Жанама салықтардың теориялық аспектлері

     Мысал ретінде тәуелсіз мемлекеттер достастығы қолданылатын жанама салықтардың сыртқы сауда операцияларының тәртібі. Дүние жүзінің тәжірибиесіне қарамастан  тәуелсіз мемлекеттер достастығы көп елдері ҚҚС өндіріп алу кезінде тауарды тұтынған жерде емес, керсінше тауарды өндірген жерден іздестіріп алады. Осыған байланысты  кез келген елде тауар өндірілген және сол елдің бюджетіне ҚҚС түседі, ал оның қайтарылуы тұтынған елде жүргізіледі.

      Тура  осындай жағдай акциздер бойынша  қалыптасқан, тәуелсіз мемлекеттер достастығы  құрамындағы елдер өздерінің қарауы  бойынша акцизделетін  тауарлар  тізімін және ставкасын қояды, тәуелсіз мемлекеттер достастығы бойынша өздерінің сыртқы экономикалық партнерлерінің мүделерінің және оларда акциз салу тәртібін есепке алмайды. Осыған байланысты кейбір акцизделетін тауарлар, әсіресе бензин және тағыда басқа жағармай, сонымен бірге шараптар екі рет салық салынады: бірінші рет өндірілген елде, сосын тұтынылған елдегі импортында. Осындай тәжірибие мемлекеттің салық жоспарлауын  қиындатады және импорт-экспорт категориясын қайтадан талқылау қажеттілігі туындайды, өндірушілерге негативті әсер ете отырып, импортталатын шикізат бағасына салықты қосады. Ал ол экспорт кезінде қайтарылуды қажет етеді, яғни өнімнің бағасы жасанды қымбаттап соның әсерінен бәсекелесе алмайды. Сыртқы саудадағы шығу орны қағидсын қолдану мемлекет арасындағы деңгейде салық саясатының келісім негізінде жүргізілуі көздейді. Өйткені әр мемлекеттің ішкі нарығындағы бағалардың сәйкес келмеу қалмауы   және салықтың бір түрінің ставкасы әр елде бірдей болуы қажет, импорта да және ішкі өндірістеде.  Сонда да салық саясатының келісімі тәуелсіз мемлекеттер достастығы  келісім шартында айтылған, бірақта тәжірибиеде оны қолдану өте қиын,  өйткені әр елдің экономикасы құрлымы және бағыты әр түрлі.

     Қаржы органының  қызметін жетілдіру және салық  әкімшілігінің  сапасын жоғарылату бағдарламасы 2003 жылы ҚР Қаржы Министірлігімен қабылданды, онда басымды мәселелердің бірі ретінде акциз түсімін толық түсуін қамтамасыз ету  және заңсыз акциз тауарлары айналымы мен өндірушілермен күресті күшейту.

     Осы   мәселені өткізуге байланысты  келесі шраларды өткізу қарастырылған  :

1. алкоголь өнімінің айналымы және өндірісін мемлекеттік реттеуді күшейту бағдарламасын  өткізу;
2. алкоголь өнімінің айналымы және өндірісін мемлекеттік реттеу туралы заң қабылдау;
3. акцизделетін мұнай өнімі айналымын және өндірісін мемлекеттік  реттеуді күшейту бағдарламасын өңдеу және қабылдау;
4. акцизделетін өнім айналымын және  өндірісінің баланс жүйесін ұйымдастыру және енгізу.                                         

     Алкоголь өнімін және этил спиртінің айналымын, өндірісін мемлекеттік реттеуді  күшейту бағдарламасы, тұтынушыны сапасыз өнімнен қорғауға бағытталған.

     Осы  бағдарламаның негізгі мақсаты болып бюджет табысына толық түсімді қамтамасыз ету және отандық алкоголь өнімінің бәсекелестігін жоғарлату.

     Осы мақсатқа  келесі мәселелер шешуімен жетуге  болады:

• айналым және салықтың түсуін, өндіріске жан - жақты бақылауды ұйымдастыру;
• заңды өндірушілерге экономикалық тиімді жағдай жасау;
• алкоголь өнімін және спирттің барлық түрінің өндірсін заңды түрде жасау;
• заңсыз өндіріспен айналымен күресу;
• алкоголь нарығын тәріпке сай жасау;
• салық және кеден саясатын жетілдіру;
• нормативтік құқтық базаны жетілдіру;
• қажетті инфроқұрлымды дамыту, бақылау қызметін информациямен технологиялық қамтамасыз ету.

    Осы мәселелер  шешілген жағдайда келесі нәтиже  күтуге болады:

• алкоголь нарығы заңды болады;
• шығарылатын өнім көлемімен сапасына бақылау енгізіледі;
• бюджеттің табыс бөлігін толтыруды қамтамасыз етеді.

      Ғылыми -әдістемелік жүйені қамтамасыз  етуді талап ететін шараның  бірі болып және бюджеттің  табысын орындайтын  ол мұнай  өнімінің акциз саясаты болып  табылады.

     Акциздің  толық түсуін тежейтін бірнеше себептер бар, бірінші -әртүрлі саладағы кәсіпорындарға салық ауыртпашылығын әртүрлі қолданатын салық жүйесінің балансының болмауы. Осы кезде мұнай өңдеуші өнеркәсіп ұйымдары ішкі нарыққа бейімделген, салық ауыртпашылығы 25-30 %, мұнай өнімінің бөлшек саудасымен айналысатын ұйымдарға салық ауыртпашылығының мөлшері 15-20 %. Осы жағдайды дамытатын факторлар болып : бензин және дизель отынының өндірушісімен соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысы реттелмеген, нормативтік құқықтық актінің дамымағаны, мұнай өнімі айналымы сферасындағы құқықтық бұзушылықты реттеу. Мұнай өнімін өткізетін өндірушілермен ұйымдардың  арасындағы  қарым-қатынас жүйесін тәртіпке келтіру мақсаты мен, сонымен бірге мұнай өнімі айналымынан салықтық түсімін қамтамасыз ету үшін  ҚР Кіріс министірлігі мен орындалған және ҚР Үкіметімен бекітілген  2000 жылы 2 наурызда № 339 бағдарлама  ҚР мұнай өнімі айналымын мемлекеттік реттеуді күшейту.

     Бағдарлама  өз алдында келесідей негізгі  міндеттерді қояды:

1. мұнай өнімін өткізу және өндірудің баланс жүйесін енгізу;
2. импортталатын мұнай өніміне бақылауды күшейту;
3. мұнай өнімін көтерме және бөлшек саудасын лицензиялауды енгізу;
4. инфроқұрлымды дамыту, бақылау қызметін хабарлық-технологиямен қамтамасыз ету.

Осы міндеттер орындалса  келесідей экономикалық тиімділікке жетуге болады:

1. бензин нарығын заңды болуы;
2. мұнайды өңдеу өнімінің көлемімен сапасына қатаң бақылау;
3. мұнай өңдеуші саласының айналымымен өндіруден бюджеттің табыс бөлігін максималды орындау.

Осы бағдарламаның ең негізгі шарасы болып акцизделетін өнімнің айналымы мен өндірушілердің балансының  жүйесін ұйымдастыру және енгізу. Әсіресе келесідей баланс схемасы ұсынылып отыр.

     Республикадағы  мұнай өнімі нарығын реттеудің  негізгі механизмі болып:

1. дайын өнімнің экспорттық-импорттық ставкалары;
2. шикізат мұнай экспортымен және мұнай өнімінің импорттық квоталары;
3. акциз ставкалары.

Республикадағы мұнай  өнімі нарығындағы негізгі шаруашылық субъектілері  болып:

1. мұнай өңдеуші зауытты;
2. көтерме сауда кәсіпорындары;
3. бөлшек сауда кәсіпорындары.

Бұрынғы акциз саясаты  бензин және дизель отынына акциз төлеу жауапкершілігі отандық мұнай өңдеуші зауыттарға  жүктелген , сонымен бірге  АЗС арқылы өткізілетін заңсыз өнімнің барлығы акциз төлеуден жалтарынған .

Мұнай  өнімін өткізетін және өндіретін  процесстерге барлық қатысушылар арасында акцизді төлеу жауапкершілігін бөлу және бюджет табыс бөлігін жоғарлататынын, акцизді төлеу тәртібі мен есептеудің жаңа қағидасы қажет болды.

      Бағдарламада бензин және дизель отынын өткізумен айналысатын кәсіпорындар мен мұнай өңдеу зауыты арасында акциз ставкасын бөлу арқылы, мұнай өніміне акцизді кезеңдеп реформа жүргізу қаралған. Осы жаңа енгізу барлық төмендеуінен автокөлікке май құю станциялары паспорттау керектігін белгілеген кейін, әр станцияға бақылау жасау үшін әр колонкаға счетчиктерді енгізу арқылы мүмкін болды .Сонымен қатар ескертетін жағдай, заңсыз мұнай өнімінің айналымын негізгі бөлігіне салық салу мүмкін болады, ал ол салық салу базасын кеңейтеді.

      Осыған  байланысты бөлшек сауда сферасына  келетін мұнай өнімінің заңсыз айналымының көп бөлігіне салық салуға болады және ол біраз салық базасын кеңейтеді. мұнай өңдеу зауыты мен бөлшек сауда кәсіпорындары арасында акциз ставкаларының бөлінуі отандық өндірушілердің экономикалық тиімділігін жоғарлатады. Сонымен бірге акциз ставкасын төмендеуінен мұнай өңдеу зауыты шығарған мұнай өнімінің бағасы төмендеуінен автокөлікке май құю станциялары бағаларын өсу деңгейіне әсер етпеу керек.

    Біздің ойымызша  мұнай өнімін өткізудегі бақылау  мақсатында мұнай өнімін бөлшек және көтерме өткізушілерді міндетті лицензиялауды енгізу қажет.

    Акциз саясатын  жетілдіру үшін мұнай өнімін  өткізудегі бақылау мынаны қамтамасыз  етеді:

1. бензин және дизель отынын өндіретін және мұнай өнімін өткізетін кәсіпорындардан түсетін салық түсімінің көлемінің өсуі;
2. отандық мұнай өнімін өндірушілер қызметін тиімді болуын  қолдауға байланысты баға белгілеуді жанама реттеу;
3. кезеңдеп және біртіндеп жасырын бензин және дизель отыны нарығын заңды қылу;
4. шығатын мұнай өнімі сапасына бақылау жасау.

Республикадағы акциз саясатын кезеңдеп  жетілдіру қажет. Біздің ойымызша салық органдары салық  заңдылығының нормасын түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажет және әр азаматтың  заңды құрметтеу туралы жұмыстарын жүргізу қажет. Біздің түсінуіміз бойынша  жасырын нарық бір орында тұрмайды. Жасырын нарықтың пайда болу  себебі –бұл саяси, заңдық және қаржылық  жағдайдағы кешенді факторлар б.т. Сонымен бірге олар жасырын бизнестің құруындағы компоненттері. Жасырын бизнес өнім өткізу мен өндіру сферасында жаңа жағдай жасайды. Осының нәтижесінде-тәртіпті отандық кәсіпкерлер әсіресе акциз өнімін өндірушілер қиналады. Жасырын бизнестің отандық кәсіпкерлерге өздерінің салықсыз өнімдерінің құнымен бәсекелестігін төмендетеді. Ал  мемлекетке  жасырын бизнес—бұл бюджеттің дұрыс толтырмауы, әлеуметтік қиын және азаматтардың патриотизмдік сана сезімінің төмен болуы. Қазіргі кезде көп ақша қаражаттар осы жасырын бизнес айналымында. Жасырын бизнесті жабу – бұл елдің салық салу базасын кеңейтеді және бюджеттің өз уақытында толтыруын қамтамасыз етеді. Ал бұл өз кезегінде  зейнет ақы, степендия төлеу әр түрлі бағдарламаларды өткізуге, тұрғындардың тұтыну мүмкіншілігінің жоғарлатар еді. Акцизделетін өнім айналымы және өндірілуі мемлекеттік бақылаудың  тиімді жүйесін құру кезінде, бюджетке акциз түсуін жоғарлататын еді.

    Осының нәтижесінде  мынаны ұсынамыз:

• Алкоголь өнімінің өткізуі мен өндіруі көлемін есепке алудың автоматтандыруды енгізу , ал ол мынаны көздейді:

1. өткізілген және өндірілген өнім көлемінің міндетті декларированиесі;

2. акцизделетін өнім өндіруші зауыттарда есепке алатын құралдарды енгізу;

Бұл  жүйе  декларациядағы деректерді автоматы түрде өңдеуге мүмкіндік  беретін еді  және есепке алатын құралдардағы көрсеткіштермен салыстыруға  мүмкіндік береді .

• Акцизделетін айналым қозғалысын есепке алуын жетілдіру.

Акцизделетін өнім толық есепке алу мақсатымен, акцизделетін өнімін көтерме өткізушілерді және өндірушілерді  міндетті есеп формасын тапсыруды енгізу. Жалпы бұл мұнай өнімі айналымы мен сыраға байланысты  қолданылады. Қазіргі кезде мұнай өнімі айналымы да және сыра айналымы да лиензиялануға жатпайды. Осыған байланысты сәйкес осы акцизделетін өнім түрлері қазіргі кезде бақылаусыз б.т.

• Темекі өнімі қозғалысын бақылау жүйесін жетілдіру нәтижесі темекі бұйымының айналымын және өндірісін  мемлекеттік есепке алуды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Алкоголь өніміне және темекі бұйымына жаңа акциздік маркаларын енгізу.

    Заңсыз жалған  акциз маркасын жасау айналымымен  күресін тиімді қылу мақсатымен, әр кезде акциз маркаларының  қорғаушы  деңгейлерін өзгерту қажет, осының нәтижесінде заңсыз жасайтын акциз маркаларының айналымын төмендетуге болады. Күнделікті арақ өніміне және  темекі бұйымына акциз маркаларын өзгертіп отыруы, заңсыз акцизделетін өнімінің айналымын  ұстауға мүмкіндік береді  және мемлекеттің бюджетінің табыс бөлігін толтырады.

Арақ өнімі құрамында  этил спирттінің көлеміне байланысты акциз ставкасын белгілеу.

   Осыған орай отандық алкоголь өнімін өндірушілерді қолдау мақсатымен және сонымен бірге алкоголь өнімі номенклатурасын кеңейтуге байланысты акциз ставкасын құрамындағы алкоголь көлеміне байланысты енгізу.

   Қазіргі кезде отандық өндірушілерді қолдау қажеттілігі туындайды. Осының нәтижесінде осыдан республиканың болашағы  тәуелді болады, өйткені мемлекет өзінің өндіруші базасынсыз, шикізат және еңбек потенциалынсыз болашағы болмайды.

Қосылған құн салығын  төмендету туралы айтқан кезде, мұндай шаралардың еліміз тәуелсіздік алғалы бері жүзеге асырылып келе жатқандығын  айту керек.  Үкіметпен ҚҚС салығын төмендету, 2001 жылдан бастап оның ставкасын  20 пайыздан 16 пайызға дейін, содан соң 15 пайызға дейін төмендету саясаты жүргізілді.

Экономика және бюджеттік  жоспарлау министрлігінің болжамдауынша  «мұндай тенденция 2010 жылға дейін  ол 10 пайызға дейін жетуі мүмкін, бірақ, ол үшін осы уақытқа дейінгі жүргізілген шараларды бағалай білу қажет». Министрліктің мамандарының пікірлері бойынша ҚҚС салығын төмендету айналымдағы қаражатты кәсіпорынның инвестициялық мүмкіндігін кеңейтуге, өндірісті модернизациялауға жұмсауға бағыттауға мүмкіндік береді²⁴.

       Дамыған экономика, табыстары ірі сферадағы  ерекшеленетін және капиталды салалар бойынша бөлу және салыстырмалы инфляция  деңгейінің жоғары болуында тепе-тең тұтыну салықтары өндірістің барлық сатысында және бөлу циклында қолдану осы қайшылықтардың сақталуына әкеледі.