Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері

Инвестициялық нарықтың ауқымды  потенциалы банктерді инвестициялық  жобаларды қаржыландырудың салыстырмалы жаңа  формаларын игеруге ынталандырады. Жобаны жүзеге асыру (несиені қайтару) сәтіне дейін банктің меншігінде қаржыландырылатын мүлік пен қондырғыны сақтау қарыз құралын қайтармау мен жобаның жүзеге аспауының қаупі төмендетуді қамтамасыз етеді, Мұндай тәжірибе инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігінің  шешуші  шарты ретінде тәуекелді кәсіби басқару қажеттілігін мойындауға мүмкіндік береді.

Экономикалық теория жинақтау тәсілі мен инвестициялау тәсілі қарыз пайызы мөлшерінің арқасында теңестірілетіндігін қорытындылады. Пайыз мөлшерінің жоғарылауы жиңақтауға деген мотивацияны күшейтеді және бір мезгілде иивестицияны шектейді. Пайыз мөлшерінің төмендеуі қарама-қарсы қозғалысты туғызады.

Инвестициялық қызмет үшін қолайлы жағдай - бұл сабырлы инфляция және қолданылатын капитал үшін пайыз деңгейінің төмендігі жағдайында қалыптасатындығы сөзсіз. Бірақ, инвестициялық белсенділікті арттыру факторы ретінде пайыз ставкасын төмендетудің өз объективті шектеулері болады. Мұндай көзқарасты мысалы Кейнс ұстады. Пайыз мөлшерінің төмендеуімен несиеге қол жеткізу кеңейеді және инвестициялық мүмкіндіктер артады. Бірақ бұл төмендеудің белгілі бір кезеңінде өтімділік сияқты нысанға салым қасиеті басымды болған жағдайымен қалыптасуы мүмкін. Бұл факторлар инвестициялық қызметтің өріс алуына кері ықпал етеді.

 

 

 

 

 

 

1.3 Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың шетелдік тәжірибесі

 

Қазіргі кезеңде инвестициялық  ресурстарды қайта бөлуді дамыту экономиканы мемлекеттік реттеу бөлімшелрімен, қаржылық институттар  мен фирмалармен іске асырылатын капиталдың салааралық және еларалық құйылымы көпретті күшейтілуде және өте жоғары толықтырылуда. Бұл құйылым  корпоративтік, ішкі және шетелдік инвестициялардың есебінен іске асырылады. Қазіргі күні капиталдардың мұндай қозғалысы  ұлғаймалы ұдайы өндірісті дамыту және қызмет ету факторы мен маңызды  шарттары болып табылады. Ол экономика  дамуының басымдылықты стратегиялық бағытын  қамтамасыз етуін, кең және мақсатты бағытталғын мемлекеттік қолдауды көрсетеді. АҚШ, ФРГ, Жапония, Франция, Ұлыбритания сияқты өнеркәсіптік дамыған  елдердің экономикалық көтерілу кезеңдерін талдау, барлық жағдайда ең жоғарғы  инвестициялық белсенділігі кезеңдерімен экономиканың ең жоғары қарқындарының  кезеңдеріне сәйкес келетінін көрсетеді. Осы жылдары, дамыған елдерге  әлемдік нарыққа негізгі капиталды  экспорттаушы болуға мүмкіндік берді  және тұрақты экономикалық өсуді  қамтамасыз ететін индустриалды экономиканың негізі жатыр.

Дамушы елдерге инвестицияны кеңейтудің басты мәтіні игерілген  технологияның экспорты негізінде  өткізудің жаңа нарықтарын игеру  кезінде өндірістік шығындарды үнемдеу  болып шығарылады. Бірақта соңғы  жылдары капитал құйылымының  формалары мәнді өзгерістерге ұшырады, оны 2-ші кестеден көруге болады.

2-ші кестеден көруге  болады, 20 жылдың ішінде тікелей  инвестициялардың үлесі екі сесден  көп төмендеген. Халықаралық нарықтарда  лидерлік орынды дәстүрлі банктік  несиелерді ығыстырып шығарған  облигациялық қырыздар алды.

Халықаралық қор нарықтарында акциялармен сауда көлемі кеңейтілді. Дамушы елдер қаржыландырудың осы  көзіне көп жүгіреді. Негізінен бұл  Оңтүстік-Шығыс Азия және Латын Америкасы  елдеріне тән құбылыс. Соңғы жылдардың  жалпы теденциялары үкіметаралық арналар  бойынша ақша ағымдарын қысқарту жолында дамушы елдерге жеке инвестицияны тез кеңейту болып табылады.

Кесте 2. Әлемдегі капиталды тарту формаларының трансформациясы

 

Капиталды экспорттау формалары	80-ші жылдардың ортасы	90-шы жылдардан бері
Банктік несеилер	50%	10%
Облигациялық займдар	10%	40%
Акциялар	5%	35%
Тікелей инвестициялар	35%	15%
* Қазақстан Республикасы Статистика  агенттілігі, 2011 жыл

 

Халықаралық капитал нарығында  басты қарыз берушілер дамыған  елдер болып табылады. Облигация  нарығында операциялардың көп бөлігін  үкіметтер, жергілікті билік органдарымен және орталық банктермен, сонымен  қатар мемлекеттік емес қаржылық компаниялар мен Экономикалық ынтымақтастық  және дамыту ұйымымен (ОЭСР) іске асырылады. Халықаралық облигациялық займдардағы  жеке компаниялардың үлесі тәртіппен 30 пайызды құрайды. Көбінесе олар қаржылық ресурстарды халықаралық банктік  несиелер нарығы арқылы тартады. Соңғы  жылдары ішкі несиелеуді қалаған  елдердің көп компаниялары акценттерін  халықаралық нарыққа ауыстырып  отыр, олардың салыстырмалы құнының  төмендігіне байланысты.

Әлемдік қаржы нарықтары  экономикалық жағдайларға үлкен  әсерін тигізеді, ал халықаралық қаржы  капиталы жекелеген елдердің дамуында шешуші рөлді ойнайды.

Ұлттық экономикалардың  өзара тәуелділі және өзара шартты дамуы халықаралық капиталдың қозғалысына  байланысты жүріп отыр. Бірақта, экономикалық даму деңгейі әртүрлі елдерде  тікелей шетел инвестициялары бірдей рөлді атқармайды. Бұл шетелдік инвестордың  ынтасына және қабалдаушы ел қандай мақсатты қойып отырғанына және оның шетел  ин-вестицияларына қатынасы бойынша  қандай саясат жүргізіп отырғанына бай-ланысты. 2011 жылы тікелей шетел инвестициясының  жиынтық көлемі 1990 жылдағы аналогиялық  көрсеткішін 10,4 есеге көтерді, ал шығарылған тіке-лей шетел инвестициясының  сомалық көлемі 14 есеге жуық өсті (кесте 3).

2011  жылы тікелей шетел инвестициясының ғаламдық ағылымы қысқаруы жалғаса берді (үш жыл бойы) және 560 млрд. долларды құрады (кесте 4). Бұл жағдайда дамушы елдерге тікелей шетел инвестициясының төмендеуі себеп болды, онда бұл көрсеткіш 367 млрд. долларды құрады, 2010 жылмен салыстырғанда 25 пайызға төмен. Тікелей шетел инвестиция ағымының өсуі әлемнің 111 елінде байқалды, ал төмендеуі – 82 елде байқалған. әсіресе АҚШ-қа тікелей шетел инвестиция ағымының қысқаруы ерекше тез болды (53 пайызға) соңғы 12 жылда ең төменгі деңгейіне 30 млрд. долларға дейін қысқарды.

 

Кесте 3. 1990-2011 жж. халықаралық өндіріс пен  тікелей шетелдік инвестицияның  жекелеген көрсеткіштері

 

Көрсеткішткр	Ағымдағы бағадағы құны (млрд долл.)					Жыл сайынға өсімдік қарғыны (пайызбен)
	1990	1998	2011	1994-1998	1999- 2003	2004-2008	2008	2009	2010	2011
ТШИ келуі	59	209	560	22,9	21,5	39,7	27,7	-41,1	-17,0	-17,6
ТШИ кетуі	28	242	612	25,6	16,6	35,1	8,7	-39,2	-17,3	2,6
Әкелінген ТШИ жалпы сомасы	796	1950	8245	14,7	9,3	16,9	19,1	7,4	12,7	11,8
Шығарылған ТШИ жалпы сомасы	590	1758	8197	18,1	10,7	17,1	18,5	5,9	13,8	13,7
Трансшекаралық БК	…	151	297	25,9*	24,0	51,5	49,3	-48,1	-37,7	-19,7
Шетелдік  филиалдарының сату көлемі	2717	5660	17580	16,0	10,2	9,7	16,7	-3,8	23,7	10,7
Шетелдік филиалдарының жиынтық  өнімдері	636	1454	3706	17,4	6,8	8,2	15,1	-4,7	25,8	10,1
Шетелдік филиалдарының жалпы  активтері	2076	5883	30362	18,2	13,9	20,0	28,4	-5,4	19,6	12,5
ЖІӨ (ағымдағы бағада)	11737	22588	36163	10,1	5,1	1,3	2,7	-0,9	3,7	12,1
Негізгі капиталға жалпы салым	2285	4815	7294	13,4	4,2	2,4	3,8	-3,6	-0,6	9,9
Тауарлар мен факторлық емес қызметтердің экспорты	2246	4260	9228	12,7	8,7	3,6	11,4	-3,3	4,7	16,6
* Қазақстан Республикасы Статистика  агенттілігі, 2011 жыл

 

Орталық Шығыс Еуропа елдеріне тікелей шетелдік инвестицияның келуі 31 млрд. доллардан 21 млрд. долларға түсіп кетті. Көтерілу тек дамушы елдерде ғана байқалды, келіп түскен тікелей шетелдік инвестицияның  көлемі 9 пайызға өсті, жиынтығында 172 млрд. долларды құрады. Бірақ бұл  топтағы елдердің көрсеткіштері  бірдей болған жоқ. Яғни, Африкада, сонымен  қатар Азия және Тынықмұхиты аймақтарында өсу байқалды, сол уақытта Латын Америкасы және Кариб бассейні елдерінде қысқару жалғаса берді. 50 онша дамымаған елдердің тобына тікелей шетелдік инвестицияның келуі бұрыңғыша үлкен болған жоқ – небары 7 млрд. долларды құрады.

 

 

 

Кесте 4. ТШИ¹ – ның келуі мен шығуы: аймақтар мен елдер бойынша бөлінуі, 2000-2011 жж.

млрд. доллар

Аймақ/ Ел

2000-2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

ТШИ-ның  келуі

Бүкіл әлем	310,9	690,0	1086,8	1388,0	817,6	678,8	559,6
Дамыған елдер	180,8	472,5	828,4	1108,0	571,5	489,9	366,6
Дамушы елдер	118,6	194,1	231,9	252,5	219,7	157,6	172,0
Батыс Еуропа	100,8	263,0	500,0	697,4	368,8	380,2	310,2
Еуропалық Одақ	95,8	249,9	479,4	671,4	357,4	374,0	295,1
Орталық Азия	1,5	3,0	2,5	1,9	3,5	4,5	6,0
Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік Шығыс  Азия	69,6	92,1	109,1	142,7	102,2	86,3	96,9
С.і. Қытай	32,8	45,5	40,3	40,7	46,9	52,7	53,5
Гонконг	7,8	14,8	24,6	61,9	23,8	9,7	13,6
Орталық және Шығыс Еуропа	11,5	24,3	26,5	27,5	26,4	31,2	21,0

ТШИ-ның  шығуы

Бүкіл әлем	328,2	687,2	1092,3	1186,8	721,5	596,5	612,2
Дамыған елдер	275,7	631,5	1014,3	1083,9	658,1	547,6	569,6
Дамушы елдер	51,4	53,4	75,5	98,9	59,9	44,0	35,6
Батыс Еуропа	161,7	436,5	763,9	859,4	447,0	364,5	350,3
Еуропалық Одақ	146,9	415,4	724,3	806,2	429,2	351,2	337,0
Орталық Азия	-	0,2	0,4	0,01	0,1	0,8	0,8
Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік Шығыс  Азия	39,0	32,5	39,2	80,0	45,1	34,7	23,5
С.і. Қытай	2,8	2,6	1,8	0,9	6,9	2,5	1,8
Гонконг	20,6	17,0	19,4	59,4	11,3	17,5	3,8
Орталық және Шығыс Еуропа	1,2	2,3	2,5	4,0	3,5	4,9	7,0
* Қазақстан Республикасы Статистика  агенттілігі, 2011 жыл

 

Инвестициялық белсенділіктің жоғарлауы соңғы  кездердегі экономикадағы көріністермен  тікелей байланысты, яғни Азиядағы жаңа индустриалдық елдердің: Оңтүстік Корей, Тайвань, Сингапур және Гонконгтың пайда болуы.