Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері

Инвестициялық үрдісті жузеге асыру  экономикалық өсуге қол жеткізудің маңызды шарты болып табылады. Қор жинау және экономикалық даму сипаты арасындағы байланыс өндірістің капиталистік әдісінен ерте болған.

Мерканттилистердің «арамтамақтық» тұтынуға теріс жақпен қарауы кездей соқтық емес. Бұл кәсіпкерлер қор жинау үшін тұтынуды үнемдеген кезең болды. IX  ғасыр мен ХХ-шы ғасырдың басында көптеген шетел экономистері қор жинауды қоғамдық прогрестің анықтаушы факторы ретінде қарады және оның тек оң жағын баса көрсетті. Мұндай көзқарас жас тарихи мектеп, австриялық мектеп неоклассиктері үшін тән.

Макроэкономикалық үлгілер  қор жинаудың инвестицияға теңдігі  жөнінде маңызды жағдайға негізделеді, яғни қоржинаудың бүкіл қорының толық жүзеге асуы. Бұл тепе-теңдікті алғаш зерттеген Кейнс. Экономиканың қандай да бір саласына салынған инвестиция қосымша салалар қатарында сұраныстың ұлғаюына алып келетіндіктен қор жинау мәселесін Кейне сұранысты ынталандыру тұрғысынан қарастырды. Бұл үлгі «мультипликатор» атауымен белгілі. Кейнетің мультипликатор теориясындағы маңызды жағдай ұлттық табыс көлемі мен жұмысбастылықтың өсімінде инвестиция рөлінің анықталуы болып табылады. Ол инвестиция өсімі өндіріске қосымша жұмысшыларды тартатынын, яғни жұмысбастылық, ал онымен табыс пен тұтыну ұлғаятын жағдайға баса назар аударады.

Кейне бағдарламасы экономикалық өсуге қолда бар ресурстарды  толық пайдалану есебінен қол  жеткізуге тырысты.

Экономикалық динамика теоретиктері (Хоррод, Эккли және басқалары) Кейнетің теориясын қайта қарап, бұл күрделі міндетті шешуге бейімдеуге тырысты. Хорродтың үлгісінде ұлттық табыстың өсуі қарқыны екі факторға тәуелді – қор жинау мөлшері  және капитал коэффициенті. (Капитал  коэффициенті – бұл барлық игіліктер  түрінің өсімі мен сол кезеңдегі  өнім өсімінің арақатынасы).

Бірақ, экономикалық динамика теориясының авторлары ұлттық табыстың өсу деңгейін қор жинау көлемінің  өсімі нәтижесі ретінде қарастырды.

70-80 жылдары кеңес зерттеушілерінің  еңбектерінде экономиканың даму  қарқыны мен қор жинаудаң өзара байланысына көп көңіл бөлінді. Атап кету қажет, ғалымдар бұл мәселеге әр түрлі көзқараспен қарады: біреулері -өндірістің өсу қарқыңы негізінен қор жинау нормасымен анықталады деп санаса, басқалары - қор, жинау тиімділігімен, ал үшіншілері - бұл екі фаторды да ескереді деп санады.

Сөзсіз, экономикалық өсу  деңгейі мен қор жинау арасындағы сызықтық байланыс қағидасын қолдану белгілі абетракциялы дәрежеде дәлелденді қор жинау мәлшері маңызды, бірақ экономикалық өсудің жалғыз ғана факторы болып табылмайды. Сондықтан да экономикалық дамудың көп факторлы үлгілерінің пайда болуы заңдылық, олардың ішінде өндірістік қызмет деп аталатынын ерекше aтап кету қажет. Кобб-Дугласты өндірістік қызметі қоғамда құрылатын өнім көлемін ұлғайту факторы ретінде капитал, еңбек және ғылыми-техникалық прогресті анықтайды, ал жоғарыда аталған факторларды ендіру дәрежесі соңғыларының өсу қарқыныңа тәуелді өнімнің ұлғаюын реттейді.

Қор жинау және тұтынушылық  сұраныс жағдайы арасындағы өзара  байланысқа талдау жасау көзқарасынан 1913 жылы француз экономисі Афтолион және кейіннен 1917 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк қалыптастырған жылдамдату деп аталатын қағидаға көп көңіл бөлінді. Ғалымлар жылдамдату ретінде «соңғы өнімге оны тудыратын сұранысқа қарағанда, өндіріс құралдарына деген сұраныс үлкен ауытқу шегінде өзгеретін жағдайды көрсететін құбылыстарды анықтады».

Бұл жерде «өндіріс құралына»  сұраныс дегенде тек негізгі  капитал шеңберіндегі өндірістік кәсіпорындарға деген сұраныс жөнінде айтылып отыр.

«Соңғы өнім» сұранысы ретінде ен алдымен халықтың тұтыну мақсатында қолданылатың өнім сұранысымен түсіндіріледі.

Соңғы өнімге сұраныстың ұлғаюы өндіріс құралдарының сұранысына үлкен ықпал етеді, ал соңғы өнімге сұраныс өсімінің баяулауы өндіріс құралдарына деген сұраныстың маңызды түрде төмендеуіне әкеледі.

Туынды сұраныстың ұлғаю  дәрежесі бір мезгілде екі факторға тәуелді.

Біріншіден, капитал сыйымдылық коэффициент мәнінен –неғұрлым  ол жоғары болса, соғұрлым оның ұлғаюы да басым. Екіншіден, оның тозуын өтеу үшін капиталға сұраныстан: неғұрлым ұлғаюы көп болса, соғұрлым өндіріс  құралының толық тозу мерзімі  қысқа.

«Жылдамдатудың» экономикалық көрінісі: неге ұзақ уақытта қолданылатын тұтыну құралдары немесе өндіріс  құралдарын өндіруші өнеркәсіп салалары тұтыну заттарын өндіруші салаларға  қарағанда күшті ауытқып отыратындығын  түсінуге мүмкіндік береді. Бірақ, бұл  жерде жылдамдату қағидасы инвестициялау  факторының салыстырмалы шектеулі талдауын береді.

Инвестициялау мультипликаторын қолдану өте маңызды жағдайды 
анықтайды яғни алғашқы құрделі қаржы салымы тұтыну шығындарымен 
байланысты оны бөлу мөлшерінен артатын сомаға жалпы табыстың ұлғаю 
тенденциясын құрады. Мультипликатор ұғымымен үйлесімде жылдамдату 
қағидасын есепке алу нақты экономикалық циклді талдауға ықпал етеді, 
экономиканың бір қалыпсыз қозғалысында күрделі қаржы салымының рөлін 
ашуға көмектеседі. Бұл кезде, егер мультипликатор инвестициялық үрдіс 
қызметінің кестесін суреттесе, онда жылдамдату қағидасы оның негізгі алғы 
шарттарын анықтайды.

Сонымен, макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс 
жүйесінде инвестициялық үрдістер маңызды орын алады. Ал, бұл өз кезегінде 
ұлғаймалы ұдайы өндірісті, жүзеге асыруды реттеуде мемлекет қызметінің 
негізгі бағыттарын анықтайды. Оған келесілерді жатқызуға болады: 

1.Қазіргі жағдайда үйлесімді қор жинау мөлшерін негіздеу;

2.Ұлттық экономикаға  инвестицияны қаржыландыру және  несиелеуге мемлекеттің қатысуы;

3.Негізделген қор жинау  мөлшеріне сәйкес шаруашылықтың  әр түрлі салаларына  жеке  инвестиция ағымын  ынталандыру  (жанама экономикалық әдістермен).

Ірі күрделі қаржы салымын  жүзеге асырудың бірінші кезеңінде  қор 
қайтарымы төмендейді. Бұл өндірісті негізгі құралдармен жарақтандыру 
кезеңімен байланысты, бұл кезде қормен жарақтандырудың өсу қарқыны еңбек 
өнімділігінің өсуінен сөзсіз жоғары болады. Бұл кезең капитал салымдарында 
жана құрылыс басым болатын өндірістің инфрақұрылымының қалыптасуымен 
де байланысты.

Қор қайтарымы төмендеген жағдайда қор жинау нормасына  сөзсіз, күшейтілген жүк түседі. Қор жинау қорының қаржылары есебінен: біріншіден, экономикалық өсуге қор қайтарымы төмендеуінің қолайсыз әсері жабылуы қажет; екіншіден, қор жинау өндірістің одан әрі дамуының жалғыз механазмі болып табылады. Демек, өсудің бұрынғы қарқынын сақтау үшін қор жинау мөлшеpi өсуі тиіс (әйтпесе оның тұрақтылығы жағдайында экономикалық өсу қарқыны төмендейді). Сондай-ақ, қоғамдық өнімнің өсу қарқынының бөлшекті төмендеуімен қаітар жүретін қор жинау мөлшерінің бөлшекті артуы мүмкін.

Бірақ, белгілі бір кезеңде қор  қайтарымының ұлғаюына қатысты өсу  түрі басым бола бастайды, сол сияқты оның қормен жарақтануының өсімімен салыстырғанда, еңбек өнімділігінің өсуін айқындайтын әр түрлі басқа да факторлар пайда болады, қондырғы құның оны өсуімен салыстырғанда өнімділігінің тез өсуі, белсенді негізгі қорға қаржы салымының үлес салмағының жоғарылауы өндірісті техникалық қайта жарақтандыру және жаңа құрылысты қалпына келтірумен салыстырғанда тиімділік маңыздылығының артуы және т.б.

Қор        қайтарымының       жоғарылауының       салыстырмалы       тұрақты  тенденциясының пайда болуы не экономиканың даму қарқынының жеделдеуі не қор жинау мөлшерінің төмендеуі жағдайында өсудің бұрынғы қарқынының сақталуын білдіреді.

Қор жинау теориясы саласында  ресейлік, ғалым З.В.Соколинский  қор жинаудың үйлесімді мөлшерін анықтаудың өз әдістемесін ұсынды. Материялдық өндірістегі бір жұмысшыға келетін ұлттық табыс өсімі үлеске бөлінеді өндірістің техникалық деңгейінің жоғарылауы өндірісті ұйымдастыруды жақсарту және жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату, құрылымдық ілгері басу, табиғи жағдайлар сияқты факторларға сәйкес. Бұл кезде қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуін ғалым жұмысшылардың қормен жарақтануының қызметі ретінде, ал қалғандары бір жұмысшыға шаққандағы тұтыну қорының артуының салдары ретінде қарастырады. Ұлттық табыстағы тұтыну және қор жинаудың оңтайлы үйлесіміне осылайша қормен жарақтандыру мен тұтыну қорының бірдей тиімділігі жағдайында қол жеткізіледі.

Сонымен ресейлік ғалым, бір  жағынан, қор жинаудың үйлесімді  мөлшерін таңдауға әсер ететін факторлар жүйесін жаңамен толықтырады (жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату, өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, құрылымдық ілгері басу, табиғи жағдайлар), ал екінші жағынан, адам капиталына инвестиция теориясы саласында жаңа ғылыми бағытпен белгілі бір ортақ көзқарасты көрсетеді. Бұл теория қор жинау қорының дәстүрлі шеңберін кеңейтеді және оған жаңа элемент жұмыс күшін сапалы жетілдіруге салым қосады.

Қор  жинау   қорын   қалыптастыруда  осы  жағдайды  тәжірибелік  жүзеге асыру мүмкіншілігі бірқатар әдістемелік мәселелермен байланысты. Мысалы қор жинаудың «жаңа» қорының шеңберінде инвестициялық болып саналатын шығын түрлерін анықтау, тұтыну және инвестиция арасындағы шеқараны, сонымен қатар осы инвестицияның нәтижесін есептеу әдісін анықтау керек.

Сондықтан,   мемлекетпен  қор  жинаудың  үйлесімді   мөлшерін   негіздеу міндеті тәжірибелік   және   ғылыми  түрде  күрделі   болып  табылады.   Оның шешімі нақты шешім қабылдау кезінде әртүрлі факторлардың ықпалын есепке алатын кешенді  жұмысты талап етеді. Ұлттық экономикаға күрделі  қаржы салымының  жалпы   деңгейі   мен   қоғамдық  өнім   өсімінің  жалпы   қарқыны арасындағы  тәуекелділік   уақыт   жағынан   және   әр   түрлі   елдерде   едәуір ауытқуларға   бейімделген.   Сондықтан,   инвестциялық   саясат   әлеуметтік-экономикалық  дамудың  жалпы  стратегиясының  маңызды  элементі   ретінде қарастырылуы қажет.

Кенейтілген   ұдайы   өндірісті   жүзеге   асыруды   реттеуде   мемлекеттің екінші    міндеті    оның    инвестицияны    несиелеуі    мен қаржыландыруына байланысты.

1.2 Инвестицияны  тарту механизмінің факторлары  мен қағидалары

Мемлекеттік жеке инвестицияға жанама ықпал етудің: салықтық, қаржылық, несиелік, баға құру мен амортизациялық саясат; табиғи ресурстар мен жерді  қолдану шарты мен тәртібі; мемлекеттік  норма мен стандарттың сақталуын  бақылау; меншік нысанын ұлттандыру мен жекешелендіру; инвестициялық  жобаны сараптауды әдістемелік қамтамасыз ету және ұйымдастыру секілді  формалары мен әдістері бар.

Инвестицияның тұлғасы  бойынша мемлекеттік және жеке меншіктік  болып ерекшелінеді. Бұл төмендегі  көрсетілген  жіктелімдер бір-бірімен  өзара байланысты екендігін көрсетеді. Осы белгілері арқылы нақты инвестициялау  бағытын анықтау мүмкіндіктеріне  ие бола аламыз.

Инвестициялық үрдісті  қалыптастыруда мемлекетпен ықпал  етілетн жоғарыда ұсынылған негізгі құралдарға ретімен тоқталатын болсақ, жеке инвестор белсенділігіне мемлекетпен жүргізілетін салық саясаты үлкен ықпал етеді. Жеке инвестицияны ынталандыру мақсатында бір жағынан, салық салудың жалпы деңгейін төмендету, екінші жағынан, инвестициялық салық жеңілдігін нақты кеңейту қажет. Әлемдік тәжірибе экономиканы дамыту үшін 32-34 пайыздан көтерілмейтін салық деңгейі үйлесімді болатындығын куәландырады.

Мемлекеттің салық саясаты  жеке инвестицияны ынталандыру мен 
жанама реттеу қызметі болып табылады. Ол кәсіпорынның өз меншікті көздері 
есебінен өндіріс құралдарын кеңейтуді қаржыландыру мүмкіншілігін, яғни, 
өзін-өзі қаржыландыру мүмкіншілігін анықтайды. 

«Жалпы өзін-өзі қаржыландыру»  ұғымы таза өзін-өзі қаржыландыру мен амортизациялық аудармаға бөлінеді.

«Таза өзін-өзі қаржыландыру бұл материалдық-техникалық базаны 
дамытуға бағытталған кәсіпорын пайдасының бір бөлігі. Бұдан басқа, пайда 
кәсіпорынды өзін-өзі қаржыландырудың көзі болғандықтан компанияны 
дамытудың екі маңызды қызметін атқарады: күтілетін пайда инвестициялық 
шешімді қабылдаудың негізгі және алынған пайда кәсіпорын қызметі 
табысының өз шешімі болып табылады. Аталған пайданың бұл екі қызметі 
бір-бірімен өте тығыз байланысты және инвестицияның тиімділігін бақылаудың 
негізін құрайды.

Инвестиция тиімділігін  бағалау ғылым және тәжірибелік  көзқарас 
тұрғысынан мәселе күрделі екендігін атап кету қажет. Көрсетілгег мәселе 
сапалық пеп сандық аспектілердің болуымен сипатталады.

Мәселенің сапалық аспектісі  инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы  кәсіпкерлердің алуан түрлі мотивациясына  негізделеді және өз незегінде инвестицияны бағалаудың көптеген көрсеткіштерінің болуын анықтайды. Инвестициялық қызмет мотивтерінің жіктелімін келесі түрде  беруге болады:

1 Кәсіпорынның тіршілік  ету теориясы инвестициялау себебі  ретінде 
өндірістік-технологиялық базаны жаңартпай кәсіпорынның өндірістік 
кызметінің одан әрі мүмкін еместігін алға тартады; 

2. Инвестицияның акселерациялық  теориясы инвестициялық шешім  қабылдауда шешуші жағдай деп өндірістік қуаттылықты ұлғайту қажеттілігін санайды;

З. Пайда себебіне негізделген теория;

4.Инвестиция мотивін  жеке инетитуационалдық жағдаймен байланыстыратын басқа да теория.

Пайданы инвестицияның ең басты дәлелі ретінде танитын теория неокласеикалық деп аталады, яғни кәсіпкер өз шешімінде маржиналды талдау дәісін қолданады, пайда нормасы мен пайыздық нормасына көңіл бөледі.

Фирма табысы  шығындарының артқаның емес,  пайда алуға    талпынатын болады.

Салымның соңғы бірлігіне  келетін табыс нарықтағы табыстылық орташа пайыз ставка мөлшерінен жоғарылағанша инвестициялау мақсатқа сәйкес болады. Бұл көрсеткіш инвестициялық талдауда кеңінен қолданылады және инвестицияның бірнеше варианты болғанда пайдалану да қолайлы.