Экономика қағидалары шпор

1,Экономикалық  теорияның зерттеу  пәні бойынша көзқарастар  эволюциясы.

 Экономикалық  теорияның пәні-адамдар мен әр  түрлі әлеуметтік топтар арасындағы  игіліктерді өңдіру, бөлу , айырбастау  ж/е тұтыну процесстерімен байланысты  қалыптасатын экономикалық қатынастарды  зерттеу. Нобель сыйлығының лауреаты  П.Самуэльсон өзінің «Экономика»  атты еңбегінде эк/қ теорияның  зерттеу пәнін тұтыну және  өндіру жүзеге асыру, адамдар  арасындағы айырбас, ақшалай келісім-шарттардан  туындайтын қызмет түрлерімен  байланыстырады және эк/қ теорияның  пәні өзгермейді, оны нақты деп  айту қиын деген қорытынды  жасайды. Ол эк/қ теорияның  бірнеше анықтамаларын берді.  Олар:

1) адамдар  арасындағы ақшалай келісім-шарттар  мен айырбасқа б/ты қызмет түрін  зерттейтін ғылым;

2) әр  түрлі тауарды өндіру ж/е оларды  қоғам мүшелері арасында бөлу  үшін қажет шектеулі ресурстарды  тиімді пайдалану туралы ғылым;

3) адамның  күнделікті өмірде тұтыну мен  өндіріс саласындағы міндеттерін  жүзеге асыруды қарастыратын  ғылым;

4) байлық  туралы ғылым;

Эк зерттеу  әдістерінің жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу әдісінен айырмашылықтары  бар. Бірақ, барлық жағдайда да зерттеу  мен білім беруде диалектикалық  тәсіл қолданылады. Бұл әдістің  негізін Ежелгі Гректер қаласа, оны  ғылыми жүйелеген неміс философы Гегель б.т. Эк процестерді танып  білудің бірнеше зерттеу әдістері бар. Олар: ғылыми абстракция, талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, т.б. Экономисте,рдің  барлығының қөзқарастарында  ерте заманғы ойшылдардың қазіргі  заманғы ғылымдарға дейін бір  жалпы сипат байқалады: олардың  көптеген мақсаттары қоғам байлығының өсуіне әкелетін тиімді шаруашылық жүргізу  жолдарын зерттеу.

2. Экономикалық теория қызметтері. Экономикалық құбылыстарды танып білу әдістері.

Эк теория ресурстардың шектелген жағдайында қажеттіліктерді қамтамасыз етуді  көздеген, адамдар мен топтардың  материалдық игіліктер мен қызметтерді  өндіру, бөлу, айырбастау ж/е тұтынудағы іс-әрекеттерін зерттеп, талдайтын  қоғамдық ғылым. Эк теория бұл- ұдайы  өндірістің фазалық динамикасы ж/е  ұзын толқындар динамикасы арқылы жүріп  отыратын, эк өсудің заңдылықтары мен  факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым;

- қажеттіліктерді  қамтамасыз ету үшін тауарлар  өндірісінде, оны айырбастауға  шектелген ресурстарды пайдалану  туралы ғылым;

- өндіріс  пен айырбас әрекетінің түрлері  туралы, адамдардың күнделікті іскерлік  өмірі туралы ж/е өмір сүруге  қажет заттар туралы ғылым.Қызметтері: алдымен, ол танып білу, өйткені  ол қоғамдық эк-қ өмірдегі проценстер  мен көріністерді зерттеп, түсіндіре  білуі керек. Бірақ осы, н/е,  басқа болмыстарда тек атап  өту жетімсіз болады. Олардың  мәніне бойлап, даму заңдылықтарын  айқындап, соларды практикада қолдану  бағыттарын белгілеу қажет. Екінші  қызметі, практикалық д.а. –  бұл рационалды шаруашылық жүргізудің  принциптері мен әдістерін жасау,  эк-қ өмірді реформалаудың эк-қ  стратегиясын ғылыми тұрғыдан  дәлелдеу, т.б. Үшінші қызметі,  қоғамлдық дамудың ғылыми болжамын  ж/е перспективасын жасауды қамтиды.  Эк-қ теорияның осы аталған  қызметтері өркениетті қоғамның  күнделікті өмірінде жүзеге асырылып  отырады. Эк ортаның қалыптасуында,  эк динамиканың көлемі мен  бағыттарын анықтауда өндіріс  пен айырбастың салааралық құрылымын  жетілдіруде, адамдардың жалпы  өмір дәрежесін ұлттық деңгейге  жоғарылатуда, - оысның бәрәнде эк-қ теорияның маңызы өте зор. Экономикалық динамиканы ж/е статиканы зерттеу мен талдаудың екі амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу ж/е байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсу бағытынана зерттеу.Оларды зерттеуде өндіріс құрал-жабдықтары, жұмыс күші, жұмыс ж/е бос уақыт, жалпы қоғамдық өмір, ұлттық табыс ж/е басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қоладнылады.Методология – экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс. Зерттеудің нәтижесінде экономикалық үлгілер, схемалар, графиктер п.б. Эк. теорияны танып білудің әр түрлі әдістерін қолданады: позитивтік, нормативтік, факторларды жүйеге келтіру, ғылыми абстракция, эксперимент, т.б. Позитивтік әдіс эк ғылымының белгілі бір философиясын құруды, білімді тұжырымдауды, фактілерді суреттеп баяндау ж/е жүйеге келтіру негізінде эк ортаның даму заңдары мен категорияларын ашуды, тәжірибені қолдануды, нарықтық байқау-бақылауды талап етеді. Нормативтік әдіс адамдардың барынша жоғары үнемділік принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді. Басты принципі – шаруашылық іспен шұғылданатын барлық субъектілердің пайдасын көздейтін нәтижеге жету болады. Ғылыми абстракция – құбылыстардың қсиеттерінің басты, ең мәнді қасиетерін табу мақсатпен,ой-сана жүзінде онша мәнді емес жағдайлармен есептеспеу болып табылады. Талдау мен синтез әдісінің п.б абстракциялық ойлаумен байланысты. Эк құбылыстарды талдау эк құбылысты, оның жеке элементтеріне бөліп ж/е әр элементті тұтас құбылыстың қажетті құрамды бөлігі деп зерттеуді талап етеді. Ал синтез құбылысты алдымен әр бөліктен тұратын құрылым деп, бұдан кейін осы элементтердің біртұтас қосылымы деп зерттеп, жалпы қорытынды шығарады. Эк теорияда қолданылатын әдістердің ішінде экперимент пен эк реформа елеулі рөл атқарады. Олар жан-жақты дайындықты ж/е терең болжауды, дәлелдеуді, сынақ өткізуді қажет етеді. Тарихи ж/е логикалық тану принципінің бірлігі кең пайдаланылады. Әрбір эк жүйенің логикалық байланысы бар: 1) бір-бірімен өзара әсер ететін динамикалық қатынаста болады; 2) жүйенің әрбір элементі тарихи даму процесінде болады.

3. Экономикалық теорияның ғылым ретінде пайда болуы ж/е дамуы.

Эк ой-пікірлер негізін Ежелгі дүниеден бастау алады. Ежелгі Египет, Қытай, Үндістан, Грекия ойшылдары мен философтарының еңбектерінде эк жекелеген құбылыстары мен  процестері қарастырылған. Эк теория қолданбалы ғылым болып шаруашылық жүргізуде  құл иемдену құрылыста п.б. Эк теория ғылым болып 16-17ғғ ғана қалыптасты. Алғаш бұл теория саяси экономия деген атқа ие болды – қоғамдық шаруашылықтың заңдары туралы ғылым. 17ғ басында саяси экономия дербес ғылымға айналды. Алғаш рет өз алдына қалыптасқан эк ой-пікір –  меркантелизм д.а. Осы мектептің  белгілі өкілі Томас Ман ж/е  т.б. Эк ғылымның дамуындағы келесі кезең - физиократтар ілімі. Бұл бағыттың негізін қалаушы Франсуа Кене, олар қоғамдық байлықтың көзі өндірісте  екенін дәлелдейді. Ал өндірісте, олардың  тұжырымы бойынша, бір ғана сала болады: ауыл шаруашылығы. Өндірісті зерттеуге  бет бұру ғылыми саяси экономияның  жарыққа келуіне жол ашты. Бұның  өкілдері: У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо  ұлттық байлық материалдық өндірістің барлық саласында жасалынатынын  дәлелдеді. Олардың басты табысы – еңбек-құн теориясының негізі қаланды. Бұл теорины Маркстік саяси экономия ілгері дамытып, қосымша құн туралы ілімді талдады. 19ғ соңы – 20ғ басында бірнеше эк мектептер қалыптасты. Маржинализм мектебінің ортаға салған мәселесі шаруашылық қатынастарға тартылған жеке адамның іс-әрекетін субъективті-психологиялық тұрғыдан эк талдау. Өкілдері: К.Менгер, Э.Бем-Баверк, В.Визер. Келесі жаңа бағыт – неоклассикалық бағыт, негізін қалаушы – А.Маршал. Эк ғылымын математикалық әдіс-тәсілдер арқылы зерттеуге негізделген мектеп п.б., негізін салушылар – М.Вальрас, В.Парето, У.Джевонс. Өздерінің бүкіл шығармашылық өмірінде экономиканы реттеуге мемлекеттің араласуына қарсы пікірді ұстанған А.Хайек, Л.Мизес сияқты ғалымдар. 20ғ басында Батыс елдерінде кең тараған дағдарыстық құбылыстың жиі қайталануы рыноктық механизм арқылы эк-ны дағдарыс жағдайынан алып шығудың мүмкін еместігін дәлелдеді. Осы кезеңнен бастап эк-ны қалпына келтіру мақсатында көптеген бағыттар өз зерттеулерін ұсынды. Солардың бірі кейнстік бағыт. Оның негізін қалаған – Д.М.Кейнс. Ол эк-ны дағдарысты жағдайдан шығару үшін макроэкономикалық құралдарды, тиімді сұраныс қағидасын пайдаланып, жұмыссыздық деңгейін төмендету шараларын ұсынады.

4. Экономикалық құбылыстардағы  теория және шаруашылық  тәжірибелер бірігуі.  Экономикалық теория ресурстардың шектелген жағдайында  қажеттіліктерді қамтамасыз етуді көздеген, адамдар мен топтардың материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынудағы іс әрекеттерін зерттеп, талдайтын қоғамдық ғылым.Экономикалық теория ғылым болғанда,  экономикалық өсу оның мазмұны болып табылады. Ол экономиканың жалпы болмысын және ұлттық шаруашылықтың конъюктуралық болмысын құрайтын, экономикалық мүмкіндік денамикасын сипаттайды. Экономикалық өсуді еске ала отырып, экономистердің санаулы бағыттары мен көзқарастары талданады. Экономиканың тарихи, ұлттық дәстүрге пара паралығына өзіндік көзқарас қалыптасады

5. Экономикалық заңдар мен категориялар.Экономикалық заңдар — адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіру, бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларында қатынастарды анықтайды. Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді. Ерекше заңдар-шаруашылық жүргізудің нақты тарихи формаларының даму заңдары. Жалпы заңдар-барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар. Олар қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады, яғни адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл заңдар белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.Экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық қызметінен тыс және оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек адамдардың іс-әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек, экономикалық заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-қарекетінен тәуелсіз емес. Экономикалық зандар мәңгі емес, олар тарихи сипатта белгілі бір кезенде туындап, өзгеріп немесе жойылып кетеді. Олардың көпшілігі белгілі бір тарихи кезеңде әрекет етеді де, кейін жаңа экономикалық зандарға орын береді. Әрдайым ескеретін жайт - ескі экономикалық заңдар адамдардың еркімен жойылмайды, тек қана жаңа экономикалық құбылыстардың туындауымен өз әрекетін тоқтатады.Экономикалық категориялар тарихи сипатта болумен қатар, қоғамдық формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Экономикалық категориялар-қогамның экономикалық өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша, сұраныс, ұсыныс және т.б.даму процесінде болады.

7. Экономикалық жүйе: түсінігі мен типтері.

Экономикалық  жүйе өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады ж/е экономиканы ұйымдастырудың нысаны б.т. Басы міндеті – шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Эк жүйе өміршеңдігінің басты себебі – ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсіліне негізделген эк жүйе арқылы өз шешімін табады. Эк жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады. Эк жүйенің мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық ж/е басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан эк-ның тиімділігін арттыру үшін эк жүйе бір тұрпаттан екінші тұрпатқа өзгереді. Эк жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі, тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы. Басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну, материалдық ж/е рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктері, жинақтау мен тұтыну, т.б. Қоғамның эк дамуын тежеуші басты қайшылық – рыноктық ж/е мемлекеттік өндірістің сипаты ж/е өндіріс нәтижелерін иемдену. Эк жүйе мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі: 1) меншік нысаны мен эк әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне б-ты: дәстүрлі, орталықтан басқарылатын жоспарлы, рыноктық, аралас эк жүйелер. 2) өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде: дәстүрлі – қоғамдағы эк қатынастар, әдет-ғұрыптарға негізделеді., либералды – қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым ж/е жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ., аралас – бірінші ж/е екінші типтердің элементтерінен құралады. 3) сыртқы эк байланыстардың сипатына байланысты: жабық, ашық эк жүйелер. 

8. Экон\қ ресурс\р. Экон\қ теориядығы ресурстар\ң сиректігі ж\е шектеулігі.

Өнд\с  процесінде ресурс\р пайдал\ды. Ресурстар  –материалдық ж\е рухани игілік\р  мен қызметтерді жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін түрлі өнд\с  элементтерінің жиынтығы. Ресурстардың бес түрін ажыратуға болады:

1.Табиғи  ресурстар –бұл адам\ң тіршілік  етуінің табиғи жағдайларының  барлық жиынтығының бір бөлігі, өнд\с процесінде пайдал\н қоршаған  ортаның ең маңызды құрамдас  бөлік\рі (топырақ, су ресурс\ры, пайдалы  қазбалар);

2.Еңбек  рес\ры –еңбекке жарамды жастағы  халық, жұмыс күшіне ие адам\р;

3.Өнд\с  құралдары (машина\р, жабдық\р)  ж\е қоғам өндірістік процес  үшін бөлетін ақшалай қаражат  түріндегі капитал;

4.Ақпараттық  рес\р –автоматтандырылған өнд\тің  қызмет етуіне ж\е оны компьютерлік  техника көмегімен басқару үшін  қажетті мәліметтер;

5.Кәсіпкерлік  қабілет –басқа ресурстардың  барлығын игіліктер мен қызмет\р  жасау мақсатында үйлестіру мен  құрамдастыру бой\ша әрекет түрінде  көрінген адам\р капиталының айрықша  түрі.

Ресурс\дың  абсолютті ж\е салыстырмалы шектеулігі ажыратылып жүр. Абс\ті шектеулік ретінде  өнд\к рес\дың қоғам мүшелерінің  барлық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға жетіспеушілігін  айтады. Егер қажеттілік\р шеңберін тарылтса, онда қажеттіліктердің абсол\к  шектеулігі салыстырмалы болады, өйт\ні кажеттілік\дің шектеулі шеңбері  үшін рес\р салыс\лы түрде шексіз болмақ. Өнд\с процесінде рес\р адамдардың қажеттіліктеріне бейімделеді, игіліктер\ң жасалуы жүзеге асады. Рес\р өнд\с факторлары, өнім жасау фактор\ры ретінде көрінеді. Әрбір адамның өндірілуіне қажетті өзі\ң факторлар жиынтығы бар. Факторлар былай жіктеледі:

1. Өнд\с процесінде жүз\асатын еңбекке деген қабілеттіліг бар адам рес\ры;
2. Табиғи рес\р ж\е адамдардың бүкіл қызметінің нәтижесінде өзгеретін, олардан жасалатын материалдар еңбек заттары ретінде көрінеді;
3. Адам\р олар арқылы еңбек процесінде заттарға әсер ететін еңбек қызметінің жинақталған рес\ры (еңб\құралдары, жабдықтар) еңб\құралдары ретінде көрінеді.

9. Өнд\с ж\е оның факторлары.

Өнд\с  –пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер ә\т бағыт\р ұстанады. Біреулері,  бұл саты шешуші мағынаға ие, с\б, егер материалды ж\е сухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап ж\е тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, эк\ка тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пеен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айт. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыс\қ зерттеулерге сүйенеді. Көпшілік санасында қалып\н өндірісті екі\ші кезеккке қою эк\ға орасан зиян тигізетіні түсінікті. Көз алдымызда еңбек өнімділігің рөлі, мазмұны мен беделі жойқын жылдамдықпен төмендеді, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің құлд құлдырауын білд\ді.