Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары

Жанама салықтардың  ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қсылған құнға салынатын салық-ҚҚС  блып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын қосылган құн болып табылады; қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін. Демек, бұл салықтың ерскшелігі-оның салық салынатын обьектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.

     ҚҚС дүние  жүзінің 40-тан астам елдерінде,  соның ішінде Еуропа экономикалық  одағының 17 елінде пайдаланылады.  Бұл салықтың артықшылығы мынада; біріншіден, ол жаңа құн жасалынған  орын бойынша салық төлеушілердің  үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдалығымен ерекшелінеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды сөздерінің бірі болып саналады. 2001 жылы мемлекеттік бюджст кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 21,8% кұрады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді)өндіру және олардың айналасы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиіс ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизім көрініс табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ты төлеушілерді тауарды өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып саналады, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасалған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтер негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағұлданалануға тиіс, Қазақстан аумағында әкелінетін немесе әкетілетін тауарлар (ҚҚС босатылғандарын қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорт тауардың кедендік құны, Қазақстан Республикасына тауарлар ипорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады. ҚҚС-тың салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық салынатын айналым мөлшеріне қолданылады.

 Жеке табыс  салығы.

Бұл төлем бойынша  қаражаттардың түсімі барлық салық  төлемдерінің 9 пайызын алады. Салық  салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектісі төлсм көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады. Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленеді.

Дивидендтер, сыйақылар  мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыз мөлшерлеме, адвокаттардың  және натариустардың табыстарына 10 пайыз  мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық  салынатын табыстарға мыналар жатады: қызметкердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс, стипендиялар, жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша табыс.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен  ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізіледі. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күннен кейінгі бес жұмыс күн ішінде жүзеге асырады. Салық кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режимін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.

Қызметкердің төлем  көзінен салық салынатын заттай нысанда алынған табысына оның заттай нысанындағы еңбекақысы, қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар және тағы сол сияқты түрлі табыстары кіреді.

Салық төлеушінің төлем  көзінен салық салынбайтын табыстарына  мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық  салынатын табысы, адвокаттар мен  жеке нотариустардың табысына және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салык төлеушінің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы қағаздарды, сондай-ақ заңды тұлғалардағы сатысу үлесін, қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезінде олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алыған табыс және басқалары жатады.

Төлем көзінен салық  салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер сомасы азайтылған, төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемелерді қолдану жолымен дербес жүргізіледі. Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша ай сайын есептеледі.

Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомасы белгіленген  тәртіппен Қазақстанда салық  төлеу кезінде есепке жатқызылады.

Шетелдік резидент-жеке түлғалар табысына олардың Қазақстан Республикасындағы көздерінен де, сонымен бірге одан тыс жерлерден де алынған табыстары кіреді. Салық салынатын табысты анықтау, резиденттен алынатын жеке табыс салығын есептеудің, ұстаудың және төлеудің тәртібі, қызметтің сипатына қарай жүргізіледі.

Тұрақты мекемемен байлынысы  жоқ бейрезиденттер салықты төлем  көзінен шегерімсіз 5 пайыздан 30 пайызға  дейін мөлшерлемелер бойынша  төлейді; қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын бейрезиденттер салықты  төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасы азайтылған табыстардан резиденттерге арналғаІн мөлшерлемелер бойынша төлейді.

 Жер қойнауын  пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесіндс табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардын пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметіне пайдаланылатын материалдарды, шикізатты, минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.

Техногендік минералды  құрлымдардан пайдалы қазбалар алуды  қоса, Қазақстан Республикасында  жер қойнауын пайдалану жөніндегі  операцияларды жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушы  үшін белгіленетін салық режимі тек  қана Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келсімшартта айқындалады.

Келсімшарттардың негізгі  түрлеріне қарай жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың  екі үлгісі берілген:

Бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының салық кодексінде көзделген  салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін көздейді;

Екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша  Қазақстан Республикасының үлесін төлеу, сонда-ақ салық заңнамасында көзделген салықтар мен басқа  да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуді көздейді, оларға шикі мұнай мен басқа да пайдалы казбаларға салынатын акциз, үстеме пайдаға салынатын салық, мүлікке салынатын салық қосылмайды.

Жер қойнауын пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдері мыналарды қамтиды:

І.Үстеме пайдаға салынатын  салық

2.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:

1 .бонустар:

а) қол қойылатын;

б) комерциялық табу.

2. роялти

3. өнімді бөлу бойынша  Қазақстан Республикасының үлесі.

Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері  болып табылады және жер койнауын пайдалануға жасалған келсімшартта белгіленген мөлшерде және тәртіппен ақшалай нысанда төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушы  жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала  отырып, бонустардың мынандай түрлерін төлейді: қол қойылатын бонус және комерциялық табу бонусы. Жасалатын келісім шарттың техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі де белгіленуі мүмкін.

Қол койылатын бонус  жер қойнауын пайдаланушының келсімшарт жасалатын аумақта жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығы үшін біржолғы төленетін төлемі болып табылады және келісімшарт жасаған кезде белгіленеді. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерін пайдалы қазбалар көлемі мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Үкімет белгілейді және ол келісімшартпен белгіленген мерзімде, бірақ келсімшарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен кешіктірмей төленуі тиіс.

Коммерциялық табу бонусы келсімшарт аумағында әрбір комерциялық  табу үшін, соның ішінде кен оындарына қосымша барлау жүргізу барысында, бастапқы аталған алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың табылғаны үшін белгіленеді. Оның мөлшерлемесі салық салу объектісі, есептеу базасы мен мөлшерлемені негізге ала отырып белгіленеді. Салық салу объектісі кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының осы мақсаттағы көлемі болып табылады. Коммерциялык табу бонусының мөлшерлемесі 0,1 пайыздан кем болмауы керек.

Пайдалы қазбаларды өндіруді жер қойнауын пайдалануға келісімшарт  жасамастан жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын пайдаланғаны үшін республикалық бюджеттің кірісіне Үкімет белгілеген мөлшерде роялти түріндегі аударымдар жасайды. Бұл орайда салық салу объектісі мен осы аударымдарды төлеу мерзімдерін белгілеу роялти төлеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Роялти – пайдалы  қазбаларды өндіру және техногендік  кұрлымдарды қайта өңдіру процесінде жер қойнауын пайдалану кұқығы үшін төленетін төлем. Ақшалай немесе заттай нысанда төленеді,

Пайдалы қазбалардың  көлемі немесе нақты өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлық өнім өндірілген пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салынған объекті болып саналады.

Кең таралған пайдалы  қазбалар мен жер асты сулары бойынша  роялти барлық жер қойнауын пайдаланушылар, соның ішінде пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге жасалған келсімшарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындар үшін тіркелген мөлшерлеме бойынша 1 пайыздан 10 пайызға дейін мөлшерде белгіленген. Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірмей төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың  үстеме пайдаға салынатын салығы - салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы  қызметінен алынған немесе рыноктің салыстармалы жағдайында шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда үшін төленетін төлем.

Өнімді бөлу туралы келсімшарттар  және кең тараған пайдалы қазбалар мен жерасты суларды өндіруге жасалған келсімшарттар бойынша  қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер койнауын пайдаланушылар осы  келісімшарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруге көздемеген жағдайда, үстеме пайда салығын төлеушілер болып табылады.

Жер койнауын пайдаланушы  пайданың ішкі нормасын 20 пайыздан астамын  алған салық кезеңіндегі әрбір  жекелеген келсімшарт бойынша жер  қойнауын пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып табылады. Сонымен бірге үстеме пайдаға салынатын салыктың мөлшерлемелері салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4 пайыздан ЗО пайызға дейін белгіленген. Үстеме пайдаға салынатын  салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірмей төленеді.

Өнімді бөлу бойынша  Қазақстан Республикасының үлесі  тараптардың келсімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер қойнауын пайдаланушыларға ақылы негізде  келсім-шарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге кұқық беріледі. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе заттай нысандарда төленуі мүмкін. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркеген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-нан кешіктірмей табыс етеді.

 Әлеуметтік  салық.

Әлеуметтік салық-мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 2003 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналык сактандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдардың орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбек ақы төлеу қорларының 28% мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.