Экономикалық талдау негіздері

Біз білетіндей, жалпы өнім көлемі (ЖӨ) бірінші деңгейдегі негізгі екі факторға тәуелді, олар: жұмысшылар саны (ЖС) және орташа жылдық өнімділік (ОЖӨ). Екі факторлы мультипликативті модельге ие боламыз:

ЖӨ = ЖС • ОЖӨ

Бұл модельге арналған тізбектелген қойылымдар тәсілінің есептеу алгоритмі:

ЖӨ  = ЖС • ОЖӨ= 100 • 4 = 400 млн.тг.;

ЖӨ = ЖС • ОЖӨ= 120 • 4 = 480 млн.тг.;

ЖӨ = ЖС • ОЖӨ= 120 • 5 = 600 млн.тг.

Жалпы өнімді шығаруды факторлық талдауға арналған мәліметтер

Көріп отырғанымыздай, өнім шығарудың екінші көрсеткіші біріншісінен ерекшеленеді, себебі оны есептегенде жұмысшылар саны базалық жылдың орнына ағымдағы кезеңдегі санын есепке алдық. Осы және басқа жағдайда да бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігін базалық жылмен аламыз. Яғни, жұмысшылар санының өсуіне байланысты өнімді шығару 80 мың тг. көбейді. (480-400).

Өнім шығарудың үшінші көрсеткіші екіншісінен ерекшеленуі, оның шамасын есептегенде жұмысшылар өнімділігі базалық  деңгейдің орнына нақты деңгейі алынған. Екі жағдайда да жұмысшылар саны есепті кезеңмен алынған. Бұл жерде, яғни еңбек өнімділігі өсуіне байланысты өнімді шығару 120 мың тг. көбейді. (600-480).

Яғни, өнім шығарудың өсуі келесі факторларға байланысты:

а) жұмысшылар санының өсуі                                                          +80 мың тг.

б) еңбек өнімділігі деңгейінің өсуі                                                 +120 мың тг.

                                                                                           Барлығы: +200  мың тг.

Факторлар әсер етуінің алгебралық  сомасы нәтижелік көрсеткіштің жалпы өсіміне тең болуы тиіс:

ЖӨ + ЖӨ= ЖӨ

Мұндай теңдіктің жоқ болуы есептеулер кезінде жіберілген қателіктерді көрсетеді.

Егерде төрт фактордың әсер етуін анықтау керек болса, бұл жағдайда бір емес үш шартты көрсеткіштер есептеледі, яғни нәтижелік көрсеткіштің шартты шамалар көлемі факторлар санынан бір бірлікке аз болады. Бұл кесте түрінде келесідей көрініс алады.

Өнім шығаруды төрт факторлы модельде қарастырайық:

ЖӨ = ЖС •  К • Ұ • СӨ

Есепті шығару үшін бастапқы мәліметтер 4.1. кестесінде берілген:

ЖӨ = ЖС • К•  Ұ • СӨ =  100• 200• 8• 2.5=400 млн.тг.;

ЖӨ = ЖС•  К•  Ұ•  СӨ = 120• 200• 8• 2.5=480 млн.тг.;

ЖӨ = ЖС•  К • Ұ • СӨ =120• 208.3• 8• 2.5=500 млн.тг.;

ЖӨ= ЖС • К•  Ұ•  СӨ =120• 208.3• 7.5• 2.5=468.75 млн.тг.;

ЖӨ = ЖС•  К • Ұ • СӨ =120• 208.3• 7.5• 3.2=600 млн.тг.

Соның ішінде өзгерістер есебінен, өнім шығару көлемі жалпы алғанда 200 млн.тг.(600-өсті:

а)  жұмысшылар саны

ЖӨ = ЖӨ- ЖӨ= 480 - 400 = +80 млн.тг.;

б)  1 жұмысшының 1 жыл ішінде жұмыс жасаған күндер саны

ЖӨ= ЖӨ - ЖӨ= 500 – 480 = +20 млн.тг.;

в)  ауысымның орташа ұзақтығы

ЖӨ= ЖӨ - ЖӨ= 468.75 – 500 = -31.25 млн.тг.;

г) орташа сағатық өндірімі

ЖӨ = ЖӨ -  ЖӨ = 600 – 468.75 = +131.25 млн.тг.

                                                                        ____________________

                                                                        Барлығы: +200 млн.тг.

Тізбектелген  қойылымдар тәсілін қолданғанда есептеулерді келесі кезектілікпен қарастырамыз: ең алдымен сандық  көрсеткіштерді, одан кейін сапалық көрсеткіштер өзгертіледі. Егерде, бірнеше сандық және бірнеше сапалық көрсеткіштер бар болса, онда ең алдымен бірінші тәуелді деңгейлі, одан кейін алдыңғыға қарағанда төменірек факторлар шамасын өзгерту керек. Келтірілген мысалда өнім өндіру көлемі келесі төрт факторға тәуелді, олар: жұмысшылар саны,    1 жұмысшының жұмыс жасаған күндер саны, жұмыс күнінің ұзақтығы және орташа сағатық өнідірімі. Кесте бойынша жалпы өнім шығарылымына қатысты жұмысшылар саны – бірінші деңгей факторы, жұмыс істелген күндер саны – екінші деңгей, жұмыс күнінің ұзақтығы және орташа сағатық өнідірімі – үшінші деңгей факторлары. Яғни, бұл модельде факторларды орналастыру дәйектілігін көрсетті және сәйкесінше олардың әсер ету кезектілігін анықтады. 

Бұл яғни, тізбектелген қойылымдар тәсілін қолдану үшін факторлардың өзара байланысын, өзара тәуелділігін, оларды дұрыс сыныптау және жүйелеуді білуді қажет етеді.

Абсолютті айырмалар тәсілі тек қана мультипликативті және мультипликативті – аддитивті және үлгі модельдерінде факторлардың детерминацияланған талдауда нәтижелік көрсеткіштің өсіміне әсер етуін өлшеу үшін қолданылады. Оны қолдану кеңістігі шектеулі болғанымен өзінің қарапайымдылығы арқасында ШҚТ-да қолданылуы кең етек алды.

Оны қолдану кезінде абсолютті өсімнің зертттеліп отырған фактор мағынасын оң жақта орналасқан факторлардың базалық (жоспарлы) шамасына және модельде сол жақта орналасқан факторлардың нақты шамасына көбейту арқылы факторлардың әсер ету шамасы есептеледі.

Жалпы өнім шығарылымын мультипликативті төрт факторлы модельде есептеу алгоритмі келесідей көрініс табады:

ЖӨ = ЖС •  К • Ұ • СӨ

ЖӨ =  ЖС•  К•  Ұ•  СӨ= (+20) • 200 • 8.0 • 2.5 = +80 000;

ЖӨ =  ЖС•  К •  Ұ•  СӨ= 120 • (+8.33) • 8.0 • 2.5 = +20 000;

ЖӨ =  ЖС•  К•  Ұ•  СӨ= 120 • 208.33 • (-0.5) • 2.5 = -31 250;

ЖӨ =  ЖС•  К•  Ұ• СӨ = 120 • 208.33 • 7.5 • (+0.7) = +131 250.                                                                                           

                                                                                                  Барлығы: +200 000

Яғни, абсолютті айырмалар тәсілі көмегімен тізбектелген қойылымдар тәсілі арқылы алынған, сондай қорытындыға ие боламыз. Бұл жерде жекелеген факторлар есебінен нәтижелік көрсеткіш өсімінің алгебралық сомасы жалпы өсімге тең болуын қадағалау қажет.

Мультипликативті – аддитивті  модельдер түрі бойынша факторларды осы тәсілмен есептеу алгоритмін қарастырайық. Өнімді өткізуден түскен табыстың факторлы моделін мысал ретінде алайық:

П = VPП (Ц – С) ,

мұнда: П - өнімді өткізуден түскен табыс;

            VPП - өнімді өткізу көлемі;

             Ц -  бір ((«»»»»бірлік өнімнің бағасы;

             С – бір бірлік өнімнің өзіндік құны.

Өзгеру есебінен пайдан сомасының өсімі:

өнімді өткізу көлемі                                  

бір бірлік өнімнің бағасы                        

бір бірлік өнімнің өзіндік құны                

Салыстырмалы айырмалар тәсілі

Салыстырмалы айырмалар тәсілі тек қана мультипликативті модельдерде нәтижелік көрсеткіш өсіміне факторлардың әсер етуін өлшеу үшін қолданылады. Бұл жерде коэффициент немесе пайыздар түрінде көрсетілген факторлы көрсеткіштердің салыстырмалы өсімдері қолданылады. Осы тәсіл  Ү = abc  түрдегі мультипликативті модельдерде факторлардың әсер ету әдістемесін есептеуді қарастырайық.

Нәтижелік көрсеткіш өзгерісі келесідей анықталады:

Бұл ережеге сәйкес бірінші фактордың ықпалын анықту үшін ондықтар түрінде көрсетілген бірінші фактордың салыстырмалы  өсімін нәтижелік көрсеткіштің базалық шамасына көбейту қажет.

Екінші фактордың ықпалын есептеу үшін, нәтижелік көрсеткіштің базалық шамасына бірінші фактор кезіндегі өзгерісті қосып, одан кейін алынған соманы екінші фактордың салыстырмалы өсіміне көбейту қажет.

Үшінші фактордың ықпалын алдыңғы ұқсастық бойынша анықтаймыз: нәтижелік көрсеткіштің базалық шамасына бірінші және екінші факторлар өсімінің сомасын қосып, алынған соманы үшінші фактордың салыстырмалы өсіміне көбейту қажет және т.б.

Кестеде көрсетілген мысал негізінде қарастырылған әдістемені бекітейік:

  ЖӨ  =  ЖӨ млн.тг.;

  ЖӨ    = (ЖӨ+ЖӨ) млн.тг.;

  ЖӨ = (ЖӨ+ЖӨ+ЖӨ) млн.тг.;

ЖӨ= (ЖӨ+ЖӨ+ЖӨ+ЖӨ)

млн.тг.

Өзіміз көріп тұрғандай, алдыңғы тәсілдерді қолданғанда шыққан нәтижелерге ие болдық. Салыстырмалы айырмалар тәсілін үлкен кешенді (8-10 және одан көп) факторлар ықпалын есептеу керек болған жағдайда ғана қолдану қолайлы болып табылады. Алдыңғы тәсілдерге қарағанда бұл тәсілдің артықшылығы ол есептеу тәртіптері анағұрлым азаяды. 

Пропорционалды бөлу және үлестік қатысу әдісі

Кейбір жағдайларда нәтижелік көрсеткіш өсіміне факторлар ықпалы шамасын анықтау үшін пропорционалды бөлу тәсілі қолданылуы мүмкін. Біз аддитивті модельдер және еселік-аддитивті модельді үлгілермен жұмыс істеген жағдайларға қатысты.       

Бірінші жағдайда, бір деңгейлі модель үлгісін Y = a + b + c қолданғанда есептеулер келесі түрде жүргізіледі:

Еселік-аддитивті үлгідегі модельдерде алдымен  нәтижелік көрсеткіштің алымы мен бөлімі есебі негізінде өзгергенін анықтап, содан кейін жоғарыда келтірілген алгоритмдер бойынша екінші тәртіптегі факторлар әсерін пропорциоанлды бөлу тәсілімен есептеу керек.

Мысалы, пайданың сомасы 1000 мың тг. көбеюіне байланысты рентабелділік деңгейі 8% өсті. Бұл жерде пайда сату көлемі 500 мың тг., бағалардың өсуі – 1700 мың тг. есебінен өсті, ал өзіндік құнның өсуі есебінен өнім 1200 мың тг. төмендеді. Әр фактор есебінен рентабелділік деңгейі қалай өзгергенін анықтайық:

Мұндай үлгідегі есептерді шығару үшін сондай-ақ үлескерлік қатысу тәсілі де қолдануға болады. Бұл үшін алдымен жалпы өсім сомасынан әр фактордың үлесі анықталып, одан кейін алған шаманы нәтижелік көрсеткіштің жалпы өсіміне көбейтеді. (4.2 кесте):

Үлестік қатысу тәсілі арқылы нәтижелік көрсеткішке факторлардың ықпалын есептеу