Экономикалық талдау негіздері

Зиянсыздықты есептеп шығару үшін біз келесідей мәліметтерді қолданамыз:

1. Тұрақты шығыстардың жалпы сомасы — 21 000 мың теңге.

2. Кезең бойындағы айнымалы шығындар — 220 500 мың теңге.

3. Өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындар - 630 мың теңге (бір
данасына, центнеріне есептелген).

4. Сатылған өнімнің бағасының бірлігі (данасының, центнерінің) - 700
мың теңге (немесе өнім бірлігінің бағасы).

5. Өнімнің ағымдағы сатылған көлемі (немесе шығарылған өнімнің көлемі)
— 350 дана, ал оның жоспары — 400 дана. Кәсіпорын өзінің жұмысын
алғашқыда 250 дана өнім түрін өндіруден бастаған. Яғни, кәсіпорынның
өндіру диапазоны 250-ден 400-ге дейін болған.

Енді осы мәліметтер мен жоғарыда берілген формуласы бойынша өндірудің зиянсыздық көлемін  есептейміз (а+bх=Рх — NР)":

700х - 630х = 21 000 - 0, осыдан х-ты шығарайық:

х = 21 000 : (700 - 630) = 300 данасын өндірген кезде, кәсіпорын зиянсыздық нүктесіне жетеді. Бұл зиянсыздық нүктесінің ақшалай есептелген түрі мынаған тең 210 000 (700 х 300) мың теңге.

Егерде тұрақты шығыстарының сомасымен бірге сындарлы көлемінің сомасы да өссе, онда ол бұйымның өзіндік құны төмендейді. Басқаша айтқанда, сатудан түскен түсім жаңадан пайда болған шығындардың өсімін жабады. Егер де олай болмаса, онда бұйымның белгілі бір санын косымша сатуға тура келеді. Ол үшін көлемнің диапазондық шектеулерін анықтау керек

Сату көлеміне түрақты шығындардың тәуелділігі

Белгіленген сату келемінің шекарасындағы тұрақты шығыстардың жалпы сомасы тұрақталғанымен, бірақ, өнім бірлігіне есептелген осы шығынның деңгейі қысқаруы мүмкін, егер сату көлемі өссе. Бұл дегеніміз, өнімді сатудың үлкен көлеміне қол жеткізген кезде, ШС тұрақты шығыстарынын деңгейі де төмендейтіндігін көрсетеді. Егерде өндіру көлеміне қойылған диапазонның жоғарғы шегі болмаса, онда ол кез келген бірліктен (350) асқан сайын өндіру көлемі, тұрақты түрде табыс әкеледі деген пікірдің қалыптасуы мүмкін. Теориялық тұрғыдан оптималдық деңгейі шексіз болуы мүмкін. Тап осындай келеңсіз пікірлердің элементтері екі моделдің де құрамында кездеседі, ал бұл аталған әдістің ең осал жері болып саналады.

                   Қозғалып отырған мәселені шешу үшін, маржиналдық әдісін де қолданады.

Маржиналдық табыс тәсілі (жалпы табыс) - бұл әдіс жоғарыдағы тендік тәсілінің баламасы болып саналады.

Маржиналдық табыс тек қана тұрақты шығыстарды жабу үшін ғана емес, сондай-ақ пайда алуға да жеткілікті болғаны абзал. Бұл кезде зиянсыздық нүктесін анықтау процесі бірден екі мәселені шешуге мүмкіндік береді:

Біріншіден. Жоғарыда келтірілген мысалдың мәліметтері бойынша өнім бірлігіне есептелген маржиналды табысты табу үшін сатылған өнімнің бірлік бағасынан (700) өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығынын (630) шегереміз,

Ол (700 - 630) = 70 мын теңгеге тең болды. Содан соң, тұрақты шығыстың жалпы сомасын алынған маржиналды табыстың бірлігіне (70) бөлеміз, нәтижесінде біз өнімнің зиянсыздық нүктесін табамыз, ал ол 300 даңаға (21000 : 70) тең болды. Яғни, жоғарыда келтірілген теңдік тәсілімен бірдей нөтижесін берді, демек бұл есептеу тәсілінің дұрыстығын көрсетеді.

Екіншіден. Кәсіпорын өзінің зиянсыздық нүктесін анықтағаннан кейін, одан әрі қарай кызмет ету үшін, ол өзінің беріктілік зонасын анықтауға кіріседі, яғни рентабельділіктің деңгейін ойластырады. Бұл арада басшының алдында мынадай мәселелер тұрады: біріншіден, сату бағасын немесе сатылатын өнімнің көлемін өсіру; немесе, яғни екіншіден, айнымалы немесе тұрақты шығындардың денгейін төмендету; үшіншіден, олардың комбинациясын жасау; төртіншіден, кәсіпорын өзіне қолайлы өндіріс көлемін табу. Осы мәселелерді шешу барысында, болатын әртүрлі өзгерістердің сезгіштігін де талдау керек. Бұл әдістің мәні маржиналдық табыстың тұжырымдамасынан шығады. Осыдан, барлық тұрақты шығындарды жабу үшін, қанша өнім бірлігін сату керек деген занды сұрақ туады, біз бұған жауап беру үшін, мынадай формуланы колданамыз:

Біздің мысалда ол мынаған тең: ЗН = 21 000 : 70 = 300 - зиянсыздық, нүктесіндегі өнім бірлігінің саны.

Егер маржиналдық табыс нормасы белгілі болса, онда зиянсыздық нүктесін мына формула бойынша есептеуімізге болады:

Маржиналдық табыс нормасы = 10% [(70 : 700)х 100].

Егер, біз тұрақты шығындарды 10 пайызға, ал айнымалы шығынды 5 пайызға төмендетсек, онда пайданың деңгейі кандай болады деген орынды сұрақ туады? Бұл арада жалпы табыстың жиынтығы 245 000 мың теңге болады деп жоспарласақ, онда онын рентабельділігі 14,3% құрайды [(245 000- 210 000): 245 000]х100. Сонымен қатар, 300 дананың орнына ағымдағы көрсетілген (жос-парланған) 350 данасы шығарылса, онда біз жоғарыда келтірілген табыстың деңгейіне жетеміз (350 х 700 = 245 000). Сонымен, өнім бірлігіне есептелген маржиналдық табыстың да 10 пайызға артқандығын және шартты өнім бірлігіне алынатын табыстың деңгейі (бағасы) 358 [350 = 700 -(21 000 + 300 х 350)] шартты бірлікке жеткендігін кереміз.

Көптеген басшылар зиянсыздық нүктесін графиктің көмегімен көрсеткенді ұнатады. Өйткені графиктік әдісінде олар (ВЕР) керекті көрініс табады.

Бұл тәсілдің екі моделі бар: экономикалык және бухгалтерлік.

Графиктің экономжалык, моделі (ЭМ) айнымалы шығындардың жалпы шығындарға тигізетін әсерін зерттейді. Айнымалы шығындардың бұндай функциясы не үдемелі, не жағымсыз (теріс мәнде) болып келуі мүмкін. Сондықтан оны өнім бірлігіне есептегенде, ондағы айнымалы шығындар өздерінің, тұрақсыз екендігін білдіреді, осыған байланысты оның, гафигі де сол іспеттес болып келеді, яғни ол қисық сызықпен бейнеленеді, демек, ондағы айнымалы шығындарының бағыты (қылығы)өндірістегі болып жатқан құбылыстың бет бейнесін (көрінісін) береді.

Бухгалтерлік моделі (БМ) керісінше, өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың тұрақтылығын көрсетеді, ондағы өнімнің сату бағасы да тұрақты болып келеді, демек, оның диафаммасы түзу сызықпен бейнеленеді.

Дегенмен де, екі модельде,түбінде бір нүктеде қиылысады. Бірақ көптеген
экономистпер ЭМ шындыққа жақындығын қуаттайды.              I

Бақылау сұрақтары:

1.       Жалпы ғылыми әдістерге қандай әдістер жатады?

2.       Математикалық әдістерді қолдану сатыларын атаңыз.

3.       Математикалық әдістер мен модельдеу қандай мақсаттар үшін және қалайша қолданылады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.       Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа учебник- издание 5-ое переработанное. М: Финансы и статистика,2002

2.       Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М: 2007

3.       Любушин Н.П., Лещева В.В., Дъякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебное пособие для вузов. Пол редакцией проф. Н.П. Любушина.-М:ЮНИТИ-Д, 2006.

4.       Налетова И.А. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Учебно-методическое пособие.- М.: ИНФРА-ФОРУМ, 2006

5.       Чучалов Е.А., Бессонов Н.И. Приемы экономического анализа, 1988г.

6.       Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры, М: Финансы и статистика, 2001г.

7.       Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.-М: ПБОЮЛ М.А. Захаров, 2001г.

8.       ЖуравлевВ.В., Савруков Н.Т. Анализ хозяйственной деятельности предприятий. Конспект лекций.- СПБ. Политехника,2001.

9.       Ковалев В.В. Сборник задач по финансовому анализу: Учебное пособие.- М: Финансы и статистка, 2000.

Тақырып 7. Резервтерді айқындау және есептеу әдістемесі

Лекция мақсаты – студенттерге экономикалық талдауды жүргізу кезінде резервтердің айқындалуы мен оларды есептеу әдістемесі негізгі сұрақтарды түсіндіру.

1.       Резервтер түсінігі, экономикалық мәні және олардың жіктемесі.

2.       Резервтерді іздеу және есептеуді ұйымдастыру қағидалары.

Тақырып мазмұны

                            Өндіріс тиімділігін резервтерін арттыру мүмкіндігін айқындау мақсатымен өсу резервтері анықталады. Шаруашылық резервтерді толық және мақсатқа сай қолдануды әртүрлі белгілер бойынша жіктейді. 

Кеңістіктік белгісі бойынша:

1)      Ішкі шаруашылық резервтерге тек талданатын кәсіпорында айқандалатын және орындалатын резервтер жатады. Олар ең алдыменен зияндарды жібермеуге және өндірістік емес шығындар ресурстарын жібермеумен байланысты. Оларға өндірістің ұйымдастырылуы мен технологиясының ең төмеңгі дейңгейінен болған материалдық ресурстарының жұмыс уақытының жоғалуы және т.с.с.

2)      Салалық резервтер – бұл тек сала деңгейінде айқандалатындар, мысалы, жаңа машиналар жүйесін өңдеу, бұйым конструкциясын жақсарту, дақылдардың жаңа сорттарын, мал түрін ендіру. Бұл резервтерді іздеу салалық бірлестіктердің, министрліктердің, концерндердің құзырлығы болып табылады.

3)      Аймақтық резервтер географиялық аудан шегінде айқандалып пайдаланылады (жергілікті шикізат пен отынды, энергетикалық ресурстарды пайдалану, көмекші өндірістерді ведомствалық қарамағына тәуелсіз орталықтандыру және т.б.)

4)      Жалпы мемлекеттік резервтерге меншік нысанының, ұлттық экономиканы басқару жүйесінің өзгеруін жатқызуға болады. Ъ

Уақыт белгісі бойынша:

1)      Пайдаланылмаған резервтер – өткен уақыт мерзімдеріндегі өндіріс тиімділігін арттыруда жіберілген мүмкіндіктер.

2)      Ағымдағы резервтер деп жақын уақытта (ай, тоқсан, жыл) жүзеге асырылуға тиісті шаруашылық қызметтің резервтерін жақсарту мүмкіндіктерін түсінеді.

3)      Перспективті резервтер көбінесе ұзақ уақытқа есептелген. Оларды пайдалану айтарлықтай инвестиция жұмсаумен, ҒТЖ жаңа жетістіктерін еңдірумен, өндірісті қайта құру, мамандандырумен байланысты және т.б.

Қызмет нәтижелеріне пайда болу сипаты бойынша:

1)      Экстенсивті сипаттағы резервтерге өндірісте қосымша ресурстарды пайдаланумен байланысты болғандарды жатқызады (материалдық, еңбек, жер және тағы басқалары)

2)      Интенсивті типтегі резервтер қолдағы өндірістік әлеуеттті ең толық және рационалды пайдаланымен байланысты. ҒТЖ үдеуімен экстенсивті сипаттағы резервтердің ролі әлсіреп, ал интенсивті өндіріс резервтерін іздеу күшейе түседі.

Айқындау тәсілі бойынша:

1)      Айқын резервтерге бухгалтерлік есеп пен есептілік материалдары бойынша тек айқандауға болатын резервтер жатады – қоймадағы өнім мен материалдардың жетіспеушілігі мен бұзылуы, өндірістік ақау, қарыздарды есептен шығару бойынша жоғалтулар, төленген айыппұлдар, және т.б. жатады.

2)      Жасырын резервтерге жоспарда қарастырылмаған ҒТЖ жетістіктерін және озат тәжірибені ендіру байланысты болған резервтер жатады. Оларды айқандау үшін ішкі шаруашылық, салааралық салыстырмалы талдауды және кебір жағдайларда халықаралық салыстыруды жүргізу қажет.