Экономика қағидалары шпор

69.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі

1990 ж.  Қазақстан Республикасы өз егемендігін  жариялағаннан бастап нарықтық  қатынастардың талаптарына сай  келетін меншікті банк жүйесін  құруға бетбұрыс жасады.1990 ж. желтоқсанында  қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер  және банктік қызмет туралы  ” алғашқы заң Қазақстандағы  банктік реформаны жүргізудің  бастапқы кезеңдерін қамтиды.  Бұл банктік реформа Ұлттық  банктің 1995 ж. арналған “Қазақстандағы  банктік жүйені реформалау” бағдарламасына  сәйкес жүзеге асырылды. Нарық  экономикасына өту жағдайында  және экономикалық дағдарысты  жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа  қол жеткізуде ҚР банк жүйесі  маңызды роль атқарды. Қазіргі  таңда ҚР-ғы жұмыс жасап отарған  банктік жүйенің қалыптасуын  үш кезеңге бөледі:

1.Бірінші  кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында)  – мемлекеттік салалық мамандандырылған  банктер қызметінің бір бөлігін  республикалардағы сол банктердің  тиісті бөлімшелеріне беру арқылы  қайта түрлендіру, алғашқы коммерциялық  банктер құру,

2.Екінші  кезең. 1992 ж. аяғы 1993 ж. – рубль  аймағында бола отырып, ҚР Ұлттық  банкінің орталық бір қатар  қызметтерін орындауға біртіндеп  кірісуі, коммерциялық банктердің  экстенсивті түрде қалыптасуы  және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.

3.Үшінші  кезеңі. 1993 ж. қараша айынан бастап  осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа  Ұлттық валютаның енгізілуіне  байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие  аясының қызмет етуіне толық  жауапкершілік алу, бюджетпен  банктермен қарым-қатынас орнатудың  классикалық қағидадаларын енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін  нығайту кезеңін білдіреді  [8; 22-23].

Елімізде  қабылданған банктік заңдылыққа сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі деңгейден  тұрады:

І деңгей  ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық банкі ретінде бірінші деңгейді білдіреді.

 ІІ  деңгей  Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) – екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс жүзіндегі екінші деңгейдегі банктер немесе коммерциялық банктер жүйесі деп атайды  [2; 4].

 Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие ресурстары болып саналады. Мемлекеттік банк Республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып саналады. Қазақстан заңдарына сай Мемлекеттік банк деп (Орталық Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкімет иелігінде, немесе акционерлік капиталдың басым бөлігі мемлекеттік құрылтайшылардың акциясы болғанда есептеледі.  Коммерциялық банктер өздерінің акционерлік жиналысында қабылданған Жарғысы бойынша қызмет істейді. Сонымен бірге республика территориясында шетел мекемелерімен бірігіп құрылған коммерциялық банктер қызмет істеуі мүмкін. Егер банктің жарғылық капиталын қалыптастырғанда өзіміздің мемлекттік емес құрылым немесе шетел мемлекеттік, ия болмаса мемлекеттік емес құрылымдары қатынасса, онда аралас банктің түрлері деп есептеледі. Аралас банктер мынадай варианттарды құрылуы мүмкін: мемлекеттік – жеке, мемлекеттік – кооперативтік, жеке – кооперативтік   [7; 181].

Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы банк жүйесі туралы мәліметтер мына кестеде  берілген:

Осы кестеде  көріп отырғанымыздай, банктеріміздің саны жылдан жылға азаюда. 90-шы жылдардың  басында олардың саны 200-ден асты, сөйтіп банк жүйесін реформалау нәтижесінде  олардың саны 35-ке дейін (06.2003 ж.) қысқарды. Жалпы банктер қатарына мемлекеттік  банктер (мемлекеттің 100% қатысуымен құрылған) саны – 2. Қазақстанның банктік секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде, олардың саны – 16, яғни жалпы  банктер санының жартысына жуғын  алады.