Экономиканы қаржылық - бюджеттік реттеудің теориялық–әдіснамалық негіздері

«Жол картасының» арқасында 2010–2011 жылдары тұрғын үй коммуналдық шаруашылық жүйесінің 1535 объектісі, 2 634 білім беру объектісі, 764 денсаулық сақтау объектісі, 119 спорт объектілері, 361 мәдениет объектісі, 79 әлеуметтік объектілер жөнделді.

5 мың километрге жуық  жергілікті жолдарға күрделі,  орташа жөндеу жүргізілді және  реконструкцияланды, 2976 мың шаршы  метр алаңға ағымдағы жөндеу  жүргізілді.

«Жол картасы» жастар практикасына түлектерді қамтуды 2008 жылмен салыстырғанда 20 есеге ұлғайтты.

Жастар жұмыссыздығының  деңгейін Статистика агенттігі  алғаш  рет елдегі жалпы жұмыссыздық  деңгейінен төмен тіркеген және қазіргі  күні   
4,7%–ды құрайды[17].

8-кесте –Жалпы сипаттағы трансферттер туралы 2009-2011 жылдарға арналған деректері

мың тенге

Сегізінші кестеден байқағанымыздай жыл сайын өңірлерге республикалық бюджеттен нысаналы трансферттер түрінде көптеген қаражат бөлінеді.Мәселен, егер 2010 жылы  республикалық бюджетке алынатын бюджеттік алулар 89,9 мың теңгені құрады, ал  2011 жылы бұл көрсеткіш 13,7%-ға төмендеп, 77,6 мың теңгені құрады.  Республикалық бюджеттен берілген субвенциялар бойынша  2010 жылы  52,6 мың теңгені, 2011 жылы 64,5 мың теңгені құрап, 22,4%-ға  жоғарлағанын көрсетті.

Cурет  10–Республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру

Республикалық бюджет бойынша  тапшылық 554,8 млрд. теңге сомасында  немесе жалпы ішкі өнімнің 2,6%–ы деңгейінде қалыптасты, оныншы суретте корсетілгендей бұл жоспардағыдан 248,8 млрд.теңгеге кем. Бюджет тапшылығын қаржыландыруға 882,2 млрд.теңге көлемінде сыртқы және ішкі мемлекеттік қарыздар тартылды. Ішкі нарықта орналастырылған мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша және сыртқы қарыз шарттары бойынша борышты өтеу 290,1 млрд.теңгені құрады. 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша бюджет қаражатының пайдаланылмаған қалдығы 93,4 млрд. теңгені құрады [16].

Үкіметтік қарыз алу бюджеттік  бағдарламаларды уақтылы қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылды. Ішкі қарыз  алуды мемлекеттік бағалы қағаздар шығару жолымен жүзеге асыра отырып, Қаржы министрлігі, халықаралық  тәжірибе көрсетіп отырғандай, бюджет тапшылығын қаржыландырумен бір  қатарда борыштық құралдар нарығын  қолдау міндеттерін де шешіп отырды. Сырттан қарыз алу саласында  инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін  халықаралық қаржы институттарының  қарыздарын тарту жүзеге асырылды. Бұдан басқа, есепті жылда Үкіметтің  Дағдарысқа қарсы бағдарламасын  іске асыруға Халықаралық Қайта  Құру және Даму Банкінің қаражаты тартылды.

Есепті жылдың қорытындылары  бойынша үкіметтік борыш деңгейі  мен оған қызмет көрсету және өтеу бойынша ағындар жол берілетін  және қауіпсіз шекте болып табылады. 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша  Үкіметтік борыш 2 222,0 млрд. теңгені немесе жалпы ішкі өнімнің 11,5 %–ын құрады. Инфляция мен пайыз ставкаларының ағымдағы деңгейлері кезінде 2010 жылы 10,6% деңгейінде қалыптасқан борыштық жүктеме лимиті (борышқа қызмет көрсету және өтеуге шығыстар республикалық бюджет кірістерінің 15%–нан аспауға тиіс) сақталады. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау Қазақстанға орта мерзімді кезеңде өзінің борыштық міндеттемелерінің  орындалуын қамтамасыз ете алмайтындай жағдайлар жоқ деп болжамдауға мүмкіндік береді.

2011 жылы бақылау тиімділігін  арттыру және объектілерге түсетін  жүктемені азайту мақсатында  қаржылық бақылау тексерулерін  жоспарлау тәсілдері өзгертілді. Атап айтқанда, бақылау объектілерін  іріктеу кезінде Тәуекелдерді  басқару жүйесі әзірленді және  енгізілді. Мұндай дәлме–дәл тәсілдің есебінен республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді тексерулердің жалпы саны азайған кезде айқындалған бюджет заңнамасын бұзушылықтар сомасы 6 есеге ұлғайған және  94,6 млрд.теңгені (2009ж. – 15,8 млрд.теңге) құрады.

Сондай–ақ 2011 жылы бұзушылықтар бюджетке қалпына келтірілген және орны толтырылған сомасын айтарлықтай ұлғайтуға қол жеткіздік. Осылайша, 2010 жылы бюджетке  2,9 млрд.теңге қалпына келтірілген және орны толтырылған, бұл алдыңғы жылдың осындай көрсеткішіне (2009 жылы – 2,0 млрд.теңге) қарағанда 1,4 есе көп.

2011 жылы өткізілген мемлекеттік  сатып алу мониторингі бойынша  жүргізілген жұмыстардың нәтижелері  бойынша да осылай  заңнаманы  бұза отырып өткізілген мемлекеттік  сатып алу рәсімдерінің саны 25 %–ға азайған (2009ж. – 2 086, 2010ж. – 1 564).

Бақылау объектілерінің бақылау  қорытындылары бойынша жіберілген нұсқамалар мен ұсынымдарды орындауының  өсуіне қол жеткізілді. Мәселен, егер 2009 жылы бұл көрсеткіш 93 %–ды құраған болса, онда 2010 жылы – 95 %–ды  құрады.

Құқық қорғау органдарына 18,8 млрд.теңге сомаға 192 бақылау материалы  берілді. 36 лауазымды тұлғаға 4,2 млн.теңге  сомаға әкімшілік жаза салынды (оның ішінде бірінші басшыларға – 5, бірінші  басшылар орынбасарларына – 2, бас  бухгалтерлерге – 17), оның бюджетке 76,2% түсті.

Тәртіптік жауапкершілікке 494 лауазымды тұлға тартылды, олардың  ішінде бірінші басшылары – 14, бірінші  басшылардың орынбасарлары – 24, бас бухгалтерлер – 84 [18].

Қорытындылай келе,атқарушы органдардың 2011 жылғы мемлекеттік бюджеттің атқарылуы жөніндегі есебі бойынша Қазақстан экономикасының өсуінің оң қарқыны көрсетті.Республикалық бюджетке 2011 жылы3 626,2 млрд. теңге сомасында кірістер түсті немесе жоспарға 110,4%–ды құрады, республикалық бюджет шығыстары 2011 жылы 4 284,0 млрд. теңгені немесе жоспарға 99,1%–ды құрады. Республикалық бюджетті нақтылау кезінде оның кірістері елеулі өзгерістерге ұшырап, 338,4 млрд.теңгеге немесе 11%–ға және шығындары –195,3 млрд.теңгеге немесе 5,3%–ға ұлғайған.

3. Экономиканы қаржылық – бюджеттік реттеу әдіснамасын жетілдіру

3.1 Экономиканы бюджеттік–қаржылық реттеу механизмдерін жетілдіру жолдары

Қазақстан жүргізіліп жатқан әкімшілік реформаның шегінде нәтижелерге  бағдарланған бюджеттеудің негізгі  принциптері мен тәсілдерін енгізу арқылы бюджеттік процессті реформалауды жүзеге асырып отыр. Барлық деңгейдегі бюджеттер шығынын жоспарлау  мемлекеттік қаражатты шығындаудың  қоғамдық мәні бар қорытындыларын есептеуді  қарастырып,  олардың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалау арқылы іске асырылады.

Бюджеттік процестің жаңа барысының мәні бюджеттің орындалу қорытындысы бөлінген бюджеттік  қаржылардың игерілу деңгейімен емес, бюджеттік саясатпен жүргізілген  нақты әлеуметтік мәні бар нәтижелерге  жетумен өлшенеді. Бұл бюджеттік  шығындарды сметалық қаржыландырудан  бас тартуды және мемлекеттік  қызмет көрсетуге қаржы бөлу мен  мемлекеттік органның стратегиялық бағыты мен мақсаттарына сәйкес қызмет көрсетуді білдіреді.

Нәтижеге бағытталған  бюджеттендіру шарттарына сәйкес мемлекеттік  органдарға қойылатын талап өздерінің  бюджеттік өтінімдерін шығындар тұрғысынан негіздеу емес, өздерінің  қызметтерінің қорытындысынан көрсету. Бюджеттік бағдарлама «тапсырма – шығын – тікелей қорытынды (көрсетілген бюджеттік қызметтер көлемі)» байланысын айқын көрсетуі керек. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалар қызметтер деңгейінде қалыптасады және мемлекеттік органдардың жоспарлы шығындарының байланысын, сапа көрсеткіштерін және көрсетілетін қызмет саны мен оның стратегиялық мақсаттарын көрсетуі керек. Осылайша мемлекеттік органдардың қызметі формальді түрде өз функцияларын іске асыру мен бюджеттік қаражатты игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке, Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және соңғы нәтижеге қол жеткізуге қайта бағытталады.

2007 жылдың 26 желтоқсанында  Үкімет Қаулысымен №1297 «Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама» бекітілді. Бұл тұжырымдама Қазақстандағы нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуді енгізудің негізгі принциптері мен бағыттарын қарастырады. Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жағдайында мемлекеттік органдардың бюджеттік міндеттерді орындауда жауапкершілігі күшейеді, мемлекеттік бюджеттік қаржыларды бөлуде қабылданған шешімдердің негізделуі жоғарылайды, олардың қабылдаған бюджеттік шешімдерінің анықтығы жоғарылайды.

Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу  технологиясындағы  негізгі факторлар  бюджеттің айқындылығы мен нәтижелер  туралы ақпараттардың ашықтығын  қамтамассыз ету жөніндегі талап  болып табылады. Осыған байланысты, заңнамалық деңгейде осы талаптарды нақты жазу, сондай–ақ бюджеттің ашықтығын қамтамассыз ету жөніндегі әдістемелік ұсыныстарды, соның ішінде ақпараттар беру мен халықпен өзара әрекеттесуді ұйымдастыру нысанында қаржы органдарының ақпараттық порталдарын тұрғызу талаптарын қалыптастыру қажет.

Қазақстанда контрактілік үлгіні енгізу үшін (Жаңа Зеландия, Дания үлгісінде) негізгі шарттары мемлекеттік сектордағы жалақының жеткілікті деңгейі, бюджеттік  процестің транспаренттігі, сыбайлас жемқорлық пен қорғаушылықты  түп тамырымен құрту, мемлекеттік  қызметкерлердің жоғары кәсібилігі және басқалар болып табылады.

Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру  жүйесіне тиімді көшуде айтарлықтай  созылмалы  уақыт қажет. Бұл жөнінде  осы төңіректегі әлемдік тәжірибе де куәлендіреді. Мысалы, АҚШ–та реформалар бюджеттік салада жарты ғасырдан аса жалғасып  келеді. Тағы айта кету қажет, әртүрлі елдерде НББ – ға  ену жөнінде біркелкі тәсіл жоқ. Реформалар пакетінің мазмұны мен осы реформалардың іске асыру уақытын таңдау әрбір ел үшін бірегей.

Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру – мемлекеттік басқару мен бюджеттік үдерісті ұйымдастыру жүйесі. Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру жүйесіне өту бюджет үдерістерінің мынадай кезеңдерінің өзгеруін талап етеді: жоспарлау, бюджетті орындау, бюджеттің атқарылуына бақылау жүргізу, есептілік.

Жалпы, нәтижеге бағдарланған бюджеттендіруді бюджет шығыстары  мен қол жеткізген нәтижелердің арасындағы байланысты көрсететін бюджеттің  құрылу жүйесі ретінде анықтауға  болады. Нәтижеге бағдарланған бюджеттендірудің бұрынғы дәстүрлі бюджеттендіруден айырмашылығы бюджеттің атқарылуы бюджет баптарының атқарылу деңгейімен ғана емес, бастапқыда қойылған мақсаттар мен міндеттердің орындалу деңгейімен де бағаланады. Бұл үшін алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу мен міндеттердің орындалу деңгейін үнемі бақылау және бюджет шығыстарының тиімділігіне мониторинг пен бағалау жүргізу негізінде арнайы көрсеткіштер жүйесі әзірленіп, енгізіліп жатыр. Мұндай тәсіл бюджет шығыстарының нәтижелілігін бағалауға, бюджет қаражаттарын алушылар мен басқарушылардың жауапкершілігін арттыруға және алынған мәліметтердің негізінде азаматтардың мүдделері үшін қолда бар ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын анықтауға мүмкіндік береді.

Бюджеттің құрылу кезеңіндегі нәтижеге бағдарланған бюджеттендірудің маңызды элементтерінің бірі бюджеттік бағдарламалар мен қызметтердің толық құнын бағалау болып табылады. Мақсаттар мен міндеттерді анықтап алған соң, мекеме соларға қол жеткізу үшін қандай іс–шаралар керек екенін, сонымен қатар осы іс–шараларды іске асыруға кететін шығындарын бағалауы тиіс. Бағдарламалық–мақсатты бюджетті қалыптастыру кезінде бағдарламаның бюджетіне бағдарламаны іске асыруға кететін барлық шығыстар енуі тиіс. Атап айтқанда, жұмысты жоспарлауға, қызметті тікелей ұсынуға, бағдарламаны әкімшілік басқаруға және бағдарламаны іске асыру мониторингіне кеткен шығыстар.

Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру  жүйесі мемлекеттік секторды басқару  тиімділігін арттыру мақсатын көздейді. Осылай, нәтижеге бағдарланған бюджеттендірудің нәтижесі мемлекеттік  саясаттың басымды бағыттары мен оларды пайдалану тиімділігін арттыру арасындағы бюджет ресурстарын тиімді басқару болуы тиіс.

Қоғам үшін нәтижеге бағдарланған бюджеттендірудің құндылығы үкімет өз алдына қандай мақсаттарды қоятындығын, олардың халықтың қажеттіліктеріне қаншалықты жауап бере алатындығын, және де қандай дәрежеде үкімет қойылған мақсаттарға қол жеткізе алатындығын жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру бойынша мемлекеттік органдардың жұмысын бағалаудың басты критерийлері мемлекеттік бағдарламалардың экономикалық тиімділігі және әлеуметтік тиімділік болып табылады. Нәтижеге бағдарланған бюджеттендірудің ерекшелігі оның икемділігінде. Яғни, бағдарламаның әкімшісі басқарманың нәтижелілігіне жүйелі мониторинг жүргізудің қорытындысы бойынша жылдық қаржы жоспарын түзете алады. Оның үстіне, нәтижеге бағдарланған бюджетті қалыптастыруға өту бюджет шығыстарының айқындылығын және түпкілікті нәтижеге қол жеткізуге олардың бағдарын арттыруға мүмкіншілік береді. Демек, бұл бюджет қаражаттарының игерілмей қалуына жол берілмейді деген сөз.