Салық жүйесі

Салықтың мәнін толығырақ түсіну үшін оның экономикалық белгілерін қарастырған жөн. Салықтардың келесідей экономикалық белгілері бар:

Салық – бұл материалдық төлем, яғни салықты төлеу төлеушінің мүлкін мемлекет иелігіне алуды көрсетеді.

Салық – бұл ақшаны қайтарымсыз алу.

Салық – тұрақты экономикалық қатынастарды туындатады.

Осы аталған түсініктерді ескере отырып, келесідей тұжырым жасауға болады: материалдық жағынан салық белгіленген мөлшер мен мерзімде ақша сомасын салық төлеушінің мемлекетке беруі; ал экономикалық мазмұны жағынан салық біржақты ақшалай қозғалыстар.

Экономикалық мазмұны жағынан салықтар – бұл заңды белгіленген ретпен тұрғындардан, кәсіпорындар мен мекемелерден алынатын міндетті төлемдер жүйесі. Табыстардың әртүрлі нысандарының салық көздері мыналар болып табылады:

      пайда

      пайыз

      жалақы

      диведент

      рента, т.б.

Салықтардың мәжбүр ету сипатынан басқа ерекше қасиеті – оларды алам-салықты өндіріп алу ретмен төленген сомасының мөлшері мен салық төлеушілердің мемлкеттен алатын қызметтерінің құнының арасындағы сәйкессіздік болып табылады.[2]

Салық жүйесін және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Қазақстан Республикасының салық заңдарын және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптеріне негізделеді.

1.  Салық салудың міндеттілігі принципі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.

2. Салық салудың айқындығы принципі. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

3. Салық салудың әділдігі принципі. Қазақстан республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Сонымен қатар жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салыналы.

4.Салық жүйесінің бір тұтастығы принципі. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

5. Салық заңдарының жариялылығы принципі. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік хұқықтық әктілер ресми баслымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

              Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:

      реттеушілік

      фискалдық

      бөлу

      бақылау

Реттеушілік қызметі  - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету.

Салықтың келесі қызметі – фискалдық қызметтің көмегімен мемлекеттің қаржылық ресурстарының қалыптасуы жүргізіледі. Фискалдық қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери қорғаныс т.б шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Салықтардың фискалды қызметі - мемлекеттің салық саясаты тұтқаларыны көмегімен нарық коньюктурасының жағдайына әсер етуде, экономикалық өсуді тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуыңда тұр.

Бір сөзбен айтқанда, салық түсімі аркылы алынатын қаражаттар, мемлекеттің саяси -шаруашылық қызметін атқарудын қаржы негізі болып табылады.

Бөлу қызметі, ол осы экономикалық категорияның кірісті бөлудің құралы ретіндегі қоғамдық маңызының қалай іске асырылатынын көрсетеді. Яғни бұл қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді.

Бақылау қызметінің көмегімен салық механизмінің тиімділігі бағаланып, қаржы ресурстарының қозғалысына бақылау жасалып, жалпы салық жүйесі мен бюджет саясатына өзгеріс енгізу қажеттілігі анықталады.

Сонымен бірге салықтар экономиканы жанама түрде реттейтін манызды құралдардың бір болып табылады. Осы мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланалады.

Салық салу жүйесінде формасы және өндіріп алу көздеріне қарай ерекшеленетін әртүрлі салық түрлері пайдаланады.[2]

Міндетті жергілкті

Мемлекеттік                                                                                                                  Жерглкті

Тікелей                                                                                                                              Жанама

Үдемелі                                                                                                                              Кері үдемелі

Пропорционалды

Салықтар әдетте үдемелі (прогрессивті), пропорционалды және регрессивті (кері үдемелі) болып бөлінеді. Дамыған елдерінде салық салу регрессивтік бағытта қалыптасқан, яғни табыс көлемі өскен сайын одан алынатын салық үлесі азаяды

Кері үдемелі салықтар, табыс өсе түскен сайын салықтын орташа нарқы азаяды. Әдетте мұндай салықтар табыс көбейе түскен сайын оның бірте-бірте азая түскен бөлігін талап етеді.

Пропорционалды салыққа, оның орташа нарқы өзгеріссіз қалады, яғни табыстың шамасына қарамастан салық салуды берілген бір мөлшері, төлем мөлшерінің табыс сомасына пропорционалдығын қөріп отырмыз.

Респаубликаны салық жүйесі бүгінгі таңда 10 салық түрі, 12 алымдар және  9 төлемақылар түрнен тұрады.

Салықтар:

1.           Корпорациялық табыс салығы

2.           Жеке табыс салығы

3.           Қосылған құн салығы

4.           Акциздер

4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы
  5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы           төлемдерi
  6. Әлеуметтiк салық

  7. Жер салығы

8. Көлiк құралдары салығы

9. Мүлiк салығы

10. Ойын бизнесі салығы

Алымдар

Төлемақылар             

Мемлекеттік баж:

Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы.
  2. Кеден алымдары.
  3. Алдын ала шешiм қабылдағаны үшiн төлемақы.
  4. Алымдар.

Халықаралық статистикада салықтарды тікелей және жанама деп бөледі.

Тікелей салықтар табысқа және мүлікке салынады. Мысалы, оңдай салықтарға табыс салығы, корпорациялық табыс салығы және т.б. салықтар жатады.

   Тауарды бағасына енгізілетін немесе тарифке қосылатын және сатып алушы төлейтін салықты жанама салық деп атайды. Ол негізнен көшпілік тұтынушылардан алынадды. Жанама салықтарға ҚҚС, акциздер, кеден баждары жатады.[2]

   Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына тоқталайық:

1.           Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде, мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдерді басты көздеріні бірі болып отыр ғаны белгілі.

2.           Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтқарлықтай ауырпатшылығын түсірмейді.

3.           Жанама салықтар төлеу төлеушінің (сатып алушының) ақшасы бар кезде ғана жүргізледі.

4.           Жанама салықтын мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.

5.           Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып алушы тұлғаларды саны аз болғанымен, бұл процеске өте көп адамдар қатынасады.

Бұл жерде айта жәй, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шағырмау қажет. Егер женама салықтырды көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтнін, ал табыс төмендесе, салықтан түсетін азаятынын естен шығаруға болмайды.

Салыну көздеріне қарай салықтар еңбекпен табылған және еңбексіз табылған табыс болып бөлінеді. Еңбекпен табылған табысқа еңбекақы, қаламақы, жеке кәсіпорындар табысы жатады. Ебексіз, бірақ жария табысқа дивидентер, ақша салымды бойынша пайыздар, қозғалмайтын мүлктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі, жер рентасы және т.б. жатады. Шет елдердің заңдары, кәсіпкерлік жолмен алынған пайданы, еңбекақымен қатар ебекпен табылған табысқа жатқызылады.

Мемлекеттің өсіп-дамуының және болмысының метериалдық базасы – қаржыларды қалыптастыратын негізгі қайнар көздерге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататына белглі. Сонымен қатар, салықтар экономика аясын реттеудің таптырмас құралы және мемлекеттің мызғымас атрибуты болып саналады. Осыған орай «мемлекет бар жерде салық алынады; салық (салық жүйесі) бар жерде ьмемлекет бар» деп тұжырымдауымызға әбден болады.

Салықтардын экономикалық табиғаты мен құкықтық құбылыстарын жете білу және ойдағыдай меңгеру үшін осы сала бойынша зерттеу – зерделеуді жүзеге асырған мамандардың, ғалымдар мен окымыстыларды ебектеріндегі ұғым-түсіндіктерді, пікір мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау арқылы өз қөз-қарастарымызды қалыптастырып, қортынды беруіміз қажет.

1.3 Шағын  және орта бизнес субъектілеріне салық салу туралы ғалымдар мен  тәжірибешілердің ой-пікірлері

2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күніге дейін  енген Қазақстан Республикасының жаңа Садық Кодексі шағын және орта бизнес субъектілері үшін де көптеген жаңалықтар енгізді. Салық Кодексін дайындаудағы негізгі мақсаттардың бірі әрекет етуші нормаларды жүйелеу және бірыңғай нормативтік – құқықтық актіге біріктіру болған еді. Осыған байланысты, аграрлық сектор, шағын және ойын бизнесі салаларына салық салуды реттеуші нұсқамалар жаңа салық заңдылығында “арнайы салықтық режимдер” бөлімінде бөлек қарастырылған. Осы шағын және орта бизнес субъектілері үшін арнайы салықтық режимдер көптеген ғалымдар мен тәжірибешілер зерттеуімен еңбектерінің объектісі болып келеді. Жаңа салық заңдылығының әрекет етуі барысында оны қолданудың тиімділігі және қажеттілігі жөнінде әр түрлі көзқарастар мен пікірлер қалыптасты. Әрине, бұл көзқарастар мен пікірлердің қалыптасуына өмірлік тәжірибелер мен нақты фактілер басты себеп болып отыр. Осыған байланысты шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салықтық режимдер турасында еліміздің лауазымды азаматтары мен тәжірибешілер айтқан пікірлерге көз салайық:

Жаңа Салық Кодексінің қолданысқа енгізілуімен саяси қоғамда қызу талқылаулар жүріп жатыр. Салықтық қатынастар жүйесіндегі өзгерістерге түсініктеме бере келіп, жаңа заңдылықты жасақтаушы ведомствоның жетекшісі, мемлекеттік кіріс министрі З.Какимжанов былай дейді:[3] “Бірден айта кететін жайт, Салық Кодексінің нормативтік базасындағы маңызды нәрсе – бұл декларациялар жүйесі. Біздер алға қарай маңызды қадам жасай отырып, нұсқамалық жүйеден декларацияны құрастыру (толтыру) ережелеріне көштік. Декларацияны құрастыру ережелері халықаралық тәжірибе негізінде жасақталған. Келешекте көп қиындық туғызбайды деген ойдамыз. Бүгінгі күнде декларация әрбір жолы мен әрбір бағаны нөмірленген және өзінің жеке мәні бар кодталған жүйе болып табылады. Сонымен қатар, салық есептілігінің жаңа формаларын енгізу аясында көптеген салық төлеушілер, соның ішінде шағын бизнес субъектілері үшін де позитивтік өзгерістер баршылық. Мысалға, арнайы салықтық режим бойынша әрекет ететін шағын бизнес субъектілері үшін декларарция бір парақтан ғана тұрады”.

Жаңа Салық  Кодексінің тиімділігін баса көрсетіп, Мемлекетік кіріс Министрлігінің өндірістік емес төлемдер Департаменті директоры Д.Баймурзин мырза:[4] “Менің ойымша, бірінші және біршама қызықты жаңалық – бұл шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салықтық режим. Ол біржолғы талон, патент және қысқартылған декларация негізінде жүзеге асырылады. Бұл режимнің қарапайымдылығы – біз алғашқы рет кәсіпкерлер шығындарының  нақтылығын (достоверность) бақылаудан бас тартып отырмыз. Шағын бизнес субъектісі – кәсіпкермен хабарланған кіріс сомасына корпоративтік (жеке) табыс және әлеуметтік салықтарды ауыстыратын (заменяющий) бірыңғай салық ставкасы қолданылады. Басқаша айтқанда, алғашқы рет мемлекет пен салық төлеуші арасындағы қатынас сенімділік негізде құрылып отыр” деген пікірді айтады.

Жаңа салық заңдылығының ерекшеліктерін түсіндіру доцент Исабеков Б.[5] мырза келесідей пікір айтады: “Қазіргі кезде шағын бизнес субъектілерінің көпшілігі салық төлеуден құтылып кету мақсатында өндірісінде жұмыс жасайтын тұлғалардың нақты санын жасыратыны ешкімге де құпия емес. Жұмысшылардың нақты санын заңдастыру және жұмыс берушілердің жаңа жұмыс орындарын құруға мүдделігін арттыру мақсатында аталған режимге қысқартылған декларарция бойынша есептелген салық сомасын әрбір жұмысшы үшін 1,5%-ке төмендетуге мүмкіндік беретін норма қарастырылған. (жалдамалы жұмысшылардың айлық саны бойынша) Сондықтан да кәсіпкерге алынған кіріс пен жұмысшылардың нақты санын жасырып, салық органдарының санкциясына ұшырағаннан нақты мәліметтерді хабарлап төленуге тиісті салық сомасынан 37,5% көлеміндегі жеңілдікті пайдаланған анағұрлым тиімдірек болады. Бұл режим салық салу жөнінен либералды (либерален) болғандықтан, ол бойынша кіріс, әрекет түрі және жұмысшылар саны бойынша шектеулер қойылған. Әрине, жаңа Салық Кодексінің АСР бөлімі жөнінде барлық мүдделі тұлғалардың, соның ішінде, Парламент депутаттарының қатысуымен қызу талқылаулар жүргізілді. Соның нәтижесінде, менің ойымша, идеяны жүзеге асырудың неғұрлым тиімді варианты табылған сияқты”.