Жанама салықтардың теориялық аспектлері

Қарасай ауданы бойынша  Салық Комитетінің 1-Н  есебінің деректері  бойынша.

 

 Суретегі деректерге  сүйенетін болсақ, онда акциздердің  үлес салмағы жылдан жылға төмендеу үстінде. Дәлірек  айтатын  болсақ  2003  жылғы үлес салмағы 6,2  құраса, ал  2004 жылы  бұл көрсеткіштің мөлшері 5,4  төмендеп кетті, яғни  2002  жылмен салыстырсақ 0,8  төмендегенін көреміз. Ал,  2005  жылғы үлес салмағы 4,5  құрады, ал 2004 жылмен салыстырғанда 0,9   төмендеп  кетті, яғни  бұл жерде  төмендеу себебі болып темекі  бұйымын  шығаратын   кәсіпорын  өз жұмысын тоқтатуға  байланысты   төмендеді  және  ірі арақ ішімдігін шығаратын  кәсіпорын сот  процессі жүруіне байланысты уақытша өз жұмысын  тоқтатып  отыр, осы  себептерге  байланысты үлес  салмағының төмендеуі болып отыр.

         Дәлірек талдауды  қарастыру    үшін жанама салықтардың  түсімінің   динамикасын   қарастырайық.

Кесте 8

Қарасай  ауданы  бойынша  ҚҚС  болжамының  атқарылуы

2003-2005 жылдар аралығында*

                                                                                                                 (мың.теңге)

Қарасай ауданы бойынша  жалпы   ҚҚС	2003	2004	2005
Болжам	194600,0	400303,5	449002
Түсім	194693,5	460368,8	449092
Болжамның % атқарылуы	100,6	115	100

*Қарасай ауданы бойынша Салық Комитетінің 1-Н есебінің деректері бойынша .

 

 

 

Сурет 5. Қарасай ауданы бойынша ҚҚС түсімінің динамикасы

2003-2005жылдар аралығында*

*Қарасай ауданы бойынша Салық Комитетінің 1-Н есебінің деректері бойынша .

 

8- кестедегі және  5 суреттердегі  деректерге сәйкес, ҚҚС болжамдарға   қарағанда асып отырғанын көріп отырмыз. ҚҚС бойынша болжам   2003 жылы  100,6 %,ал   2004 жылы  115 % ,ал 2005 жылы 100 % орындалды. Кестедегі және суреттегі деректерге байланысты  талдайтын болсақ, ҚҚС түсімі  болжамға қарағанда біршама өсуі байқалып отыр. 2003 жылы  нақты түсім 194693,5 мың. теңгені құрады, ал болжам бойынша 194600 мың теңге болатын немесе атқарылуы 100,6 %  болды. Ал  2004 жылы  нақты түсімі 460368,8 мың теңгені құрады, ал  болжамдалған  сома  400303,5 мың теңге болатын   немесе  болжамның атқарылуы 115 %  болды. 2004 жылғы болжам  2003 жылғы болжамнан 205703,5 мың теңгеге жоғарлатылған болатын, ал 2003 жылғы ҚҚС түсімімен салыстырғанда 265675,3 мың теңгеге   жоғарлады. Ал 2005 жылғы түсім 449192 мың теңгені құрады, ал  болжамдалған сома 449002 мың теңге болған, ал оның атқарылуы 100 %  болды. 2005 жылы  болжам 48698,5 мың теңгеге жоғарлатылды, ал  2004 жылғы болжам  400303,5 мың теңге болатын,ал  2005  жылғы болжам   449002  мың теңге болатын. Ал 2004 жылғы түсімдермен салыстырғанда 11276,8  мың теңгеге төмендеді.

      Ал акциздер  бойынша жағдай келесідей қалыптасады.  Қарасай ауданының бюджет табыстарындағы  акциздің  болжамдары жоғарылау тенденциясына  ие, яғни мемлекет  осы арқылы бюджет дефицитін  минималды қылуды  қамтамасыз етеді. Жанама салықтар соған сай келеді, өйткені жаңа акцизделетін тауар енгізілсе ғана болды, салық салу  базасы  кеңейе  түседі.

Кесте 9

Қарасай ауданы бойынша  акциздер  болжамының атқарылуы

2003-2005 жылдар аралығында*

Қарасай ауданы бойынша жалпы акциздер түсімі	2003	2004	2005
Болжам	92350	120000	126500
Түсім	97465,8	119061,3	124704,5
Болжамның  % атқарылуы	105,5	99,2	98,5

*Қарасай ауданы бойынша Салық Комитетінің 1-Н есебінің деректері бойынша .

 

Сурет 6. Қарасай ауданы бойынша акциз түсімінің  динамикасы

*Қарасай ауданы бойынша Салық Комитетінің 1-Н есебінің деректері бойынша .

 

Ал акциздер бойынша  жағдайды  осы 10-  кестеден  және 7- суреттен көруге болады. Акциздер бойынша болжамдар жылдан жылға өсу тенденциясына ие және сондықтанда мемлекет бюджет дефицитін минималды қылуды қантамасыз  етеді. Акциздер осыған тән болып табылады, өйткені жаңа акцизделетін  тауарды енгізсе ғана болды, салық салу базасы  кеңейе түседі.

     Акциздердің  атқарылуы мынадай болып табылады. 2003 жылы нақты түсім 97465,8 мың теңгені құрады, ал болжам 92350 мың теңге болатын немесе атқарылуы 105,5% болды. Ал  2004 жылғы түсім 119061,3 мың теңгені құрады, ал болжам  120000 мың теңге болатын  немесе атқарылуы 99,2 % болды. 2004 жылғы болжам  27650  мың   теңгеге жоғарлатылды, ал 2003 жылғы түсіммен  салыстырғанда 21595,5 мың теңгеге жоғары  түсті. Ал  2005  жылғы түсім 124704,5 мың теңгені құрады, ал болжам 126500 мың теңге болатын  немесе 98,5%  атқарылды. 2005 жылғы болжам 6500 мың теңгеге жоғарлатылды, ал  2004 жылғы түсіммен салыстырғанда 5643,2 мың теңгеге өсті.

      Акциздер  түсімі өндіріс көлеміне  тікелей  байланысты немесе  салық салынатын қоғамдық тұтыну тауарлар әкелуіне байланысты болады.

      Үкіметтің  акциз ставкаларын және салық  салынатын тауарлар тізімін толық  реттеуге  мүмкіншілігі  зор.

      Осыдан  қорыта айтуға болады, жанама салықтардың  яғни ҚҚС  және  акциз  бюджет табыстарын құрудағы  рөлі  жылдан жылға өсіп барады.

      ҚР  мемлекеттік  бюджет табыстарындағы  салықтық  түсімнің  ішінде  ең үлкен  үлес  әкелетін  салықтар   олар   тұтынуға  салынатын  салықтар: 2003 жылы  25,2 %, ал   2004  жылы 24,5  % , ал  2005  жылы 21,0 %  құрады.

      Айта  кететін  жағдай, болжамды  тым   жоғарлату  фискалды  органдардың   жұмысының  сапасын  жоғарлатпайды,  әсіресе салық инспекциясының.  Болжамды орындау мақсатында   жеке кәсіпорындар мен шағын   бизнес  субъектілерін кезектен  тыс  рейдтік  тексерулер  жүргізіледі, осылардың  осылардың  негізгі  мақсаты  болып  қосымша  салық  салу және өндіріп алу болып табылады.    

     

 

 

3.Тарау.  ҚР  жанама салықтарды  болашақтағы жетілдіру мәселелері

 

Салықтың реттеу функциясы Д.М.Кейнстің мемлекеттің экономикаға араласу қажеттілігі теориясы мен тікелей байланысты. Д.М.Кейнс мемлекеттің экономикаға салық салу көмегі мен араласу арқылы жұмыссыздықпен дағдарысты төмендету теориясын ойлап тапқан. Оның теориясы бойынша салықтар арқылы тұрғындардың төлем қаблеттілігімен өндіріс көлемінің арасындағы сәйкестікке жетуге болады деген және жұмыспен қамтамасыз ету, сонымен бірге конъюктураны реттеу²².

Реттеу функциясы елдің  нашар дамыған аудандарында салық  салудан жартылай немесе толық босату арқылы ынталандыру үшін қолданылады немесе осы аудандағы кәсіп орындарға жеңілдіктер беру.

    Реттеу мен  фискалды функциялар бір-бірімен  тығыз байланысты. Күннен-күнге фискалды  функциясының мағынасы өсуде,  өйткені ол экономикалық процестерге кеңінен және тереңінен өз ықпалын тигізеді. Сонымен бірге экономикалық өсудің қарқынын тездетуге бағытталған өндірісті реттеу, мемлекеттің табысын жоғарлатады және фискалды функциясының базасын кеңейтеді. Фискалды және реттеу функциясының қарым-қатынасы белгілі. Функцияның ішкі ортақтығы олардың арасындағы қарама-қайшылықты көрсетеді. Әр функция салық қатынасының белгілі бейнетін көрсетеді, ал олар бір-біріне қарама-қарсы келеді. Фискалды функцияда салық төлеушінің мемлекетке деген қатынасы көрінеді, ал реттеу функциясында керсінше мемлекеттің салық төлеушіге қатынасы. Фискалды функцияда мемлекеттің тұрақты және табыс базасының көп кеңейуін қамтамасыз ету және оны қоғам мүшелерінің аз мүмкіншіліктерімен осы жоғарлатуды қамтамасыз ету арасындағы қарама-қайшылығын енгізген.

    Реттеу функциясының қарама-қайшылығы болып, мемлекеттің өндіріс процесіне араласу қажеттілігі эканомикалық базасының төмендеуіне әкеледі, ал ол өндірістің қарым-қатынаспен және жеке меншік құралы және өндіріс қаражаттары мен анықталады.

    Американдық экономист П.Самуэльсоның пікірі бойынша салықтар тұрғындардың нақты табысын жоғарлатады, өйткені табыстар салықтар арқылы төмендетілуі инфляцияға қарама-қарсы болып келеді. Бағаның негізгі бөлігі бола отырып, жанама салықтар инфляцияның процестеріндегі баға өсуіне ықпалын тигізеді²³. Біздің ойымызша көп функцияның ішінен реттеуші және фискалдық функциялардың бөлуі экономикалық кезеңдердегі ең әділетті болып табылады. Қазіргі кезде тәуелсіз Қазақстанның  дамуы тікелей салық жүйесі сферасындағы стратегиялық  мәселелерді  шешумен  байланысты,  ал нақтырақ  Қазақсатндағы акциз саясатын  жетілдіру. ҚР Үкіметінің  2003-2006 жылғы бағдарламасында былай айтылған, салық әкімшілігінің дамыту бағыты  болып, салық  алымдар  қосымша резервтерін  табу арқылы нақты секторға салық ауыртпалығын тепе-тең бөліп беруі болып табылады, соның ішінде акциз бойынша.

     Акцизделетін  тауарлар тізіміне  бірінші   қажеттіліктегі тауарлар қосылмаған. Дұрыс есептелу және уақытында бюджетке төлеу  жауапкершілігі төлеушіге жүктелген .

     Қазіргі кездегі акциздік саясат- салық салудағы акциздік өнімнің ерекшелігінің негізгі қағидаларын, мақсатын және мәселелерін , талабын және әдісін анықтайды.

     Біздің  елде акциз саясатын жақсарту  мақсатымен келесі мәселелер қойылған

- алкоголь өніміне, темекі бұйымын өткізуіне және импорттық өндірушілерге ұйымдық бақылау ;

- акцизді толық және уақытында төленуіне байланысты күресті күшейту.                   Қазіргі кездегі акциздік саясат акцизді төлеу  жауапкершілігін төлеушілерге жүктеген, сонымен бірге акциз төлеуден контробандалық өнімнің барлығы жалтарынады. Сондықтанда бюджеттің табыс бөлігінің түсімін жоғарлататын, акциздің төлеу тәртібі және есептеудің жаңа жолы қажет. Салықтардың жиналуына бақылаудың қажеттілігі, нашар жиналуына байланысты, салықты төлеуден жалтарыну бюджеттің табыс бөлігін төмендетеді және сондықтан экономикалық қаржылық көптеген шығыс төлемдеріне мүмкін болмайды.

     Заңды өндірісте  шығарылған алкоголь өнімі   контробандалық өнімге өзінің  бағасының жоғары болуына   байланысты бәсекелестігін жоғалтады , сонымен бірге жасырын жасалған өнімге  немесе заңды  бұзған жасырын жасалған алкоголь өнімінің көлемінің өндірісі жоғарлайды .

     Осы жағдайда  не істеуге болады?  Біріншіден, салық жиналуын жоғарлату арқылы  салық қызметтімен ескерілмей қалған алкоголь өнімін  соның  азайту және өткізуге түскен  барлық алкогольге салық салу. Екіншіден, заңсыз айналымнан алынған өнімнді қайта өңдеу және утилизациясының  проблемасын  шешу  қажет.

      Салықтың  жинауын жоғарлатуға бағытталған жаңа айтылған және тағыда басқа ұйымдастырылған шаралардан басқа, заңды мінездегі шараларды қамтамасыз ету қажет. Нақты қағидалы позицияны ұстану қажет, отандық тауар өндіруді қолдауға бағытталған саясатты жүргізу және салықты төлеуден жалтарынуға қатаң жаза қолдану қажет .

      Қазіргі  кездегі алкоголь өнімінің айналымын   және өткізудегі бақылау шаралар  жеткіліксіз. Осыған байланысты  алкоголь өнімінің өндірісімен  өткізуіне мемлекеттік монополия  енгізу қажет .

      Дәл  осы проблеманы  шешуге  1998 жылы алкоголь айналымы және  өндіріуін  мемлекеттік бақылау комитеті құрылған , оның негізгі міндеттері  ҚР территориясында  алкоголь өнімінің өткізуімен  өндіруімен айналысатын кәсіпорындарға лицензия берумен бақылау жасау болып табылады. Біздің ойымызша мынадай сұрақтарды шешу қажет:бересілерді жабу, алкоголь өнімінің қозғалысын бақылау, заңсыз алкоголь өнімін өндірушілермен және спирт контробандасымен күресу, акциз постыларының жұмысы, бірге тексерулермен  рейдтерді  жүргізу.

     Қазіргі  кезде басқарманың қызметін мемлекеттік орган, ведомствалармен, лицензиаттармен берілетін хабарларға аналитикалық жұмысқа бағыттау керек және этил спирттінің айналымымен алкоголь өніміне ортақ тауар  накладной және өндіріспен берілетін декларациясына талдау жасау. Дәл осылай лицензиаттардың жұмысындағы сәйкес келмеушілікпен  бұзушылықтарды тауып, оларды  болдырмау. ҚР заңдары мен нормативтік актілері бұзылған жағдайда жеке және заңды тұлғаларға байланысты қолданылатын сот, құқықтық қорғау органдар  арқылы орындалуына бақылау жасау  қажет .Өндірілетін және өткізілетін алкоголь өнімдерінің  сапасының жоғары болуын технологиялық  бақылау жасау арқылы және мемлекеттік стандартпен  қарым-қатынас арқылы қамтамасыз ету.

«Жалпы  суррогатпен  өндірушілердің өздері күресу қажет  және сәйкес органдар, яғни әр қайсысы өз орындарында: зауыт—сапасымен,  билік –заңдарымен».  Мысалға  «Бахус» өнімін тез тануға болады, оның шығуы кезінде пластикалық калпочоктар қолданылады, арнайы акциз  маркасы, түрлі түсті этикеткалар.  Егер  осы  бірінші параметрлер  жоқ болса, онда  Бахус ол өнімді шығармаған. Сонымен қатар шөлмектерде бірнеше құпиясы бар, оны тек Акционерлік қоғамның директоры мен лабороторияның меңгерушісі ғана біледі. Егер  зауытта химиялық талдау жасайтын болса, онда шампан немесе шарап осы зауытта шығарылған ба әлде жоқпа екендігі 100%  анықтап бере алады. Мысалға, Алматыдағы  40 астам дүкендердегі Бахус маркасымен сатылып жатқан өнімге химиялық талдау нәтижесінде, олардың барлығы суррогат болып шықты.

      Сондықтан   жалтарыну мүмкіндігі заңнамалық деңгейде негізілген –салық құрлымының өзінде немесе әртүрлі салық жеңілдіктердің кең жүйеде қолдануы және дифференцияланған салық ставкалары. Яғни салық салу және  баға белгілеу сұрақтарына ортақ келіспеушілік  жағдайдың болмауындағы тепе-теңсіз сауда партнерлігі.