Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары

Қазіргі кезде экономикасы  дамыған бірқатар елдерде «күнкөріс  минимумы» үғымының орнына «кедейілік шегі» көрсеткіші қолдануда. Осы кедейілік шекке сәйкес келетін табыс деңгейі уақыт өте қайта-қайта қарастырылып отырады, мәселен Ұлыбританияда ол - табыс индексациясына байланысты болса, ал АҚШ-та - ол жыл сайын қарастырылады. Қазіргі уақытта, Құрама Штаттарда халықтың шамамен 12-15%-ы кедейілік шегінен төмен деңгейде өмір сүреді, бірақ-та олардың сол төмен деңгейлі табысының өзі, адамның өмір сүруінің негізгі қажеттіліктерін салыстырмалы түрде қамтамасыз ете алады. Осы жерде Дж. Стилицтің халықтың әлеуметтік жағдайына байланысты әділеггі пікірін айта кетуге болады. Ол: «кедейілік индексі халықтың қаншасы одан төмен немесе жоғары екендігін анықтайтын көрсеткіш емес... Кедейілік индексін пайдалану, үкіметтің назарын кедейілік шегінен төмен және одан жоғары түратындарға аударуына мүқтаж етеді. Бүл әрине шығын жағынан қарастырғанда кедейлер санын қысқартудың анағүрлым тиімді тәсілі болғанымен, табысы төмен халықтың осы мәселесін шешу үшін ештеңе істей алмайды .

Егерде бізде мәселен ҚР-ның Халык Банкінде қайта қаржыландыру ставкасының шегінде салым бойынша есептелген пайыздарға табыс салығы салынбайтын болса, ал Үлыбританияда Жинақ банкінің пайыздық есебі бойынша алынған тұрақты сомадан - 70 фунтқа дейін табыс салығы салынбайды.

Кез-келген мемлекет өз елінің қаржы жағдайының түрақтылығына, қоғамдық өндірістің тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруының арқасында қол жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму қажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бүза отырып, шектелген қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай жүмсайды, яғни алдағы мақсаттарын таңдауына шектеу қойылады. Ал мүндай әрекет, әлеуметтік жағдайды одан да бетер түрақсыздандыра түседі.

Жалпы, салықтар мемлекет табысының  негізгі қайнар көзі болғандықтан, мынадай нақты талаптарға сай  болуы қажет:

1.  Салық жүйесінің тұрақты - фискалдық болуы және оның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуді қамтамасыз етіп түруы;

2.  Салық жүйесі  салық төлеушіге түсінікті және  түрақты болуы керек. Салық  қүрылымына өзгерістерді жыл  басынан енгізу, яғни тауар өндірушілер  осы өзгерістерге байланысты  қалыптастыруына уақыт беруі;

3.    Салық   салу   механизмі   барлық   меншік   түрлерінің   шаруашылық субъектілері     үшін,     олардың     қүқықтық-үйымдастырылу     формасына қарамастан, бірдей болуы;

4.   Салық   жүйесі   әділетті,   ал   салық   жүктемесін   салық   төлеушілер арасында бірдей бөлу  қажет. Біріне көптеп салык  салу есебінен, екіншісіне салық жеңілдігін беруге де болмайды;

5.    Салық   жүктемесін   төмендету,   яғни   салық   төлеушілердің   пайда  түсіруіне,    ғылыми-техникалық    прогресті    дамытуына,    инвестициялық қызметті жылдамдатуымен  байланысты қажетті шығындарды салық салудан босату;

6.    Салық   төлеушілердің   мүддесін   қорғауды   қамтамасыз   ету,   яғни салықты  төлеуші  әрдайым   дүрыс  және  заңды  түрде   салық  тәлкегінен қорғалуы  қажет;

7.    Салық   салудан   қашқақтаудың   жариялық   және   жариялық   емес тәсілдерін жою, салық төлемдерінің дүрыстығын тексеретін бақылаудың тиімді жүйесін қүру.

8.   Өңірдің   және  жергілікті  басқару   органдарының  бюджетінің  кіріс  бөлімінің көздері нақты көрсетілуі  қажет.

Азаматтардың  конституциялық қүқына байланысты әркімнің жеке табысына қарамастан жалпы білімге, жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуіне, мүгедектікке, асыраушы адамын жоғалтуына байланысты, балаларды тууы мен тәрбиеленуіне, жүмыссыздарға және ауруына байланысты тегін дәрігерлік көмекке күкықтары бар. Басқаша айтқанда, әлеуметтік аяда, нарық механизмінің әрекеті әлеуметтік мемлекеттің имандылық принциптерімен шектеледі. Сондықтан да ақылы қызметтерді, әсіресе дәрігерлік және жалпыға білім беруді үйлестіру, халық табысыньщ саралануымен және оның деңгейімен теңестірілуі қажет .

Қазіргі уақытта  Қазақстанда минималды материалдық  қамтамасыз ету көрсеткішінің орнына, 2005 жылы қысқа мерзімге енгізілген минималды тұтыну бюджетінің күнкөріс минимумы қолданылады. Бірақ та, оның мөлшері мемлекеттің минималды ақшалай табысын алуға беретін кепілдігі мен азаматтарды қорғаудың басқа да әлеуметтік шараларын жүзеге асыруына жетпейді. Соңғы жылдардағы елімізде күнкөріс минимумынан төмен табыс алатын халық саны төмендегі кестеде көрсетілген (кесте 3).

Кесте 3.  2003-2004 ж. Қазақстанда күнкөріс минимумынан төмен табыс алатын халық саны

Күнкөріс минимумынан  төмен  табысты халық	Жылдар
	2003	2004	2005
Мың адам	5160,4	4736,9	4215,0
Жалпы   халық  санына %-бен	34,5	31,8	28,4

Көзі: Уровень  жизни населения в Казахстане. Статистический сборник /Под

 ред. А.А.  Смаилова, Алматы, 2002, 268с (8).

Осы аталған  түжырымдамаларды қорыта келгенде, Қазақстан  халқының табысын саралау екі  бағытта жүргізіледі екен, атап айтатын  болсақ, бір жағынан, нарыққа өту, өндіріс қүралдарына деген меншіктің әртүрлі формаларының рөлін түбегейлі өзгертті. Еліміздің басшыларымен таңдалған жеке меншікті жылдамдатьш қалыптастыру бағыты ірі меншік иелерінің шағын бөлігінің жылдық табысының мөлшерін бірнеше жүздеген миллион, миллиард теңгеге жеткізсе, ал халықтың екінші, үлкен бөлігінің өмірлік деңгейі жүргізілген жекешелендірудің арқасында, әсіресе ауылды мекендерде күрт төмендеп кетті. Міне сондықтан да, біздің ойымызша мемлекет халықтың осы екі тобы арсындағы әлеуметтік қайшылықтарға көз жұмбастан, халық табысын негізгі салық әдістері арқылы реттеу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі

 

       Салықтық  жүйе-қазіргі  кездегі  салықтардың  ставкасы,  төлеушілері,  салық   салу  объектілері тәртібі, шарты,  төлем мерзімі, есептелу  әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген тізімі.

       Сонымен   қатар  салықтар жүйесі –бірлік  саясат шегінде, салықтық заңдылық  шеңберінде  іске  асырылатын, бюджетке  әртүрлі салық түрлерін  және  басқа да жан-жақты салықтық құрылым. Қазақстанда  шаруашылықтың  әлеуметтік және   экономикалық  негіздерінің қайма құрылысы   жағдайында  салықтық  жүйе мен  салықтық саясаттың  ролі  артуда. Бұл объективті  түрде  салықтар  бұрынға  шаруашылық  жүйеде  мемлекеттік бюджетке  табыстардың пассивті  құралы болып табылған, ал қазір басқарудың маңызды тетіктерінің бірі болып отыр.  Көптеген экономистер салықтың  фискальдіден басқа экономикалық (реттеушілік) таратушы, бақылаудың  және  әлеуметтік қызметтерін мойындайды. Сондықтан салықтың жүйе   экономикадағы  әртүрлі  қарқындарды  күшейтуге немесе тежеуге мүмкіндік беретін, жалпымен қабылданған икемді  механизм  болып табылады. Сонымен қатар бүгінгі күнде  салық салу  жүйесінің сапасына ұлттық экономиканың  дамуы байланысты.

       Дамыған  салықтық  жүйе салудың келесі  принциптерін есепке  ала отырып  құрылуы тиіс:

       1) Салықтық  ставка деңгейі  салық  төлеушілердің  мүмкіндігін  яғни  табысын  есепке ала отырып белгіленуі  тиіс. Мүмкіндіктер  бірдей болмағандықтан, олар үшін  дифферециалды ставкалар қарастырылуы қажет. Бірақ  одан басқа  да ойлар бар.  Прогрессивті салықты  көп және  тиімді жұмыс істейтіндерге салуға болмайды, яғни  салықтық жүйе экономиканың  дамуына  және капиталдық  салымдар өсіміне кедергі  келтірмеуі тиіс. Сондықтан,  бұл нәтижені  шешу кезінде өндіріске  прогрессивті  салық салу тиімділігін ескеру қажет.

         2)  Салық салу бір ерттік  сипатта болуы тиіс. Бұл мүмкіндікті   іске асыру  мысалы ретінде   кейбір  елдерде  салық  ҚҚС-на  ауыстырылып, жаңа  құрылған құқық оны өткізуге  дейін бір рет қана  салық салынады. Соған қарамастан Қазақстанда принцип бұзылуда, себебі ҚҚС  салым объектісіне    жаңа құн құрамайтын акциздер,  кедендік баж элементтері  кіргізіледі.

        3) Салықтарды төлеу міндеттілігі Салықтық жүйе салық төлеушіде жүктемешілік күдігін туғызбауы тиіс. Сондықтан салық салу формаларын  белгілеу кезінде  қарапайым  фермаларды таңдаған дұрыс.  Сонымен қатарғ айыппұлдар жүйесіне байланысты   елде салықтарды уақытылы төлемеу тиімсіздігі  ойлары  қалыптасуы қажет.

         4) Салықтарды  төлеу  жүйесі  және  процедурасы  салық төлеуші  үшін   қарапайым, түсінікті  және ыңғайлы, алш салық қызметкерлері  үшін тиімді болуы тиіс.

        5) Салық жүйесі  өзгермелі экономикалық  жағдайға тез және икемді бейімделетін болуы тиіс.

       6) Салық  жүйесі  құрылатын ЖІӨ-ді  қайта   болуды қамтамасыз етуді және  мемлекеттік экономикалық  саясаттың  тиімді құралы болуы тиіс.

       7) Салық   жүйесі жан-жақты  болуы қажет. 

       8) Салық  жүйесі  салықтың негізгі түрлері бойынша  салық ставкаларын  басқа елдермен  салыстырмалдылығын  қамтамасыз  етуі  тиіс.  Экономикалық    қатынастарда  артықшылықтарды  қамтамасыз етуі  қажет,  себебі жоғарғы  ставкалар кезінде  инвестицияларды тартуға кедергі жасалынады, ал төмен  ставкалар кезінде  табыстар капиталды  экспортер-елдердің  бюджетіне ауысады.

       Қазақстан  Республикасының салық  жүйесі  күрделі  құрылымға ие.  Ол  үш  бөлімне тұрады:

       Бірінші  бөлім. Салықтық  қатынастарды  реттеудің  заңды және  нормативті  базасы.  1991-1995 жылдар кезеңінде Қазақстан  Республикасының 10 заңы  боды,  олардың    ішінде  негізгілерінің бірі «Қазақстан Салық  жүйесі туралы» заңы. 1995  жылдан 2001 жыл  аралығында  салық  қатынастарын  «бюджетке  салықтар және басқа да  міндетті  төлемдер туралы»  заң  күші  бар.  Қазақстан Республикасы  Президентінің  Жарлығы  реттейді.  2004  жылдың  1 шілдесінен  Қазақстан Республикасы  жаңа  Салық Кодексі күшіне енді.  Осыдан  көрінетіндей,   салық заңдылығы әмбебаптауға ұмтыла отырып заңдардың, нормативті  актілер, нұсқаулар санын азайтуға  тырысады.

      Екінші  бөлім. Салықтарды  және бюджетке  басқа да  міндетті   төлемдерді  жинаушы  ұйымдар. 2005 жылдан бастап,  салықтарды алу бойынша ықзмет Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігіне беріліп,  құрамына Қазақстан Республикасы Салық комитеті және Қазақстан Республикасы салық  полициясының комитеті енгізілді.  Кейінірек  бұд қызметтер Қазақстан Республикасы табыстар Министрлігіне беріліп, құрамына Қазақстан Республикасының салық комитеті және салық полициясы (2004 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы полициясы деп өзгертілді).

      Үшінші  бөлім. Салықтарды  сүру әдістері  мен  формалары. Салық түрлері  және бюджетке болса да міндетті  төлемдер.

      Өзіміздің  тәжірибе болмаған жағдайда біз батыс  елдер деңгейіндегі өңделген салық жүйелерін  құру  әдістерін қолданамыз.

 Жанама  салықтар.

Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке  үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.

Алайда тұтынуға салынатын  салық өсуінің кемшіліктері бар, бұл кемшіліктерге олардың инфляциялық  және ретрессифтік сипатын жатқызуға  болады. Бірақ бұл салықтың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді.Егер баға өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктіретін болады.

Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет; экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде салықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың кұрылуын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамассыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан салық ауырпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салыктардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығын осында көрінеді. Дүние жүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.