Бириккен касипорын

Тауарларды сату мен сатып алу  кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу  келісімдері, консигнация жайлы  келісімдер мен сату және сатып алу  келісімдері, сондай-ақ келісімшарттармен және т.б. құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі – тауар. Сондықтан келісімшартта тауарлардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және кезекті тұрақтылық (фиксация) болып көрсетіледі.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы  сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар үшін вексель алады. Вексель  өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі  өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельдер эмитенттер бойынша қазынашылық және жекеше; төлем түрі бойынша жай және аударылмалы; төлем кепілдігінің барлығына қарай қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; төлеу тәртібі бойынша мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді. Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналады. Біріккен кәсіпорынның бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап, оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы 302-шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілер мен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады. Сатылған тауар, дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда Д-т 302 К-т 301, 321, 322, 323; вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына Д-т 431, 441, 451 К-т 302 болады.

Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен  көрсетілген қызметтер үшін уақтылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөгігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездеседі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзім аралығында төлем жасай алмау фактісі осы берешек сомма жабылмай қалады.

Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде  есептен шығарылып, белгілі бір  уақыт өткеннен кейін бұл қарыз  сомасы өтелінсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады: Д-т 311 К-т 301. Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебіне танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 727 жазуы жазылады. 311-шот бойынша субъектінің бухгалтерлік есебіне мынадай корреспонденциялар жазылады:

• Күдікті қарыздар бойынша резерв құрылғанда Д-т 821 К-т311;
• Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен дебиторлық борыштың есептен шығарылуына Д-т 311 К-т 301, 302, 303

Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары Д-т 821 К-т 311 бойынша сторно етіледі. Бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз күдікті қарыз бойынша жасалынған резерв сомасы алынып тасталып көрсетіледі.

Мысалы: қандай да бір біріккен кәсіпорынның дебиторлық қарызы 200 мың теңге, ал күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50 мың теңгені құрайды – деп есептейік.  Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде резерв сомасы 50 мың теңге кезең шығындары ретінде танылады да  бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз сомасы 50 мың теңгеге азайтылып 150 мың теңге (200 –50=150 мың) көрсетіледі.

32-“Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің  дебиторлық борышы” бас шотының  323-“Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың борышы” шоттарында  барлық бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың дебиторлық  борыштары жайлы ақпараттар көрініс  табады. 323-“Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы” шотын сипттай келе, бухгалтерлік есептің №15 “Бірлескен қызмет бойынша қаржылық есеп беруде үлестік қатысудың көрсетілуі” стандартында “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлға” сөзіне түсініктеме берілген. Айтылып өткендей “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың” қатысушысы өзінің жеке қаржылық есептемесінде және біріктірілген (консолидациялық) қаржылық есептемеде өзінің үлестік қатысуын көрсету қажет. Ол пропорционалды біріктіру үшін есеп беретін форматтардың біреуін қолдану негізінде жүзеге асады. 32- бас шоттың бөлімше шоттарына сәйкес бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар үшін есеп айырысу шотынан және басқа субъектілердің шоттарынан төлем жүргізілген уақытта Д-т 323 К-т 441; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға кассадан ақша қаражатары берілген уақытта Д-т 323 К-т 451; сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуы Д-т 323 К-т 701, 702, 703, 721, 722, 727; ҚҚС сомасына Д-т 323 К-т 633; шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылық Д-т 323 К-т 725; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштардың жабылуы Д-т 302, 431, 441, 451 К-т 323; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштардың салыстыру актілері арқылы кредиторлық борыштардың есебінің жабылуы Д-т 641, 642, 643 К-т323; бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борыштарын олардан ТМҚ-ды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабу Д-т 661, 662 К-т 323; шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылық Д-т 844 К-т 323 шоттарымен корреспонденцияланады.

   Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың басқадай операциялары  бойынша тиісті дебиторлық борыштары  331, 332, 333, 334-шоттарында есептелінеді.

Бұл шоттарда 30-бөлімшесінің шотарында  есептелуге жатпайтын есеп айырысу  операциялары есептелінеді.

331-“Алынуға тиісті ҚҚС” шоты  сатып алынған негізгі құралдары,  материалдары, т. б. бойынша жабдықтаушыларға  төленген ҚҚС сомасы жайлы  ақпараттарды жинақтауға арналған. Алынған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн салығы сомасына Д-т 331 К-т 671, 687, т.б.

332-“есептелінген пайыздар”- шотында  кәсіпорынның шартта қаралған  жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді.

Осыған байланысты 332-шотына сәйкес жалдағы негізгі құралдар, алынған бексельдер, берілген қарыздар бойынша пайыздарға Д-т 332 К-т 724; есептелінген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына Д-т 421, 422, 431, 441, 451 К-т 332бухгалтерлік жазулары жазылады.

333-шотта жұмысшылар мен басқа  да тұлғаларға қарызға қызметтегі  іссапарлары және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар есептелінеді. Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі және қызметтегі іссапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомалар Д-т 333 К-т 431, 441, 451; жұмысшыларға берілген қарыз сомаларының Д-т 333 К-т431, 441, 451; есепті кезеңге жоғалған, бүлінген жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлеуге тиісті сомасына Д-т 333 К-т 611; Есепті беруге тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта Д-т 101-106, 121-126, 141-144, 201-206, 208, 222 К-т 333 болады.

Есеп беруге тиісті тұлғалардың  аванс ретінде алған сомаларының  пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік  бойынша кінәлі адамдардың төлеген  сомалары, жұмысшылардың алған қарыз сомаларының қайтарылуы ақша қаражаттары шоттарына келіп түскенде Д-т 431, 441, 451, 681  К-т 333; есеп беруге тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған шығындарының сомасына Д-т 811, 821, 938, 948 К-т 333; жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға байланысты дебиторлық борыштың пайда болуына Д-т 334 К-т202-206, 208; банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға Д-т 334 К-т 431, 432, 441; құны акцептелген, төленген ТМҚ, айналымнан тыс активтер қоймаға келіп түскенде олардың жетіспеушілігі мен бағалардың сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге Д-т 334 К-т671; ағымдағы жыл бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлға, сондай-ақ өсімақыларға Д-т 334 К-т727; төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша дебиторлық борыштың пайда болуына Д-т 334 К-т862 шоттаро корреспонденциясы беріледі.

Сонымен қатар 334-шотта төленуге тиісті жал төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдар  артық төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, ТМҚ-дың жетіспеушілігі, өсімақылар, т.б. есептелінеді.

Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленгенде Д-т 341 К-т 441, сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасы есеп беретін уақытта Д-т 811, 821, 938, 948 К-т 341 жазуы жазылады.

Алдағы кезеңдер үшін төленген жал  төлемінде Д-т 342 К-т 731, 441, 451, есепті кезеңге жатқызылатын жал төлемінің  есептен шығарылуына Д-т 811, 821, 937, 947 К-т 342 жазуы жазылады.

Берілген аванстар 351, 352-шоттарынан тұрады, бұларға байланысты бухгалтерлік есепте ТМҚ-ды жеткізіп беру үшін, орындалатын  жұмыстар мен көрсетілген қызметтер  үшін берілген аванстар Д-т 351, 352 К-т 423, 431, 441, 451; несие есебінен берілген аванс Д-т 351, 352 К-т 601, 602, 603; шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша тиімді бағамдық айырмашылықтардың пайда болуына Д-т 351, 352 К-т 725; бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың  пайдаланылғаннан қалғаны қайтарылғанда Д-т 423, 431, 441, 451 К-т 351, 352; бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз сомаларды жапқанда Д-т 671 К-т 351, 352 шоттар корреспонденциялары жазылады.

Міндеттемелер есебі

Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-“несиелер”, 61-“Алдағы кезең кірістері”, 62-“Дивидендтер бойынша есеп айырысу”, 63-“Бюджетпен есеп айырысу”, 64-“Еншілес (тәуелді) серіктекстікпен есеп айырысу”, 65-“Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу”, 66-“Алынған аванстар”, 67-“Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу”, 68-“Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу”-деп аталатын бас шоттардың тиісті бөлімше шоттары орналасқан.

Несие беру және оны қайтару тәртібі  тиісті заңдарға сәйкес және субъектінің  банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісімшарты негізінде реттеліп жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорындар банк мекемесінен  несие сұрамастан бұрын несие алудың қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық банктердің несие беру, өтеу, өсім пайызы ставкаларымен және басқадай талаптармен танысып алдын ала шешіп алуы қажет.

Несие алу үшін біріккен кәсіпорын  банк мекемесі басшысының атына өтініш береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның жұмсалынатын мақсаты мен бағытын, өтеліну яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес жоспар және т.б. құжаттар табыс етуі тиіс.

Жалпы біріккен кәсіпорындарға берілетін  несие сомасы, банк мекемесінің жауапты  мамандары субъектінің өткізген құжаттарын тексеріп, несие бойынша  борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік туралы келісімшарттың орындалуына сәйкес беріледі.

Біріккен кәсіпорын банк мекемесінен  несие алған уақытында Д-т 441, 451, 671 К-т 601 жазуы жазылады. Ал бұл алынған  несие қайтарылған уақытта Д-т 601 К-т 441 жазуы жазылады. Осы алынған  несиесі үшін есептелген пайыз сомасына Д-т 831 К-т 684 жазуы жазылады. Біріккен кәсіпорын бұл міндеттемені төлеген уақытта Д-т 684 К-т 441 жазуы жазылады.

Шетелдік банктерден немесе басқалардан  шетелдік валюта түрінде несие алғанда  субъектінің бухгалтериясында Д-т 431, 432 К-т 601 болады. Ал бұл несиені қайтарғанда Д-т 601 К-т 431, 432 жазуы беріледі.

Алдағы кезеңдер табыстарының есебі  611-шотта жүргізіледі. Біріккен кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді құнды қағаздарды олардың номиналды құнынан жоғары бағамен сату арқылы таратуына болады. Бұл жағдайда сату бағасы мен номиналды құнының арасында жағымды айырма 611-шотының кредиті бойынша есепке алынып, содан кейін құнның төмендеуіне қарай Д-т 611 К-т 723 жазуы жазылады. 611-шотта алдын ала сатылған айлық және тоқсандық жол жүру билеттері бойынша субъектіге келіп түскен ақша қаражаттары және жүк немесе жолаушылар таситын көлік құралдары үшін күні бұрын төленген ақы есептелінеді.  Жоғарыда аталған төлемдер субъектіге келіп түскенде Д-т 431, 441, 451 К-т 611 жазуы жазылады. Қаржының төленуіне қарай есепті айдың табысы болып саналатын, бұрын яғни алдын ала алынған табыстар субъектінің бухгалтерлік есебінде Д-т 611 К-т 704, 705, 706, 724, 727-бойынша көрсетіледі. Жоғалған, ұрланған және т. .б бойынша кінәлі адамдардан өндіріп алуға тиісті мйындалған сомасына бухгалтерлік есепте Д-т 333 К-т 611 көрінеді. Бүлінген, жоғалған немесе т.б. жетіспейтін құндылықтар бойынша кінәлі адамдардан өндіріп алынуға тиісті, яғни олардың төлеуге тиісті берешек сомалары өтелуіне қарай: Д-т 431, 441, 451, 681 К-т 333 жазылады.

Акционерлер мен оларға төленуге тиісті дивидендтер брйынша есеп айырысу  есебі 62-бас шоттың бөлімше шоттарында есептелініп жүргізіледі. Дивидендтер  есептеген уақытта: Д-т 561 немесе 562 К-т621, 622 болады. Заңды және жеке тұлғаларға есептелініп төленетін дивиденд сомаларынан 15%-ставкасы бойынша табыс салығы ұсталынуға тиіс және одан әрі бұл сома салық салуға жатқызылмайды. Ол Д-т 621, 622 К-т 634 жазуы түрінде көрінеді. Ал салықты бюджетке аударған кезде Д-т 634 К-т 441болады.

Біріккен кәсіпорындардан – алынатын салықтар, мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігіне қосымша жалпы мемлекеттік әлеуметтік, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, кейінге қалдырылған табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы және акциздік салықтары мен алымдары енгізіледі.