Бириккен касипорын

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық  қарыздардың есебі 643-синтетикалық шотта жүргізіледі. Ірі кәсіпорындарда талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланылады. 641, 642, 643-шоттары бойынша карточкаларға, тізімдеиелерге немесе машинограммаға жазу үшін үлгілі түрі №280-кредиторлық хабарлама немесе шоттар негіз бола алады. Еншілес (тәуелді) кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған материалдары мен сатып алынған тауарларына Д-т 201,208, 222 К-т641, 642, 643 жазылады, ал алған дайын өнімдері, негізгі құралдары және материалдық емес активтеріне бухгалтерлік есепте Д-т 122-125, 101-106 К-т 641, 642, 643 болады. Бас кәсіпорын мен еншілес серіктестіктер арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексеру актлері негізінде дебиторлық қарыз сомасының кредиторлық қарыз сомасымен жабылуы: Д-т 641, 642, 643 К-т 321, 322, 323 жазылады. 641,  642 және 643-шоттарда талдамалық (аналитикалық) есеп жеке серіктестіктер бойынша жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорындар өздерінің  мүліктерін және жеке адамдарын, әртүрлі  қауіптен сақтандыру мекемесімен келісімшарт  жасасып, белгіленген мөлшерде тиісті жарна төлеп тұрады. Мүлік пен жеке басты сақтандыру  бойынша есеп айырысу 651-шотында жүргізіледі. Біріккен кәсіпорынның мүліктерін және жұмысшы қызметкерлерін сақтандыру  жарнасы есептелінгенде Д-т 811, 821 К-т 651 жазылады. Зейнетақымен есеп айырысулар есебі 653-шотында жүргізіледі. Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдар шарттар бойынша жұмысшы жалдайтын тұлғалар, зейнетақы қорына жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына белгіленген мерзімінде жарна төленбеген жағдайларда кәсіпорын өсім сомасын төлейді, сондай-ақ кәсіпорынның лауазымды тұлғаларына мұндай жағдайда айыппұлдар салынуы мүмкін. Жарна есептелгенде: Д-т 681 К-Т 653 жазуы жазылады. Ал бұл есептелінген жарналар қорға аударылған кезде: Д-т 653 К-т 441 жазуы беріледі. 653-шотының қалдығында зейнетақы қорына аударым қаражатын уақтылы төлемегені үшін өсім сомасы көрсетіледі. Уақтылы зейнетақы аударылмаған жарна үшін төленетін өсімақы сомасына: Д-т 821 К-т 653жазуы жазылады. Ал бұл соманы төлеген кезде Д-т 653 К-т 441 болады. Зейнетақы қоры қаражаттарының қозғалысы жөнінде біріккен кәсіпорын тоқсан сайын есеп беріп отырады. Зейнетақы қорына төленетін жарналар жұмысшы қызметкердің еңбекақысынан салықтарды ұстап қалғанға дейін олардың табыстарының барлық түрлерінен 10% мөлшерінде ұсталады. Барлық жарна төлеушілер жарналарды ай сайын еңбекақы төлеу мерзімі  ішінде аударулары тиіс, бірақ келесі айдың10-ынан кеш қалмауы керек.

Алдын ала келешекте сатылатын  тауарлар, орындалатын жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін жүргізу үшін 661, 662-шоттары қолданылады. Біріккен кәсіпорынның алынған аванс сомасына Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т661, 662 жазулары жазылады. Сатып алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген қызметтер алдын ала алынған аванстар сомасы шегерілгенде Д-т 661, 662 К-т 30, 32-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары жазылады. Ал алынған аванс сомасының толық падаланбағаннан қалған бөлігі қайтарылғанда Д-т 661, 662 К-т 431, 432, 441 жазуы жазылады. Біріккен кәсіпорындарының алған аванстарының талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір аванс берген субъектілер бойынша бөлек жүргізіледі.

Біріккен кәсіпорын өнім өндіруші кәсіпорындармен, сондай-ақ делдалдық  ұйымдармен өзін керекті материалдық  құндылықтар, техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісімшарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады. Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу есебі 671-шотында жүргізіледі. Бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олардың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептелінген қарыз сомаларының есебі жүргізіледі. 671-шоттың кредитінде тиісті материалдық құндылықтар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген фактура-шотына сәйкес есептелінген сомалар, ал бұл Д-т 671 К-т 43, 44, 45-бас шоттарының тиісті бөлімше шоттарынан және басқа да шоттардың кредитінен оларға төленген сомалар жазылады. 671-шоты бойынша есеп №6 журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігердің шот-фактураларының акцептелінуі, материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олардың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 “Келіп түскен” журналына тіркеледі. Бұл журнал бойынша кәсіпорында материалдық құндылықтардың уақытылы келіп түсуіне бақылау жасалынады. Журналға жазылуға тиісті мәліметтерді жабдықтау бөлімі таур-көлік накладнойлары, кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпоры қоймасына материалдық құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады. Фактураланбаған жабдықтарды жазу үшін үлгілі түрі М-7 “Материалды қабылдау туралы актілер” қолданылады, олар шот-фактуралармен ресімделген материалдар, сондай-ақ қабылдау кезінде артық шыққан ТМҚ-ға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп, №6 журнал-ордерге шот-фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасалған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген ТМҚ-дың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде №6 журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяғында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің “Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін”-деп аталатын арнайы бағанасында көрсетіледі. Журнал-ордерлер бойынша жиынтықтарды шығарғаннан кейін жолдағы ТМҚ құнын материалдық құндылықтар шоттарына жазады, олар материалдық жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады.

Жабдықтаушылар және қызмет көрсетушілермен  есеп айырысулар есебі жөніндегі  журналда ай аяғында 671-шот бойынша  талданған қалдықтар көрсетеді. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасызету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер, орындалған жұмыстар; фактураланбаған қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан; мерзімінде төленбеген есеп айырысулардан топтардан қалыптасады.

Жабдықтаубшылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша алынған ТМҚ үшін акцептелген фактура-шоты сомасына Д-т 201-208, 222-223, К-т 671; оған есептелінген ҚҚС сомасына Д-т 331 К-т 671; жабдықтаушылардың фактура-шотының қай шоттан төленгеніне қарай Д-т 671 К-т 441, 431; шот-фактура бойынша жабдықтаушыларға төленген ҚҚС сомасы бюджетке төленетін осы салықтың сомасынан шегерілгенде Д-т 633 К-т331; жабдықтаушылар мен қызмет көрсетушілердің орындаған жұмыстар мен көрсеткен қызметтері үшін акцептелген фактура-шотына: Д-т 126, 811, 821, 901, 921, 931, 934, 936, 941, 944, 945, 951 К-т 671; алынған несиенің есебінен, кассадан немесе басқа да шоттардан жабдықтаушы мен қызмет көрсетушілердің шоттары төленгенде Д-т 671 К-т 422, 421, 431, 432, 441, 451, 601, 602 шоттар корреспонденциялары беріледі

Біріккен кәсіпорынның жалдық міндеттемелері есебі 683-“Жалдық міндеттеме”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Алынған несие, жалдық келісімшарт және шығарылған бағалы қағаздар бойынша төленуге тиісті пайыздардың есебі 684-“Есептелінген пайыздар бойынша шығындар”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Төленуге тиісті пайыздардың барлық түрлерін есептеген кезде Д-т 831 К-т 684; есеп айырысу шотынан есептелінген пайыздар сомасы төленген кезде Д-т 684 К-т 441 жазуы жазылады. Басқадай есептелінген шығындардың есебі 686-“Басқа да есептелген шығындар”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Негізгі құралдарды жөндеу үшін арналған резервтер сомаларына 811, 821, 126, 934, 945 К-т686; жөндеу жұмыстарын жүргізу немесе олардың төлемақысымен байланысты нақты шығындар, өнімнің өзіндік құнына қосылмайды, керісінше оның жүргізілуіне қарай Д-т 686 К-т 920, 671, т.б. жазулары жазылады. Кредитолық қарыздар мен есептелген төлемдердің есебі 687-“Басқадай міндеттемелер”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Мұнда банктегі шоттарға қате түсірілген сомаға Д-т 423, 431, 432, 441 К-т 687; қате қосылған сомаларды банкке қайтарғанда Д-т 423, К-т 423, 431, 432, 441 жазулары жазылады.

Жалпы табыстан серіктестікке қатысушыларға  тиісті табыс сомасына 56, 55-бас шотының  бөлімше шоттары дебиттелініп, 687 кредиттелінеді. Бұл шоттардың кредитіне  тиісті шығындар есептелінетін 811, 821, 937 және 947-шоттарының дебиті бойынша есептелінген ағымдағы жалға төленетін сомалар есептелінеді. Сонымен қатар 687-шотта басқадай кредиторлармен арадағы есеп айырысу есебі жүргізіледі.

III. ТАРАУ. БІРІККЕН КӘСІПОРЫННЫҢ  АУДИТІ

1.   Аудиторлық тексеру және салықтық есептеу кезіндегі ерекшелігі

Аудиторлық  тексеру кезіндегі ерекшелігі

Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді активтерге жататындықтан олар біріккен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне  қолданатын еңбек құралдары, өндіріс құралы болып табылады. Активтерді жасауға, құруға кеткен шығындарды есептеуге болатын активтер, сатуға келмейтін активтер материалдық емес активтерге жатпайды. Материалдық емес активті есепке алуда біріккен кәсіпорын есепке алынғалы отырған материалдық емес активтердің болашақта белгілі бір табыс келтіретіне, дәлдігі мен нақтылығына, пайдалану мерзімінің делдігі мен нақтылығына сенімділігі жоғары болуы керек. Материалдық емес активтердің басқа активтерден ерекшелігі есепке алынып, баланста тұруының негізділігі, есепке алу кезіндегі бағалау және оның әрі қарайғы қозғалысын дұрыс есептеу, амортизациялық шығындарды дұрыс есептеу және салық салуға әсері немесе салық есептеуге әсеріне байланысты болып келеді.

Маетриалдық емес активтерді салқтық  есептеу негізінен салықтың үш түріне байланысты: корпоративтік табыс салығы, мүлік салығы, қосылған құн салығы. Бұдан басқа алымдардың кейбір түрлеріне де байланыстылары бар. Мысалы: лицензиялық алым, потенттік алым, заңды тұлғаларды тіркеу алымы. Мүлік салығы дұрыс есептелінуі үшін салық салынатын база, яғни тұрақты активтердің орташа жылдық құнының дұрыс анықталынуы және оның нақтылығы маңызды. Сатып алынған материалдық емес активтер және сатылған материалдық емес активтерінің құнының құрамындағы ққс дұрыс бөлектеніп есептелінуі керек. Кокорпоративтік табыс салығына байланысты салықтық есептеу ерекшелігі амортизация шығындарын , сонымен бірге  қаржылық нәтижені және салық салынатын табысты есептеуге тікелей байланысты. Сонымен бірге материалдық емес активтердің қозғалысы құндық баланста дұрыс есептелінуі керек. Қазіргі қолданыстағы салық кодексінің нормаларына сәйкес:

1. алғашы іске қосылған материалдық емес активтер бойынша амортизация нормасын екі еселеп падалануға болады;
2. Материалдық емес активтер түгел есептен шығарылған жағдайда құндық баланстың қалдығы түгелімен шегерілімге жіберіледі;
3. Көлемі 100 айлық есептік көрсеткіштен кем құндық баланстың қалдығы түгелімен шегерілімге жіберіледі;
4. Егер есептен шығарылған (сатылған,т.б.) материалдық емес активтердың құны жыл басындағы құндық баланстың құнынан артық болса, артығы жиынтық жылдық табысты қосып салық салынады.

Негізгі құралдарды аудиттеу кезінде  оның пайдалану мерзімі, өндірісте, қызмет ету орындарында  жылжитын және жылжымайтын еңбек құралы ретінде  алатын орны, оның тозуы қарастырылады. Негізгі құралдардың ішінде жер, өнім беретін мал, музейлік құндылықтар, архитектура және өнер ескерткіштері, аяқталмаған құрылыс және басқа да түрлері амортизациялануға жатпайды. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдарға жер, ғимараттар, машина және қондырғылар, көлік және бөгде негізгі құралдары жатса, ал салықтық есепте негізінен салалық пайдалану сипатына қарай топтарға және кіші топтарға бөлініп жіктеледі. Амортизация шығындары бухгалтерлік есепте амортизация нормасы бойынша бес түрлі әдіспен есептелінсе, салықтық есепте салықтық кодексте беркітілген шектік амортизация нормасының көлемінде және басқа салықтық кодекс нормаларына сәйкес тек қана шегерілмелі қалдық құн әдісімен есептеледі. Ал негізгі құралдардың жөндеу шығындары бухгалтерлік және салықтық есепте әртүрлі есептелінеді. Сондықтан негізгі құралдарды аудиттеу кезінде есептеуге тиісті ерекшеліктер мыналарға байланысты:

1. бухгалтерлік есептегі ерекшелігі мүліктің негізгі құрал ретінде  есепке алудың негізі мен нақтылығына;
2. негізгі құралдардың қозғалысының дұрыс құжатталынуын және есептелінуіне;
3. Негізгі  құралдардың сақталуына;
4. Негізгі құралдардың амортизация шығындарының және жөндеу шығындарының бухгалтерлік есепте дұрыс есептелінуіне;
5. Негізгі құралдарды жою, есептен шығару нәтижесін дұрыс есептеуге;
6. Салық салуға;
7. Негізгіқұралдардың тиімді пайдаланылуына.

Негізгі құралдарды салықтық есептеудің ерекшелігі негізінен корпоративтік  табыс салығына, ҚҚС-на, мүлік салығына, жер және көлік салығына байланысты. Ол ерекшеліктер негізгі құралдардың амортизациялық шығындарын, жөндеу шығындарын, құндық баланс қалдығын, есепке алынған ққс, негізгі құралдардың орташа жылдық қалдық құнын анықтауға, жер учаскісі мен көлік құралдарының салық салуға байланысты кейбір сипаттарын бөлектеп есептепуге байланысты.

Тауар-материалды жинақтың тұрақты  активтерде емес, пайдалану сәтінде  өз құнын сатылған өнім, жұмыс, қызметтің  құнына тікелей бірден ауыстырады. Сондықтан ТМЖ-ты сандық және құндық есебін жүргізу, сақталынуын қамтамасыз ету. Сақталу жағдайы сапалық  және басқа да қасиеті, жинақтарының көлемі бухгалтерлік есепте және біріккен кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуда үлкен мәні бар. Себебі олардан кәсіпорынның шығарған өнімінің және қызметінің көлемі, сатудан түскен табыстың көлемі, өнім мен қызметтің бәсекелестік қызметі тікелей байланысты. Сонымен бірге ТМЖ-тың көлемі ақылға сыйымды, оптималды көлемі қаржы жағдайына, ақша қаражатының айналымына тиімді пайдалануына тікелей әсер етеді.

ТМЖ-пен өндірісте пайдаланатын шығындар сатып алу циклынан өтеді. Сатып алу циклі бұл кәсіпорының қызметін іске асыруға, өндіріске қажетті тауарларды, материалдарды, шикізаттарды, қызмет түрлерін нарық кеңестігінде іздеп, тауып, сатып алуға келісім жасалған уақыттан бастап ол жиынтықты сатып алу, жеткізу, сақтау және өндірісте пайдалануға дейінгі аралықты қамтитын кезең, процесс болып табылады. Сатып алу кезеңі немесе циклы белгілі бір мөлшерде сатып алу, дайындау шығындарын қажет етеді. Бұл шығындар тауар, материал, қызмет түрлерінің сатып алу құнымен қосылып ТМЖ-ның нақты өзіндік құнын қалыптастырыды. ТМЖ-ты тасымалдау, дайындау шығынларына, сондай-ақ импортталатын ТМЖ-қа кеден шығындары жабдықтаушы, жеткізуші делдалдық ұйымдарға төнетін мүдде, сыйақы, тасымал, тиеу, түсіру саудалық қосымшалар мен шегерімдер және басқада шығындар жатады.