Экономиканы қаржылық - бюджеттік реттеудің теориялық–әдіснамалық негіздері

Салықтар негізгі үш қызметтерді  атқарады: фискалды, ынталандырушы  және бөлу.

Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу екі бағытта  жүргізіледі: тауар–ақша қатынасын реттеу, яғни мемлекет нарықта әрекет ететін тұлғалар арасында қатынасты реттейтін  заңдар, нормативті актілер  шығарады – реттеудің  бұл бағыты салықтармен  байланысты емес;  мемлекеттің  адамдар мен кәсіпорындардың мүдделері үшін олардың қызметін  керекті бағытта бағыттау үшін  қаржылық–экономикалық әсер етуі.

Осылайша нарықтық экономика  мен мемлекеттік бюджеттің толықтырылуы қаржылық–экономикалық тәсілдер  арқылы реттеліп отырады. Сондықтан да осы тәсілдерде орталық орынды салықтар алады.

Салықтардың көптеген түрлері  және олардың әрқайсысының өзінің тағайындалуы бар. Салықтар арқылы іскерлік белсенділікті  ынталандыруға немесе керісінше  шектеуге болады. Салықтар мемлекеттік  және жергілікті бюджеттің негізгі  бөлігін құрайды және  экономикаға шығыс бөлігі арқылы қаржылық әсер ету мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Мемлекеттің салық заңдылығының жеңісі салық жүйесінің қандай болуына  байланысты болады. Сондықтан да салық  жүйесі келесі талаптарға жауап беруі  керек: салық жүйесінің тұрақтылығы;  салық салу механизмінің тәртібі; өндіріс факторларына емес, ақырғы өнімдерге жеңілдіктер беру. Салық реформасының мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандырумен тығыз байланысты; заң алдында барлық салық төлеушілердің теңдігі; салық саясатының біркелкілігі;  салық жүйесінің қарапайымдылығы.

Сондықтан да салық жүйесі келесі бес қағидасын негізгі  алуы керек:

• экономикалық тиімділік – салық жүйесі ресурстарды тиімді бөлуге қарсы тұрмауы керек;
• әкімшілік қарапайымдылығы– әкімшілік жүйе қарапайым және қолдануда қымбат болмауы керек;
• икемділігі – салық жүйесі экономикалық өзгерістерге тез бейімделу жағдайында болуы керек;
• саяси жауаптылығы – салық жүйесі адамдарды төлем төлеуге  көндіре алатындай түзелуі керек;
• әділеттілік –  салық жүйесі әртүрлі индивтер қатынасында әділ болуы керек.

Осы қағидалар негізінде  әрекет еткен кезде ғана Қазақстан  Республикасының үкіметі бір  қалыпты, тиімді фискалды саясатты жүргізе  алады.Салық салудың ынталандырушы  қызметін күшейту стратегиясы және  инвестицияның сандық ұлғаюы оларды бағарламалық қамтамасыз етуді қарастырады, бұл бағдарламаның құрамына мемлекеттік басқару органдарының белгілі шаралары енуі қажет.

Бұл шаралар тізбегі төмендегідей болуы қажет;

• салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, салық тізбесінде бір шаруашылық жылында қандай да бір өзгеріс енгізуге жол бермеу, салық ауырпашылығын күшейтетін түзетулер енгізуге мораторий жариялау қарастырылуы қажет;
• өзін–өзі ақтамаған салықтарда бас тарту,  меншік нысандарына байланысты салық төлеушілерді жіктеудегі дискриминациядан бас тарту;
• өндірушілерге төменгі салықтарды белгілеу және несиені арзандарту;
• салық жүйесінің мақсатты бағыттылығын кұшейту. Өндірістің құлдырау жағдайында өнім өндірісін нақты ұлғайтатын  және оның өсуіне инвестиция салатын кәсіпорындардың артықшылығын ескеру қажет. Мұны бірнеше жолмен жасауға болады. Мысалы оларды салыстырмалы бағада өткізілген ұлғайған көлемнен түсетін пайдаға салынатын салықтан босатуға болады. Сонымен қатар  өндірісті ұлғайтуға, ғылыми зерттеу жұмыстарын жетілдіруге бағытталған кәсіпорын пайдасын салықтан босатуға болады және т.б;
• салық жеңілдіктеріне әрекеттегі және нақты сипат беру, өйткені қазіргі таңда олар декларативті  сипатта болып отыр. Нәтижесінде олар ынталандырушылық мәнінен айралады.

Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай  қазіргі замандағы фискалды саясат (салық жүйесі) ғылыми – техникалық прогрессті ынталандыруға, ресурстар мен жұмыс күшінің құрылымдық передислокациясын, жетіспеушілікке ие болған өнімді өндіруге, кәсіпкерлікті дамытуға бағытталуы қажет.  Сонымен қатар ол монополизм, шығындардың өсуі, алып салааралық белсенділік, инфляция сияқты негативті тенденцияларының болуына жол бермеуі қажет .

Салық саясаты алдағы жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ әрі сыннан өткен кұрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы  және мемлекеттік функцияларды толық  орындауды қамтамасыз етуші ретінде  әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту  қажеттігін ескере отырып, фискалдық  саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған бұл мыналармен тұжырымдалуы қажет:

• елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін жасау;
• экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға ықпал етуі тиіс салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес келтіру;
• жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізат емес секторына салық жүктемесін төмендету, заңды тұлғаларға салық салуды халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;
• қосылған құн салығын үздік әлемдік практикаға сәйкес келуі;
• импортқа және ішкі өндіріске акциздердің ставкаларын біріздендіру;
• шағын және орта бизнес талаптарына мейлінше сәйкес келуі мақсатында арнайы салық режимдерін реформалау;
• жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
• әкімшілендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасы мен салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің санын қысқарту, салықтық тексерулерді ретке келтіру.

Жоғарыда көрсетілген  міндеттер әзірленетін жаңа Салық  кодексі шеңберінде шешілетін болады, бұл қолайлы инвестициялық ахуалды  жасауға, халықаралық бәсекелестіктің  күшеюі және елдер арасында капиталдың еркін ағылуы жағдайында экономиканың шикізат емес секторында бизнестің  дамуын ынталандыруға, бәсекелестіктің  дамуына, жалпы ішкі өнімнің, бюджеттің  кіріс бөлігінің ұлғаюына және халықтың экономикалық белсенділігінің өсуіне ықпал етуі тиіс.

Фискалдық саясат құрылымдық және ақша–кредит саясаты шараларымен бірге экономиканы қалпына келтіруге және оның әрі қарай өсуін ынталандыруға жағдай жасауға бағытталады.

Экономиканы қалпына келтіру  және әртараптандыруға қолайлы жағдай жасау, оның «қызып кетпеуіне» жол бермеу мақсатында экономиканың өсу кезеңінде мемлекет шығыстарын ұстап тұру және оның экономикалық құлдырау кезеңінде ұлғаюын көздейтін антициклдық фискалдық саясат жүргізіледі.Экономиканың дамуын ынталандыру макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтірмеуді ескерумен жүзеге асырылады.Фискалдық саясат шеңберіндегі қолдау бір жағынан жиынтық сұраныстың деңгейін, мемлекеттік инвестициялар деңгейін, басқа жағынан – экономиканың өсуін қалпына келтіру есебінен инвестициялық белсенділіктің деңгейін қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындардың деңгейін қолдау көзделіп отыр.Мұнайдан алынған кірістерді тәртіпті және тиімді басқару жүзеге асырылатын болады.

2011 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуын, мемлекетактивтерінің пайдаланылуын бағалау, бақылау–талдамалық іс–шараларының нәтижелері төмендегідей мәселелерге алып келді. 2011 жылғы республикалық бюджеттің нақтылаулар мен түзетулерескерілген басты параметрлері, негізінен, орындалған.«2010–2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы»Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер енгізілгенге дейін»2010–2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚазақстанРеспубликасының Заңын іске асыру туралы» Үкіметтің қаулысыменшығыстарды және бюджет тапшылығын ұлғайтуға қатысты енгізілгентүзетулер «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңның төменгi деңгейдегі нормативтiк құқықтық актiлердiң жоғары деңгейдегi нормативтiк құқықтықактiлерге сәйкессіздігі туралы негізгі принциптеріне қайшы келеді [29].

Республикалық бюджеттің  параметрлері нақтыланғанына жәнетүзетілгеніне  қарамастан, оның жекелеген болжамды көрсеткіштеріорындалмаған.Бюджеттің  шығыс бөлігі бойынша 37,6 млрд.теңге  игерілмеген. Қаржыжылының аяғында  бюджет қаражатын алушыларға аударылған 39 млрд.–танастам теңге қазіргі уақытта ағымдағы шоттарда жатыр немесе банктердіңдепозиттеріне орналастырылған. Ал республикалық бюджеттің атқарылуытуралы қаржылық есепте аталмыш қаражат игерілген ретінде көрсетілген.

Есепті жылы дебиторлық берешек, 2010 жылмен салыстырғанда, 1,6 есеге(117,0 млрд.теңгеге) ұлғайған. Осы фактілердің барлығы республикалықбюджетті сапалы жоспарлаудың және оған әкімшілік етудің жеткіліксіз екенінкөрсетуде.

Салық төлеушілерді салықтық тексеру жүргізгенге дейін есепке қою,тексерулердің нәтижелеріне шағым  білдіру және мәжбүрлеп өндіріп  алушарасын қолдану рәсімдері сияқты қолданыстағы салықтық әкімшілік етудің көп деңгейлі тетігінің тиімділігі төмен.Өйткені, артық төлеу және бюджетке салық берешегінің мөлшеріұлғайып, қосымша есептелген салықтарды өндіріп алу сомасы азайды. Есептікезеңде салықтық тексерулер нәтижесінде қосымша есептелген салықтардан495,6 млрд.теңгеден бюджетке 28,7 млрд.теңгесі немесе 5,8%–ы өндіріп алынған. 2010 жылмен салыстырғанда, банкроттыққа ұшырауына байланыстысалықтарды есептен шығару көлемі 2,7 есеге өскен.Салықтар бойынша бересі көлемінің 2010 жылмен салыстырғанда 2 есегеұлғаюы бюджеттің кіріс базасын ұлғайтуға ішкі ресурстардың нашарпайдаланылып отырғанын көрсетуде.ҚҚС қайтарудың қолданыстағы тетігі ішкі тұтынуға қосылған құны бартауар өндіретін отандық тауар өндірушілерді қолдауға елеулі ықпалынтигізбеген.

Кеден одағының жұмыс істеуінің  бірыңғай шарттары өзінің аумағында импортталатын тауарларға кедендік әкімшілік етудің тиімділігін арттыру үшінжекелеген алғышарттар жасады. Сонымен бірге есепті жылы тауар топтарыбөлінісінде барлық негізгі топтар бойынша Ресей Федерациясынан импортөскен кезде, Ресейге азық–түліктің, ағаш материалдарының, целлюлозды–қағазбұйымдарының, аяқ киімнің және басқа да тауарлардың экспортыныңтөмендеуі байқалды. Бұл республикадағы отандық тауарлардың өндірісіне терісықпалын тигізуі мүмкін.Қазақстан Республикасы кеден қызметінің Кеден одағында кедендік келу баждарын есептеу және бөлу тәртібін белгілеу мен қолдану келісімінорындау жөніндегі іс–қимылдарын Ресей Федерациясының және БеларусьРеспубликасының кеден қызметтерімен келіспеушілік Кеден одағына мүшебасқа мемлекеттердің бюджеттеріне Қазақстан тарапының кедендік баждарын(1,3 млрд.теңге) артық бөлуге алып келген.

 Қазақстан Республикасының  және Қытай Халық Республикасының арасындағы өзара сауда көрсеткіштерінде алшақтыққа жол берілген. «Айналы статистика» бойынша салыстырмалы талдау көрсеткендей,қытай тарапының деректерінде 2011 жылы Қазақстан Республикасына тауарэкспорты 9,3 млрд. долларды құраса, Қазақстан Республикасының Кедендікбақылау комитетінің деректері бойынша ҚХР–дан 4,0 млрд.доллардыңимпорты келген, сөйтіп статистикалық алшақтық 5,3 млрд. доллар болып отыр.2010 жылдың осындай көрсеткіштерінде ҚХР статистикасының тарапына4,2 млрд.долларға алшақтық бар.

Бюджетаралық қатынастарды реттеудің қолданыстағы тетігіөңірлердегі  жергілікті атқарушы органдардың әлеуметтік–экономикалықміндеттерді шешу кезінде республикалық бюджеттің атқарылуынан толығыментәуелді болуына алып келген. 2010 жылы облыстық бюджеттердің кірісікөлеміндегі трансферттердің үлесі орташа алғанда 60%–дан астамын құраған,ал жекелеген өңірлер бойынша 80 пайызға жеткен. Осы айтылғандар жергіліктібюджеттердің өздерінің кіріс базаларын кеңейтуге және күшейтуге терісықпалын тигізген.

2011 жылға арналған республикалық бюджет шығысыныңқұрылымында, 2010 жылмен салыстырғанда, білім беруге, әлеуметтікқамсыздандыруға арналған шығыстардың үлесі азайып, мемлекеттіңқатысуымен құрылған түрлі акционерлік қоғамдардың жарғылық қорларын толықтыруға және көбейтуге арналған шығыстар ұлғайған.Алайда аталмыш шығыстардың көбеюі белгілі экономикалық әсерінтигізбеген. Республикадағы 138 акционерлік қоғамның 69–ы дивидендтертөлеген. Дивидендтердің нашар түсуінің басты себебі – квазимемлекеттіксектор субъектілерінің шығындылығы.

 Кредит берудің қол  жетімді жүйесінің қалыптастырылуы  жөніндегімемлекеттік саясаттың  тиімді іске асырылмауына, нормативтік  құқықтықбазаның уақтылы әзірленбеуіне,  сондай–ақ шарттарының ауыр болуынабайланысты, аграрлық секторды қолдауға, тұрғын үй салуға, білім берусаласына бағытталған бюджеттік кредиттер түпкілікті қарыз алушыға уақтылыжетпеген немесе қарыз алушылар тарапынан көп шығын шығару арқылыжеткізілген.

 Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының жекелегенбағыттарында мақсаттар мен міндеттердің түпкілікті нәтижелерге ықпалынтигізетін айқын бағдары көрсетілмеген. Республикалық бюджет нақтыланған және түзетілген кездерде стратегиялық жоспарларға енгізілетін өзгерістербюджет атқарылған деп есептеліп, бірнеше ай өткеннен кейін жүзегеасырылған. Аталмыш кемшіліктер мемлекеттік органдардың бюджеттікбағдарламаларды және олардың стратегиялық жоспарларын іске асыруқызметіне толыққанды бағалау жүргізуге мүмкіндік бермейді.

Жоспарлау кезеңінде елеулі кемшіліктердің жіберілуіне, мемлекеттікжәне  салалық бағдарламаларды іске асыруда  іс–шаралар жоспарларыныңорындалуы бөлігінде мемлекеттік органдардың арасында үйлестірушіліктіңжәне өзара іс–қимылдың болмауына байланысты, көбінесе мемлекеттік жәнесалалық бағдарламалардан күтілген нәтижелерге қол жеткізілмеген. Соныменбірге олардың орындалуын мониторингілеу және бақылау тиісінше жүзегеасырылмаған.

Үш жылдық республикалық  бюджет аясында орта және ұзақмерзімдерде  іске асырылатын бюджеттік инвестициялық  жобалардың тізбесінқалыптастыру кезінде  кезеңдер, оларды орындаудың біртұтастығы менбірізділігі ескерілмеген. Бұл фактілер жүйелі сипатқа ие.