Тарау Әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы құрал ретіндегі салық салуды жетілдіру жолдары

       Мұны  жергілікті басқару органдары  жанама көмек түрінде толықтырып  отырады. Бұған сату бағасы  кезінде немесе жер бөлігі  мен ғимаратты сатып алғандағы  немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету, несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып табылады.

       Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға, байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады.

       Дамыған  елдердің салықтық саясаты жекеменшік  капиталды тартуға бағытталған.  Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.

      Экономиканы  дамытудағы  салықтың әсері тек  ынталандыру үшін емес, тұрақтандыру  үшін де қажет. Бұл қажеттілік  өндірістің жоғары концентрациясы мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады. Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады. Мысалы, қосымша салық салу Нидерланды, Жапония тәжірибесінде қолданылады. Тұрақтандыру салықтары Германияда, лицензиялау бағыты Ұлыбританияда, Францияда, Италияда қолданылады. Мүнымен лицензиялауды жергілікті қосымша салық – лицензиялық жинақ түрінде қарастыруға болады. Жапонияда мәселелер негізінен жер салығының ставкасын өзгерту арқылы шешеді. Салықтың сол немесе басқа нысандарда көтерілу тиімділігі мен сенімділігі өте «ыстық» конъюктураны ұстау үшін қажет. Басқа әдісі – салықтық жеңілдіктерді алып тастау.

      Салықтық  механизмді қолдану тиімділігі  мемлекеттің ішкі салықтарының  мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге байланысты.  Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.

      Салықтық  реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.

       Реттеудің  басты бағыты – кәсіпорын мен  кәсіпкерлердің сыртқы және ішкі  қызметтерінің жалпы салықтық  климатын құру және артықшылығы бар салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей бағыттарда дамымайды.

      Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты. әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады.

      Батыс Европалық елдердің салық жүйесі өзара әрқилы. Бірақ 80 жылдардың аяғынан тасмал жүргізіліп келе жатқан салықтық реформалар оларды жақындатады. Экономикалық бірігу қарқыны халықаралық шаруашылық байланыстардың кеңеюі бұл процеске әсер етеді. Көптеген елдерде салық жүйесі үш деңгейлік сипатқа ие. Әрбір елдің өзіндік ерекшеліктері бар, оларды қолдануға немесе анықталған қателіктерді жібермеу мақсаттарында ескеру қажет.

      Қазіргі  салықтық реформаның негізгі  бағыттарын және себептерін қарастырайық. Салық жүйесінің қазіргі үлгісінің негізгі принциптері және оны нарықты экономика көмегімен реттеу 70 жылдардың аяғынан басталды. Ол кездерде индустралды дамыған елдерде мемлекеттік реттеу әдістеріне өзгеріс енгізілді: экономикалық салаға мемлекеттік араласуға және оның материалдық негізі – мемлекеттік қаржыларға шек қойылды. Бәсекелестік қатынастарды ынталандыру және шаруашылық қызметті нарықтық реттеу механизмдері артықшылыққа ие болды. Бұндай өзгеріс салықтық реформалар бағдарламасына бастапқыда енгізілген деп айтуға болмайды. Салықтық реттеу саясатындағы бағыттар қателіктер және тәжірибе арқылы өңделді.

     Америка  Құрама Штатының салық жүйесі.

     Америка  Құрама  Штатының салық жүйесі 200 жыл  қолданылуда  және нарықтық  қатынастардың  дамуына  ықпалын тигізеді. Ол фискальді, яғни  федералды бюджетті, штат бюджетін  және жергілікті бюджетті табыстармен қамтамасыз ету мәселесін  ғана шешпейді.  Салықтар  мұнда  экономиканы реттеу  және дамыту құралы ретінде  қолданылады. Америка мемлекетінің экономикалық  саясатын  өткізуде  бюджеттік  қаржыларды қалыптастыруды және  қозғалысын қамтамасыз етеді. АҚШ  қаржылық  жүйесіндегі негізгі  звено федералды  өкіметтің  бюджеттік  механизмі құрайды.  Ірі немесе тұрақты  түсімдер беретін салықтар  федералды бюджетке жіберіледі.  Оның үлесіне  шамамен табыстар мен шығындардың 70% келеді.

      Бірақ, басқарманың  жергілікті ұйымдары қаржылық  ресурстардың меншік көздеріне  ие, бірінші кезекте, жергілікті  салықтар есебінен қаржыландырылады. Соңғы жылдары көптеген Батыс Европалық елдердегі сияқты АҚШ-та да басқарудың қаржылық  жергілікті ұйымдарының  көлемінің өсімі,  қаражаттардың  қаржылық сала арқылы іске  асырылуының   жалпы саладағы  үлес салмағының артуы байқалады. Жергілікті қаражаттарға шығындардың көп бөлігі жатқызылады. Мемлекет  есебінен  әлеуметтік қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау, жол құрылысы, полицейлік аппаратты қамтамасыз етудің  үлес салмағы 70-тен 90 % дейін,  ал табиғи ресурстарды сақтау, азаматтық және тұрғын  үй  құрылыстарының  40% қаржыландырылады.

      Федералды  табыстарда  тікелей  салықтардың  маңызы  жоғары. Штаттар мен жергілікті  билік ұйымдарының табыстары  жанама салықтар және мүлкіктік   салық  салу есебінен қалыптастырылады.

      АҚШ-тың  федералды   бюджетінің  табыстарының  ірі маңызды тобын тұрғындардың табыс салығы құрайды.  АҚШ-тың табыс  салығының  ставкаларының кезеңдерін  зерттейік. 1981-1983  жылдардағы  салық  реформасы  күтілген тиімділікті  берген жоқ. Сонда,  тәжірибеде экономикалық тиімді  және қарапайым  көмектеседі  делінген Лаффер ілімі  қолданылды.  АҚШ  президенті  Р.Рейганның  әкімшілігі  салықтарды азайтып нәтижесінде  бюджетке түсімдер  ұлғаяды деп үміттенеді.  Алайда  П.Самуэльсон  атап көрсеткендей  Лаффер  қисығы бойынша  салық деген  болжамы қате  болды.  Федералды  табыстар  жалпы  трендке   байланысты  төмендеді, ал  Федералды  бюджет 1983  жылдан кейін 200 млрд№АШС долларында  дефицитке жетті.

       Фискалді жүйенің   қайта өзгерісі  жақсы нәтижелері 1986 жылы салық  жүйесінің реформасынан  кейін  көріне бастады. 1986 жылғы реформа бойынша 5  ставка енгізілді:  алынатын табыс және салық төлеушінің  жанұялық  жағдайына байланысты 11,15,28,35  және 38,5%.

       Сонымен табысқа   салық салуды  дамытудың  негізгі   бағыттары  салық  салынбайтын  минимумды  қарапайымдандыруға әкеледі.  Бірақ  ол салықтық жеңілдіктердің  санын  азайтады.

       Жергілікті салықтар  өзіндік жеке  роль атқарады, Ресей  мен Германияға  қарағанда   жергілікті  бюджеттің  негізгі   табыс бөлігі  болып табылады.  Соған қарамастан  ірі өкіметтік  субсидияларсыз  қаланың дамуы  қиын.  Субсидия, субвенция  және дотациялар арқылы федералды үкімет  қаланың  әлеуметтік-экономикалық  дамуына белсенді   әсер ете алады.

       АҚШ-та  салықтар  төлеміне бақылауды  орталық   аппараттан басқа  құрамында  7 аймақтық  салық басқармалары  және 58 салық  басқармасы бар Қаржы  министрлігін  ішкі табыстар  қызметі  жүзеге асырады.  Салықты  төлеу міндеттемелігі, Ресейдегі  сияқты  толық  төлеушілерге жүктеледі. Корпорациялар  жыл сайын  салық  декларациясын  толтырады.  Жеке тұлға  жылына бір рет салық декларациясына – оның алатын табыс түрлері  туралы арнайы өтініш  толтырады.

       Барлық салықтық   декларацияларға  камералдық  тексеріс жүргізіледі.  Салықты   уақытылы  төлемеу немесе салық   декларациясын  уақытылы  тапсырмау сияқты  тәртіп бұзушылыққа  азаматтық  сипаттағы  айып пұл салынады.

       Ұлыбританияның  салық жүйесі.

       Ұлыбританияның  салық  жүйесі   негізінен  ХІХ  ғасырда  қалыптасты,  бірақ  ол да  өзгерістерге  ұшырады. Ұлыбританияда  салықтық реформаның табысты жүргізілуі 1979 жылдан  1990 жылдар аралығын қамтиды. Ұлыбританияның салық  жүйесі  екі сатылы жалпы мемлекеттік  және  жергілікті салықт ардан құралады. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетке  тікелей салықтардың негізін 1799 жылы енгізілген  тұрғындардың табыс салығы құрайды. Ұлыбританияда табыс көзіне байланысты   табыстарды  бөліктерге (шедулдарға) бөлуді  сипаттайтын табыс салығы құрылымын шедулды формасы қабылданған, мұнда әрбір ерекше тәртіппен жүргізіледі. Табыстарды  мұндай бөлу «табыс көзін табу» мақсатын көздейді.  Ұлыбританияда 6  шедула түрі қолданылады.

       А Шедуласы  мүлікпен табыстар: жерге  меншік, ғимараттар мен  құрылыстар, жалға  берілетін  үйлер мен пәтерлер.

       В Шедуласы  –коммерциялық мақсатта қолданылатын ормандық массивтерден табыс.

       С Шедуласы - өндірістік  коммерциялық  қызметтен табыс.  Бұл шадулаға  табыстардың   әртүрі кіреді.  Сондықтан ол  алты  бөлікке  бөлінген:

       Бірінші бөлігі, сауда немесе  іскерлік  операциялардан (бизнес) алынатын табыс, мысалы, дүкен иесінің  пайдасы;

       Екінші бөлігі, мамандандырылған қызмет нәтижелерінде   алынатын табыс, мысалы, дәрігер  немесе адвокат  пайдасы; 

      Үшінші бөлігі, салық   салуға жататын пайыздар немесе  алименттер;

       Төртінші бөлігі Е шедуалына кірмейтін шет елдегі  құнды қағаздардан табыс.

       Бесінші бөлігі,  шет елдегі мүлікпен табыс; 

       Алтыншы  бөлігі, жоғарыда көрсетілмеген  табыстардың барлығы (мысалы гонорар)  Е шедуласы – еңбекақы, зейнетақы  және басқа да еңбектік табыстар. Ғ шедуласы – Ұлыбританиялық компаниямен  жүргізілетін дивидендтер және басқа да төлемдерден тұрады.

        Табыс салығы  заңмен  рұқсат  етілген жеңілдіктерді  алып  тастағандағы жылдық жиынтық   табыстан ұсталынады.  Бұл еңбекпен  талқан және инвестициялық болып  бөлінеді.

        Еңбекақыдан табыс салығы ұстаз   иесінен алынады.  Бұл кезде  тек қана  еңбекақы табысымен өмір сүретін  тұлғаларға  салық декларациясын  толтыру қажет емес. Басқа жағдайларда  табыстарға  салық салу салық төлеушінің заңмен белггіленген мерзімде  тапсыратын салық  декларациясы  негізінде  жүргізіледі.

         Қазіргі британдық табыс салығының ұйымы 1965-1973 жылдардағы реформалар  негізінде қалыптасты. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке және заңды тұлғаларда тұлғалар, оның ішінде  корпорациялар да  төледі.  Корпорациялардың табысына жеке салық енгізілумен бұл саланың іс-әрекеті  азаматтардың  жеке табысына  дейін қысқартылады. Табыс салығына   күрделі өзгерістер 1973 жылғы реформасымен енгізіледі. Оның нәтижесінде  еңбекпен тапқан  және инвестициялық  табыстар ставкаларының жалпы шкаласымен  есептелінетін болды.Бұл  салықты алу техникасын қарапайымдандырады, сонымен қатар қазіргі уақытта жеңілдіктерді есептеу үшін  қолданылатын  шедулалардың  мақсатын түбегейлі өзгертті. Олардың ішінде  жеке жеңілдік  және қосымша жанұялық  жеңілдіктер маңызды болып табылады. Жеке және жанұялық  жеңілдіктердің мөлшері бөлшек  баға өсімін есепке ала отырып, әрбір  қаржылық жылда қайта  қаралып отырады. Қазіргі  уақытта Ұлыбританияда  жеке жеңілдік 3445  фунт стерлинг мөлшерінде  белгіленген.

       Салық  салудың  гиберализациясының  жалпы  бағыты  және  Ұлыбритания  мен АҚШ -тағы табыс  салығының  ставкаларын төмендету басқа  елдерде  ұқсас іс-әрекеттер туғызады. Әйтпесе оларға қордың сақталуын капиталдың ағымымен төлеуге сақталуын капиталдың ағымымен  төлеуге  тура келер еді.  АҚШ-ғы  салықтық реформалардың  сәтті өткізілуі байқалды.

        Францияның  салық жүйесі.

        Францияның  салық  жүйесі  Қазақстан Республикасында негізгі жанама салық болып табылатын қосылған  құн салығы осы елде  өңделіп, енгізілуімен  ерекшеленеді.  Францияда алынатын салықтарды үш негізгі  топқа  бөліп қарастыруға болады:  табыс салығы; тұтынуға  салық;  бюджеттік  жүйенің  негізгі  звеносы  қосылған  құн салығы болып табылады. Қосылған құнға салық төлеу өткізілетін  келісім-шарттық сипатымен анықталады. Бұл кезде  салық  төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды.

       Францияда   қосылған қнға салықтың ставкалары  қолданылады: 

       Бірінші   ставка -  қазіргі  уақытта   салықтың  негізгі ставкасы 18,6% тең. 

       Екінші  ставка – жоғарыланатын ставка -22%  тауарлардың келесі  түрлерінде  қолданылады: автокөліктер кинфототауарлар, ішімдік, темекі  бұйымдары.

       Үшінші  ставка – төмендетілген ставка -7%  мәдени күнделікті тұрмыс  тауарларына, оның ішінде  кітаптарға  белгіленген. 

       Төртінші  ставка – ең төменгі  ставка -5,5%   бірінші қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге қолданылады. Бұл категорияға шоколад және ішімдіктен   басқа тұтыну  тауарлары, ауыл  шаруашылық өнімдері, тұрғын үй,  көлік, саяхат  және қонақ үй қызметтері, жүк  және жолаушылық  тасымалдау жатады.