Экономика қағидалары шпор

3. неміс  моделі:

• Мемлекеттің экономикаға әсері үлкен, әсіресе әлеуметтік мәселелерді шешуде оның орны ерекше
• 20ғ. 70 жылдары германия ең алғашқылардың бірі болып негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді таргеттеу қағидасын енгізді.

4. Швед моделі:

• Әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономика
• Мүлік теңсіздігі өте төмен
• Халықтың қорғансыз топтарына көмек жоғары.

5. Француз моделі:

• Халық  шаруашылығында мемлекеттік кәсіпкерліктің үлесі ауқымды
• Капиталдың қорлану процесіне мемлекеттің кеңінен араласуы

6. Оңтүстік кореялық модель

• Экономикалық дамуды жоспарлау
• Ұзақ уақыт бойы қаржы-несиелік сферада мемлекеттің монополиялық үстемдігі. Мұндай саясат қаржы-валюта ресурстарын бір орталыққа шоғырландырып оларды басым салаларға тиімді жұмсауға мүмкіндік берді
• Отандық өндірушілерді қолдау мақсатында экспорттық операцияларды ынталандыру, импортты шектеу

7. Қытай моделі. Шағын шаруашылықтың қаржылық, техникалық, технологиялық мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, шаруа қожалықтарын кооперациялардың әр түрлі нысандарына біріктіру жүзеге асырылды. Қытай елі экономиканы дамытудың моделін таңдауда нұсқалары Венгрия мен Чехословакияда қолданылған «аралас моделді» дайындап шығарды. Модель бойынша рыноктық механизм мемлекеттік реттеу арқылы қызмет етеді.

60. Қаржы-бұл қоғамда қалыптасқан экономикалық қатынастар жүйесіндегі ақша құрылысы қорының қалыатасуы, бөлінуі, қолдануы. Ақша  құралдарын сәйкес мекемелер арқылы пайдалануға байлынысты қатынастар жиынтығы қаржылық жүйені құрайды.

      Қаржылық  жүйе жүргізетін саясат қаржылық саясат деп аталады. Қаржы бірнеше қызмет атқарады:

1. Топтастыру- құралдарды үйлестіру және материалды негіз құру;

2. Реттеуші – шаруашылық субъектілерді ынталандыру;

3. Бөлу- ақша құрамының қалыптасуы және оларды бюджет, әлеуметтік  сақтандыру арқылы пайдалану;

4. Бақылау- салық жинаудың дұрыстығын және оларды дұрыс пайдалануды қамтасамыз ету.

      Қаржы жүйесін ұйымдастыруда 2 принцип бар:

1. Демократиялық орталық, тандыру әкімшілік- әміршілдік жүйеге тән. Ол төменгі сатыдағы қаржы мекемелеріне қаржы органдарының дерективті нұсқаларын орвндауға міндеттеген.
2. Қазыналық федерализм. Бұл рыногтық экономикасы дамыған елдерде бекітілген.

      Осы принцип мәні : жергілікті бюджет өзінің табысы мен шығысымен мемлекеттік  бюджетке кірмейді.

62. Мемлекеттік бюджет: құрылымы, қызметтері

Мемлекеттік қаржылар жүйесінде мемлекеттік  бюджет басты орын алады.

Ел бюджетінің қүрылымы, алдымен осы елдің мемлекеттік қүрылымынан тәуелді болады. Унитарлық мемлекеттерде бюджет жуйесі екі қабаттан түратын қүрылым түрін алады — мемлекеттік және жергілікті бюджет. Федераддық мемлекеттік қүрылымы бар елдерде (АҚШ, ФРГ) арабуын болады ~ штаттардың, жерлердің жоне осыларға сәйкес келетін әкімшіл қүрылымдардың бюджеті.Мемлекеттік бюджет - бүл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті олеуметтік-экономикалық қыз-меттер атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады.Бюджет, осымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашьшык конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы ша-раларды жүзеге асырудың куатты қүралы болып табылады.Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың копсалалы қызметтерін бейнелейтін күрделі қүжат деуге болады. Ол -мемлекеттік шығындардың және оларды өтейтін қаржы коздерінің жылдық жоспары. Бюджеттін жобасы жыл сайын заң шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде, немесе, муниципалдық жиналыста қабыдданады. Қаржылык жыл біткеннен соң атқару үкіметінің окілетті екілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша оздерінің табыстарын жинақтау туралы жоне жасалған шығындар туралы есеп береді. Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердін ара-сында бюджет табыстарының козін болу туралы, ел масштабында қаражаттарды кдйта болу арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді кдржыландыру туралы жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекетгік экімшілдік-территориялык үкім Бюджет шығындарының бірінші орнына ие болушы әлеуметтік баптар: олеуметтік жәрдемдер, білім, денсаулык сақтау және бас-қалар. Бұл мемлекеттік экономикалык саясатыныц басты макса-тын долелдейді — элеуметтік-экономикалык күрылысты түрақтан-дыру, нығайту және оны озгермелі жағдайлармен үйлестіруді. Осы шығывдар нарық шаруашылығына тон болатын олеуметтік топтар-дың жіктелу зардаптарын жеңілдетуді, ол-аукаты томен топтардың лайыкты білім алуын және медициналық қызметімен қамтамасыз етілуін коздейді. Олар түрғындарға белгілі бір тіршілік дорежесін камтамасыз етуге тиісті.еттердің барлык дорежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.Бюджеттік шығындар арқылы жүргізілетін мемлекеттік реттеудін әсерлілігі мынадай жағдайларға тәуелді болады: біріншіден, жүмса-латын соманың салыстырмалы колеміне (ЖІӨ-дегі олардың үлес салмағьша); екіншіден, осы шығъшдардың қүрылымьша; үшіншіден, қаражаттардың әр бірлігінің пайдалануының тиімділігіне. Экономичны мемлекеттік реттеу дөрежесінің, оның нақты мақсаттары-ның әр елдерде бірдей болмағандығынан, мемлекеттік меншіктің үлесін бағдарлаудың үлттық төжірибесі бірдей болмағандықтан, халық шаруашылығындағы бюджеттік шығындардың рөлі де бірдей болмайды.

63. Мемлекеттік салық жүйесі. Салықтар және олардың түрлері

Салық, алым, баж және басқа төлемдер деп  заң актілерімен белгіленген  тәртіп пен шарттарға сәйкес, толеушілердің  бюджетке, немесе, бюджеттік емес қорларға міндетті түрде жасайтын жарна-лары аталады. Үлттық табысты қайта болу факторы бола отырып, салыктар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде  пайда болатын қателіктерді жоюға  мүмкіндік туғызады, адамдар-дың  осы немесе басқа әрекеттерінің  дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).

Мемлекетке  түсетін салықтардың, алымдардың, баждардың  және баска толемдердің (бүдан кейін - салықтар) жиынтығы және олардың қүрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салык, жүйесін қүрайды.

Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты, салықтар тікелей жөне жанамаға болінеді.Тікелей  салықтарды салык субъектілері тікелей  толейді. Олар занды және физикалық түлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем кабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осыған жататындар:азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялар-дың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық; мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмай-тын мүлікке), әлеуметтік сакдандыруға, жалақы корына және жүмысіиы күшінс (олсуметтік салықтар жоне олеуметтік жарналар деп аталатындар) салынатын салықтар; пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар,

Жанама  салықтар — бүл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып  алынады (мысалы, акциздер). Бүлар жарым-жартылай, немесе, толық тауар, немесе, қызметтер  бағасына аударылады. Жанама салықтардың  негізгі түрлері:

• үстеме қүнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің бағасына косылатын салықтар);

• мүрагерлік салык;

• жылжымайтын мүліктермен жөне қүнды қағаздармен жаса-латын келісімдерге салынатын салық жоне баскалар.Дамыған елдердегі салық салу тожірибесіне жүгінсек, салық-тардың жетекші екі тұрі болады. Мұның негізін табыс салығы -азаматтар және занды түлғалар табыстарының барлык коздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогрессивтік салық салу жоне устеме қунга салынатын салық қүрайды.Табысқа салынатын салыктар физикалық түлғаларға салынатын табыс салығы деп және занды түлғаларға салынатын табыс салығы деп ажыратылады.Индивидуалдық табыс салыгы — бүл жеке табыстар салығы, салық толеуші физикалық түлғаның табыстарынаи (әдетте жыл-дық) алынатын ал ым болып табылады. Толемдер жыл бойы жаса-лынады, бірақ түпкі есеп жыл аяғында жасалады. Салыктың бүл түрі тікелей прогрессивтік салыққа жатады. Әр елдердің салық жүйелерінің ортак үқсастықтары болады, бірак солардың орқайсы-сында оздерінің ерекше салық ставкалары мен салык салуға жат-пайтын, салық несиелері мен толем даталары болады. Заңды тургаларга табыс салыгы ~ корпорациялардың (фир-малардыц) пайдасына салынатын салык. Коп елдерде бүл тікелей прогрессивтік салық болып табылады. Осы салык корпорация (фирма) занды түлға болса ғана алынады.Салықтың дамыған елдердің көбінде қолданылатын маңызы жағынан екінші түрі - қосылган қунга салынатын салық. Еңбек процесінде өздерінің қарамағына келіп түскен еңбек заттарына қүн косқан салық төлеушілеріне, олардың қосқан қүнына салық салынады. Бірақ салық толеушілердің әркайсысы осы соманы түпкі түтынушыға жылжып отыратын езінің тауарының бағасына косады.

64. Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржылындыруға, қажетті әлеуметтік – экономикалық қызметтер атқаруға бағытталғпн ел үкіметінің қармағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады. Бюджетте мемлекеттің шығыстары мен табыстарының құрылымы көрсетіледі. Бюджеттің табысы: кәсіпорын табысына салық, сатудан түскен табысқа салық, жергілікті салық, сыртқы экономикалық қызметтен табыс, рента төлемдері, салықсыз табыс, табыс салығы, ссуда қорының құралы. Бюджеттің шығысы: экономиканы, қоғамдық-мәдени бағдарламаны қаржыландыру, несие және басқа мемлекеттерге көмек.

65. Фискалдық саясат – мемлекеттің шығыстарымен және салықтарымен әрқилы операциялар жасау арқылы экономикалық белсенділікті реттеп отыру.  Фискалдық саясат дискрециондық және автоматтық фискалдық саясаттан тұрады. Дискрециондыққа мемлекеттің ЖҰӨ-нің нақты көлеміне, жұмыспен қамтуға , инфлицияға және экономикалық өсуге ықпал жасау мақсатымен салық салуы және мемлекеттік шығындарды саналы түрде реттеуі жатады. Автоматтық фискалдық саясат ішкі тұрақтандырушылар жүйесіне негізделеді. Ішкі тұрақтандырушыларға үкімет жағынан ешқандай шешім қабылдауды қажет етпейтін, өзі автоматты түрде экономикалық жағдайдың өзгерістеріне жауап ретінде ұнамды шаралар қолданылатын экономикалық механизмге жатады. Фискалдық саясатқа:

• Азаматтар мүлігіне салық салуды реттеу;
• Муниципалдық салық енгізу;

66. Ақша-несие саясаты.  Ақша айналымының басты компоненттері: ұлттық ықша өлшемі арқылы тауарлар мен қызмет көрсету бағалары белгіленеді; несие және қағаз ақшалар, монеталар жүйесі, олар қолма-қол айналымдағы заңды төлем құралдары болып саналады; Ақша эмиссиясы жүйесі, айналымға ақша шығарудың заңды түрде бекітілген тәртібі; Ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік органдар. Ақша айналымы жүйесінің негізгі екі түрі бар: 1. металл ақшалар айналымы жүйесі. Мұнда толыққанды алтын немесе күміс монеталар айналымда болады, олар ақшаның барлық қызметтерін атқарады. 2. Несие және қағаз ақша айналым жүйесі. Блардың ерекшелігі алтынға алтынға айырбастала алмайды, алтынның өзін айлымнан ығыстырады.  XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап  батыс елдерінде бірте-бірте несие ақша жүйесі қалыптаса бастады. Оның айрықша белгілеріне: несие ақшалардың үстемдік жағдайы, алтынның айырбастан кетуі; банкнотты алтынға айырбастауды жою және оның алтындық мазмұнын жоққа шығару; жеке кәсіпкерлерге, мемлекетке несие беру мақсатында ақшы эмиссиясын күшейту;  қолма — қол емес айналымды айтарлықтай кеңейту; ақша айналымын мемлекеттік реттеу.

67. Бара-бара  ақшыны майдалап айырбастаушылар алтын, күміс кесектеріне оның салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай күәландырылған алтын, күміс кесіндісі монета деп аталды. Міне осылый, тарихи даму барысында, металдық ақша айналымы жүйесі қалыптасты. Ақша айналымының алуан түрлі типтері бар. Оның  осы немесе басқа типі ақша айналымының даму дәрәжәсін ғана көрсетіп қоймай сонымен қатар, ол қоғамның кемелденген дәрежесін көрсетеді. Ақшаның бес қызметіне назар аударайық: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша. Осы замандағы экономикалық әдебиетте ақшаның атқаратын үш қызметі аталып отыр: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы. Ақшаның пайда болуымен байланысты, жалпы тауар айналысын Т-А-Т түрінде бейнелеуге болады. Бұл процесте ақша сарапшы және айналыс құралы қызметін атқарады.  Құн өлшеуші қызметін атқарғанда, ақша тауарладың құндарын оларды өзара салыстыра отырып өлшейді. Ақша жүйесі – жеке элементтері белгілі бірлікті болатын жүйе болып табылады.  Ақща жүйесінің негізгі элементтері мыналар;

• Ақша бірлігі мен баға масштабының атаулары;
• Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығару тәртібі және қамтамасыз ету сипаты;
• Нақтылы ақша тілемейтін төлем айналымын ұйымдастыру;
• Ұлттық валютаның  курсы, оны шетел валютасына айырбастау тәртібі;

Елдің ақша жүйесін реттеу жұмысын, осы  жүйенің әрқилы элементтерін үйлесімге  келтіріп отыратын, қаржы – несие  органдары жүргізеді.

68. Несие жүйесі мен  оның қызметтері. Несие жүйесі қоғамдық ұдайы өндірістің барлық механизмін қамтып, өндірістің шоғырлануы мен капиталдың орталықтануын күшейтіп, бос ақша қаржыларын елдің экономикасына қолдануға септігін тигізеді. Батыс елдеріндегі бүгінгі несие жүйесі мынадай маңызды процестердің әсерімен қалыптасты: банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы; несие финанс жүйелерінің мамандануы мен кредит жүйесінің функционалдық құрылымының күрделенуі; банк және өнеркәсіп монополиясының  қосылуы мен бірігуі; банктік істердің интернационалдануы; трансұлттық банктер мен финанс топтарының пайда болуына әкелді. Қазіргі кредиттік жүйеде үш негізгі буын бар: орталық банк, коммерциялық банк, маманданған несие финанс институттары. Кредиттік жүйеде жетекшілік орынды банк атқарады. Ол капитализмнің бастапқы сатысында XVIII-XIX  ғасырлардын коммерциялық банктерден бөлініп шықты. Орталық банктер көптеген қызметтер атқарады, солардың ішіндегі бастылары: - банкнот эмиссиясы ; мемлекеттік алтын валюта резервін сақтау; -басқа несие беретін мекемелердің резервтік қорларын сақтау; - экономиканы ақша -несие арқылы реттеу; есепшот жүргізу және ақша аудару операциялары. Коммерциялық банктер несие жүйесінің нервтік орталыңы болып есептеледі. Қазіргі коммерциялық банктер несие финанс мекемелерінің әмбебап сипаттағы түрі.