Жанама салықтардың теориялық аспектлері

    Сонымен бірге, қазіргі жағдайда өнеркәсіп саласындағы өндірістер қиын жағдайда тар және олар көптеген жабдықтаушыларға тәуелді, тәртіп бойынша төлем қабілеттілігінің  дағдарысы, әсіресе бірдей салық олардың  оң позицияларын  түзетуді тежегіш фактор болып табылады.

       Теория  бойынша Акциз бейтарап салық болғандықтан экономикада бәсекелесе алмайтын  өндірістерді шығарып, олардың орнын импортпен толтырады, бірақ та өндірістік салалар елдің енгізгі экономикалық потенциалы болғандықтан, оларды шығаруға болмайды. Экономикада тікелей қайта бөлу формасы ретінде мемлекеттік дотацияны қолдану, бұл жағдайда мемлекеттің функцияларын нарық экономикасында қолдану ұғымы сәйкес келмейді және кең түрде қолдана алмайды.

     Бүгінгі күнде акциз салығының, салық саясатының негізгі құрамдас бөлігі ретінде көп кңіл бөлінуде. Акциз бюджетті толтыру құралы ретінде, сондай-ақ протенционистік мақсатта және кейбір тауарлардың сұранысына ықпал ету, ал кейбір тауарлардың қоғам үшін кері әсерін шектеу үшін қолданылады.

     Акциздердің,  біздің республикамыздың экономикасы  үшін негізінен фискалдық функциясы  жүзеге асырылуда. Бірақ шетел  тәжірибелері бойынша акциздің  реттеуші және ынталандырушы  функциялары маңыздырақ болып  табылады.

    Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық конъюнктура жағдайында салықтардың ауыртпашылығын төмендету экономикалық жағынан да, саяси жағынан да мүмкін емес, әрі орынды емес. Салықтарды азйту үшін мемлекеттік шығындарды қысқарту керек. Ал мемлекеттік шығындарды қысқарту, әрине, бүгінгі күнде мүлдем мүмкін емес. Сондықтан салық ауыртпашылығын мейілінше азайту үшін жалпы салықтарды өзара үйлестіріп, жүйелендіріп тәртіпке келтіру керек. Яғни бір салықтың мљлшерін жоғарылату арқылы келесі бір салықтың мөлшерін азайтуға, төмендетуге болады.

    Осыған байланысты  менің ойым, біріншіден, қоғамға зиянды тауарларға, яғни алкоголь өнімдері мен темекі өнімдеріне және басқа да мәртебелі, элиталық тұтыну тауарларына акциз ставкаларын жоғарлатуға болады. Бұл іс-әрекеттің қоғамға да оң әсері бар.(Мысалы, адамдардың денсаулығынң сақталуы).

    Екіншіден, импортталатын акцизделетін тауарларға акциз ставкаларын өсіру. Бұл арқылы отандық тауар өндірушілердің мүдделері қорғалады. Сонымен қатар жалпы отандық өндірістің дамуына ықпал етуге болады.

     Осы жоғарыда  аталған тауарларға ставкаларды  өсіру есебінен, халыққа  ауыртпашылығы  көбірек тиетін тікелей салықтардың  кейбіреуінің мөлшерін азайтуға  мүмкіндік туады.

     Үшіншіден, акциз салығы есебінен бюджетке түскен салықтық түсімдерді нақты мақсаттарға, шараларға жұмсау. Мысалы, денсаулық сақтау шығындары, әлеуметтік шығындар. Яғни акциз арнайы салық ретінде қолданылуы керек.

     Төртіншіден, Республикадағы акцизделетін тауарлардың «көлеңкелі» өндірісі мен айналымына тосқауыл қою мақсатында осы тауарлардың өндірісі мен қадағалауды күшейту. Салық қызметкерлерінің өз қызметін жүргізу үшін қолайлы жағдайлар жасау қажет.

      Сонымен,  қорыта айтқанда акциз кез-келген  мемлекет үшін тиімді, қолайлы  әрі қажетті салықтардың бір  түрі болып табылады.

      Елдің  тұтыну сферасының, өндіріс сферасының және жалпы экономикасының реттелуі, содай-ақ мемлекет бюджетінің қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуі акциз салығының дұрыс әрі ұтымды қолданылуына байланысты екен.

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Осы жұмыстағы  жанама салықтардың теориялық және тәжірибиелік аспектілерін зерттеуі келесі нәтижелермен ұсыныстарды құруға мүмкіндік береді.

       Қазіргі  қоғамдағы әділетті салық жүйесін өзінің құралу қағидаларына сәйкес келу қажет. Салық жүйесі салық төлеушіге ортақ қатынасты қамтамасыз ету керек, салық салу  жалпыға бірдей болуы, салық төлеушінің табысының мөлшеріне байланысты салық ауыртпашылығын пропорционалды бөлу (әділеттілік қағидасы). Анықтылық қағидасы, яғни, төлеушіге салықтың түрі, есептеу механизмі, төлеу тәртібі, мерзімі алдын-ала анық болуға тиіс. Анықтылық қағидасы сәйкес бөлу мақсатында салық тұрақты және кәсіпорынның өзінің  даму стратегиясын өңдеу  кезіндегі болжау  элементі ретінде. Қолайлылық  қағидасы бойынша әр бір салық, салық төлеуші үшін қолайлы мерзімде, қолайлы әдіспен алынуға тиіс. Осы қағида бойынша салық есебімен декларацияны қолайлы жағдайда тапсыру мүмкіндігін көрсетеді, ал бұл салық органының  жұмыстарын ұйымдастыру сұрақтарын көздейді. Үнемдеу қағидасы бойынша салықты бюджетке есептеп келтіруге байланысты шығындар неғұрлым аз  болуға тиіс.

       Салық  салудың жалпы экономикалық тұжырымдамасы  келесі пікірді айтуға мүмкіндік береді,  яғни салық жүйесінің нақты элементтері елдің экономикалық жағдайымен анықталуы қажет. Басқа елдің экономикасында қызмет ететін салық жүйесін қарамастан көшіруге болмайды. Салықтың реттеуші функциясының формасы елдің экономикалық цикл өтуіндегі фазасының өзгеруіне байланысты тез ауысып отыруы қажет. Ескеретін жағдай, өзінің фискалды тиімділігіне қарамастан, гиперинфляция   жағдайында салық рычагының салықты жинау кезі табыс алу кезінен кешігуі, инфляцияны күшейтетін элемент болып табылады.

       Салық жүйесін құру кезінде ескеретін жағдай ретінде, жанама салықтар өздері теңдей ықпал ету әсеріне қарамастан жалпы регрессивті салық болып табылады. Әсіресе осы қатаң тәртіптің  бірінші қажеттіліктегі тауарларға қолданылады және барлық салық ауыртпалығы  салық төлеушілер иығына аударылады. Және керсінше, бірінші қажеттілік тауарлары категориясынан алыстаған сайын тауарға жанама салықтар жоғарлаған кезде салық ауыртпалығы өндірушіге жүктеледі. 

       Қазіргі кезде  салық түсімдерінің мөлшері болжауға  мүмкіндік беретін салық –  ол  қосылған құнға салынатын салық.  Аталған салық - мемлекеттің фискалды саясатының негізгі элементі және төлеу мерзімінің жақындаған сайын, көтеруге дейінгі кезеңдегі қоғам өндірісі жағдайының индикаторы болып табылады және салық түсімінің максималды мөлшерін түсіреді. Сонымен бірге, осы салық есептеу әдісі бойынша қиындау және салық тексеруі кезінде қымбат болып табылады.            

        ҚҚС есепке  алу жүйесі өндіріс процесстерінің  барлық стадиясында бағаның өсуі  ҚҚС байланысты, яғни экономикадағы  инфляцияның фактор мінезіне  ие. Қосылған құнға салынатын салық жоғарғы ставкасын қолданған жағдайда шығынды кәсіпорының ақша  қаражатының бір бөлігін алады және қаржылық жағдайды төмендетеді.      

Қоғамның экономикалық өмірі тұрақты бола бастаған кезде, әсіресе экономиканың көтерілу жағдайын  мөту кезеңінде, экономикалық процесстер  дамуындағы тиімді реттеу құралы ретінде негізгі рөлді пайда салығы алады.

       Қазақстандағы қосылған құнға салынатын салық қызмет ету механизміндегі негізгі проблемасы болып, ол  қосылған құнға салынатын салық  бюджеттен қайтару проблемасы болып табылады. Осы мәселенінің шешімі болып, біздің ойымызша келесі шаралар өткізуі көмектеседі:

• нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру;
• соттық тәжірибиеде осы  категорияға сәйкес істі қарастырудағы талдау;
• салық әкімшілігінің тиімділігін жоғарлату.

Нөлдік ставкамен салық  салынатын қосылған құнға салынатын салық айналымын қайтару проблемасын анықтайтын фактор болып, ол жалған  шот-фактураның жазылуы, яғни мемлекеттік бюджеттен ҚҚС   қайтарып алу.

    Қосылған құнға салынатын салық басқаруды жақсарту мақсатында 1 қаңтар  2002 жылы енгізілген ҚҚС төлеушілерін жеке тіркеу болып табылады. Сонымен қатар, қосылған құнға салынатын салық  бойынша тіркеу орталықтандырылған болады, сол арқылы бүкіл елдегі барлық ҚҚС төлеушілер базасын құруға мүмкіншілік береді және  жұмыс істемейтін  кәсіпорындардың   салық төлеуші номері арқылы шот-фактураны  жазып берушілерді  ұстауға мүмкіндік береді.

     Осыған  байланысты есепке алынатын шот-фактурада   жабдықтаушы мөрі  қойылады, лицензияланған  мөрді енгізу ұсынылады, осы  арқылы жалған мөр тәжірибиесін  тоқтатуға болады.

       Жанама салықтардың жүйесін жетілдіру жолында, акциздік салықтарды сақтау ұсынылып отыр  және импорт тауарларына акциз ставкасын жоғарылату, өйткені сол тауарды елдің ішінде шығаруы экономикалық тиімді болып табылады. Ондай тауарларға ғылыми  өнеркәсіптер және құрал жабдықтар жатады. Жоғарғы ставкалы акциздің орнына сәйкес импортқа кедендік бажбен ауыстыруға болады.

        Акцизделетін өнім айналымы мен  өндірісіне  мемлекеттік бақылаудың  тиімді жүйесін құруы, бюджетке  акциз түсімінің жоғары болуына әкеледі. Осы мақсатты өткізу үшін мына шараларды ұсынамыз:

• акциз өнімін өткізуі  мен  өндірудің көлемін есепке алуына автоматтандыруды енгізу;
• акцизделетін өнімнің қозғалысын есепке алуды жетілдіру;
• алкоголь өніміне және темекі бұйымына жаңа акциз маркасын енгізу;
• алкоголь өнімінің құрамындағы этил спирт мөлшеріне байланысты акциз ставкаларын қолдану;
• ҚҚС ставкасын төмендете отырып, ол бойынша салық базасын кеңейту;
• Қосылған құн салығы бойынша салық бақылауының сапасын жоғарылату;

Оңтайлы экономика, табыстары ірі сферадағы қайшылықтармен ерекшеленетін және капиталды салалар бойынша бөлу және салыстырмалы инфляция  деңгейінің жоғары болуында тепе-тең тұтыну салықтары өндірістің барлық стадиясында және бөлу циклында қолдану осы қайшылықтардың сақталуына әкеледі.

    Сонымен бірге,  қазіргі жағдайда өнеркәсіп саласындағы  өндірістер қиын жағдайда отыр  және олар көптеген жабдықтаушыларға  тәуелді, тәртіп бойынша төлемеу  дағдарысы, әсіресе тең салық  өздерінің позицияларын  түзетудің  тежегіші болып табылады.

       Теория  бойынша ҚҚС тепе-тең салық  болғандықтан экономикада бәсекелесе  алмайтын  өндірістерді шығарып,  олардың орнын импортпен толтырады,  бірақта өндірістік салалар елдің  енгізгі экономикалық потенциалы  болғандықтан, оларды шығаруға болмайды. Экономикада тікелей қайта бөлу форма ретінде мемлекеттік дотацияны қолдану, бұл жағдайда мемлекеттің функцияларын нарық экономикасында қолдану ұғымы сәйкес келмейді және кең қолдана алмайды. Альтернативті тікелей қайта бөлу ретінде салық итермелеу қызмет ете  алады, ол өндіріске салынған таза табысты жоғарлатады, басқа экономиканың саласымен салыстырғанда. Ескеретін жағдай, осы жағдайда жанама салықтарға оларға байланыссыз ынталандырушы  қасиеті бар. Осы жағдайда ынталандырушы ішкі функция жанама салықтарды төлейтін кәсіпорындарға аударылады, осы аударылу салық салынатын пайдаға байланыссыз болып табылады. Осы проблеманы шешу үшін  ҚҚС ставкасын өндіруші салаларға төмендету қажет.

 

 

 

 

 

 

 

Пайдалынылған әдебиеттер

 

1. Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов,- учебник, М: ИНФА-М, 1996 г. С 46.
2. Гендель П.П. Очерки по истории финансов. Выпуск первый. Древний мир. М.,1913. С.27.48.
3. Петер Клаус Хартман.  Все начиналось с десятины : этот многоликий налоговый мир.- М. :Прогресс, Универс ,-1992. –ст 275 
4. Аль Пари, январь-март 1998 .ст 69
5. Финансы , -1996 -№6-ст 57.
6. Каржы-каражат .журнал. 1996.№10 ст.86-89.
7. Налоги и налогообложение под.ред. Русаковой Ф.С и Кашина И.Г –Москва-2000
8. Нурумов А.А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан// Вестник по налогам и инвестициям, 2001ж., №5.
9. Налоговый терминологический русско-казахский словарь-справочник.-Алматы:-1996.-ст.138
10. Карагусова Г. Налоги : сущность и практика использования: -Алматы:1994.-ст. 22-23
11. ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы Салық кодексі. 21 маусым 2001ж. (2006 жылға дейінгі өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда).
12. Ильясов К.К., Идрисова  Э.К. Налоги развитых зарубежных государств .-Алматы :«Каржы-каражат» , -1997.-с.24
13. НДС и/или налог с продаж.//Азия-экономики и жизнь,-1998.-№26.-с.15
14. Рожнова Т. Налоговая  система Германии.//Каржы-Каражат ,-1997.-№2.
15. Тютюрюков Н.Н. Налоговые системы зарубежных стран: Европа и США. Учебное пособие.-М.2002г. С 46-50.
16. Налоги и налогообложение . Оқу құралы. ред. Русаковой И.Г Москва-2000г.
17. «Қазақстан – 2030» Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму стратегиясы.
18. Зейнельгабдин  А .  «Реформирование бюджетной  системы » .// «Каржы-Каражат » , -1999 .-№5. с. 50
19. Токаев К. //  « Законодательство  РК » -2000. от 28 . сентября ,-с.1
20. Кучукова Н.  Реформирование межбюджетных отношений в РК.// «Каржы-Каражат » , -1999 .-№4.с.49 .
21. ҚР ҚМ Статистикалық  бюллетені.2002 -2005жж. .№ 12 . желтоқсан.
22. Қарасай ауданы бойынша Салық Комитетінің 1-Н есебінің деректері бойынша.
23. Самуэльсон П. Экономика.М., 1992.С 345.
24. Р.Баталов. Что нам готовит грядущая налоговая либерализация?//  Exclusive. 4/49/.04.06 г.
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.01.03.2006 ж.