К-т 671 – 300,0; ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671 – 45,0; ҚҚС есепке алу Д-т 633 К-т 331 – 45,0; берілген аванстврды (алдын ала төлемдерді) есепке алу:  Д-т 671 К-т 351 – 60,0 жазу жазылады.

Егер НҚ демеушілік көмек  ретінде алынса, онда оларды былайша кіріске алады: Д-т 122-125 К-т 727 – 1200,0. Егер табыс ету құжаттарында тозу сомасы көрсетілсе, онда баланстық құнына Д-т 122-125 К-т 727 – 400,0; тозу сомасына: Д-т 122-125 К-т 131-134 – 800,0 жазуы көрсетіледі. Ал егер негізгі құралдар атқарушы үкімет органдарынан субсидия түрінде алынса, Д-т 122-125 К-т 726 – 1млн теңге, табыс етілген НҚ пайдалануда болып, құжаттарына тозу құны көрсетілсе. Онда баланстық құнына Д-т 122-125 К-т 726 – 600,0; тозу сомасына Д-т 122-125 К-т 131-134 – 400,0 жазуы көрсетіледі. Жыл қорытындысы бойынша 7-бөлімнің шоттарында көрсетілген табыстар жиынтық табыстың өсуіне жатады: Д-т 726, 727 К-т 571

НҚ жарғылық капиталға салым ретінде келіп түскенде мәлімделген жарғылық капиталдың сомасына Д-т511 К-т 501-503 – 5 млн теңге; Жарғылық капиталға салым ретінде келіп түскен НҚ келісім құнына Д-т 122-125 К-т 511 – 3500,0 болады. Егер пайдалануда болған НҚ келіп түссе және келісім құны баланстық құнына сай келсе, онда баланстық келісімді құнына Д-т 122-125 К-т 511 – 2300,0; тозу сомасына Д-т 122-125 К-т 131-134 – 1200,0; құрылтайшылар енгізген салымның қалған сомасына Д-т 101-103, 201-205, 208, 221-223, 106, 431, 441, 451, 452 К-т511 – 1 500,0 жазуы беріледі. Тауар-айырбас операциясы нәтижесінде НҚ келіп түскенде босатылған таурлардың сатып алу құнына Д-т 801 К-т 222 – 1200,0; ҚҚС-сыз босатылған тауарлардың келісім құнына (салық шот-фактурасына сәйкес) Д-т 301 К-т 701 – 1500,0; ҚҚС сомасына (салық шот-фактурасы бойынша): Д-т 301 К-т 633 – 225,0; Алынған НҚбаланстық құнына (егер құжаттарда тозу сомасы көрсетілсе) Д-т 122 К-т 671 – 1500,0; Тозу сомасына (қабылдау-өткізу құжаттары бойынша) Д-т 123 К-т 132 – 200,0; ҚҚС сомасына (әріптестен алынған салық шоты бойынша) Д-т 331 К-т 671 – 225,0; ҚҚС есепке алу: Д-т 633 К-т 331 – 300,0; өзара міндеттемелерді есепке алу: Д-т 671 К-т301-1 – 800,0 (1500,0+300,0); жыл соңында:

1. Шығындар жиынтық табысты кемітеді: Д-т 571 К-т801 – 1200,0;
2. Табыстар жиынтық табысты арттырады д-т 701 К-т571 – 1500,0.

Аталған операциядан  алынатын табыс (571-шоттың кредиттік  сальдосы) – 300,0 жазулары жазылады.

НҚ түгендеу кезінде  анықталған артықшылықтары (келіп түскен кезде кіріске алынбағандары) Д-т 122-125 К-т 727 бухгалтерлік жазбамен кірістеледі.

Инвентарлық объект НҚ есебінің объектісі  болып табылады, яғни оған тиесілі  бейімдеулері және керек-жарақтарымен бірге аяқталған құрылғы немесе жеке оқшауланған зат (заттар кешені) белгілі бір дербес функцияларды орындауға арналған. Инвентарлық объектіге инвентарлық нөмір тағайындалады. Объектінің нөмірлеуін әдетте реттік-сериялық жүйе бойынша құрады.

Мысалы, үйлер  үшін 0001-ден 0299-ға дейінгі ғимараттарға 0300-ден 0499-ге дейінгі нөмірлер бөлінген.