Бағалы қағаздар эмиссиясының тәртібі, эмиссия проспектісі

Р – бағаның орташа деңгейі;

Q – барлық тауарлар мен қызметтердің саны.

Ақшаның ұсынысы елдің Орталық банкі бақылап отырады, яғни тіркелген дәрежеде қолдап отыруға тырысады. Сондықтан ақша ұсынысының қисығы тік сызық түрінде болады.

Ақша жалпы сұраныс процент мөлшерлемесінің берілген шамасында, адамдар мен фирмалар мәмілеге келу үшін және бағалы қағаздар сатып алу үшін, өздерінің қарамағында болғанын ұнататын ақшаның жалпы көлемі.

Ақшаның шаруашылық жүргізу процесіндегі айналысы ақша нарығын құрайды. Ақша нарығында проценттің мөлшерлемесінің нормасы, бір жақтан, ақшаға сұраныспен оның ұсынысымен белгіленеді, екінші жақтан, бұл ақшаның сұранысымен оның ұсынысының өзара әсерін қамтамасыз ететін қаржылық институттарының тарабы. Ақша нарығындағы тепе-теңдік келесі графикте көрсетілген.

Ақша массасының құрамы әр мемлекеттің өз несие-ақша жүйесімен, яғни ақша нарығы  құралдарының дамуымен анықталады. Біздің республикамыздағы айналыстағы ақша  қаражатының  құрылымына келсек, онда ол мынадай агрегаттардан құралады:

1.      Мо –айналыстағы қолма-қол ақшалар.

2.      М1= Мо + есеп айырысу немесе басқа депозиттік есеп - шоттардағы  қалдықтар + чектік және аккредитивтік есеп-шоттар + талап еткенге дейінгі салымдар.

3.      М2= М1+мерзімді салымдар.

4.      М3 = М2 + мемлекеттік облигациялары.

Тауар айналымына қызмет ететін ақша айналымы экономикалық заңмен анықталады және нақты тауар  айналымын қамтамасыз етуге қажетті ақша санына  (Аа) сай болады:

Мұндағы:  С – тауар бағасының соммасы;

                   А- бір өлшемді ақша бірлігі айналымының  шапшаңдығы.

Нарық жағдайында  айналымдағы ақша саны әрбір кезеңде үш факторға тәуелді:

      айналатын   тауардың массасымен

      олардағы баға  қозғалысымен

      ақша айналымының жылдамдылығымен анықталады.

Бірақта ақша айналым құралы ретінде ғана емес төлем құралы ретінде қызмет атқарады. Сондықтан айналым үшін  қажетті ақша саны төмендегі формалумен анықталады:

Аа= С – Н + Т -Е

А

Мұндағы: Аа - айналымдағы ақша саны;

                 С - өткізуге жататын  тауар бағасының сомасы;

                  Н- несиеге өткізілетін тауар бағасының сомасы;

                  Т - мерзімі келген төлемдер;

                  Е - өзара есеп айырысу  сомасы;

                А – бір өлшемді ақша бірлігі айналымының  шапшаңдығы.

Ақша нарығындағы маңызды элементтерінің бірі несие. Несие дегеніміз қарыз қорының болмысының формасы, қарыз қорына меншіктің жүзеге асырылуының ерекше формасы. Несие төмендегі принциптер бойынша беріледі:

1.      Несиені қайтару прнциптері – белгіленген уақытта алынған құралдарды  пайдаланғаннан кейін  қайтару қажет болады.

2.      Мерзімдік  принцип – келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтару.

3.      Төлем приципі – несиені  пайланғаны  үшін ақы төлеу.

4.      Материалдық қамтамасыз ету – қарыз алушы өзінің   міндеттемесін бұзғанда кредитордың мүддесін қамтамасыз етуді қорғау қажеттілігі.

5.      Несиенің дифферециалды сипаттамасы - әртүрлі қарыз алушыларға ыңғайлы бапты несие бөлу.

Несие функциялары:

1.      Ынталандыру функциясы- экономикада ақша айналымын  жылдамдату арқылы  процестерді жылдамдату.

2.      Орын басу функциясы – қолма-қол ақшаның орнына несие ақшалар жүреді.

3.      Жинақ функциясы – ақша капиталын жұмылдыру, іске  тарту.

4.      Қайта бөлу функциясы –несиенің көмегімен әртүрлі салалардың арасында  қаржылық құралдар қайта  бөлініп отырады.

5.      Реттеу функциясы – нарықтық экономикада несие  экономиканы  реттеу құралы ретінде қолданылады.

Несиенің  түрлері

Коммерциялық несие тауарлар мен қызметтердің өтуін тездету мақсатымен, төлем мерзімі кешіктірілген тауардың сатылуында қолданылады. Оның объектісі тауарлық формадағы құралдар. Коммерциялық несие формасында жасалатын келісім құжатының қызметін вексель атқарады.

Банктік несиесін кәсіпкерлерге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Несие беруші болып банк табылады.

Мемлекеттік несиеде қарыз алушы мемлекет, ал несие беруші көбінесе халық болады. осы несие мемлекеттік қарыз, мақсатты процентсіз қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.

Несиелік жүйенің незізгі элементтері:

І Орталық (эмиссиялық банк)

ІІ. Банктік жүйе:

-         коммерциялық банктер

-         жинақ банктері,

-         инвестициялық банктер,

-         ипотекалық банктер,

-         басқа да мамандандырылған банктер.

ІІІ. Сақтандыру ұйымдары:

-         сақтандыру компаниялары,

-         зейнетақы қорлары.

ІҮ. Мамандандырылған  бакнтік емес несие қаржылық институттар:

-         инвестициялық компаниялар,

-         қаржылық компаниялар,

-         қайырымдылық қорлары және т.б.

Несие жүйесінде негізгі рөл атқаратын  банк. Банк – (итальян сөзі - орындық) –  уақытша басы бос ақшаларды жинақтап, оларды   пайыз  алу арқылы қарызға  (несие) беретін негізгі экономикалық институт. Банктер активтік және пассивтік операциялар жүргізеді. Пассивтік операциялар арқылы банк ақша ресурстарын тартып жинақтайды, ал активтік операицялар арқылы соларды орналастырады.

Банктердің функциялары:

1.      Есеп айырысу мен  несие беруде  делдалдық қызмет атқару.

2.      Ақшалай табыстар мен жинақтардың бір бөлігі капиталға айналдыру.

3.      Айналымға несие құрылымдарын шығару (вексель, чек, банкнот)

Функциялар және операция жүргізу сипаты бойынша банктер бөлінеді:

-         орталық эмиссиялық,

-         коммерциялық депозиттік, инвестициялық,

-         жинақ,

-         арнайы бағытағы банктер.

Ақша массасы көлемінің банктің жаңа ақшалармен ұлғаюы банктік

мультипликатор (т) арқылы есептеледі:

мұндағы:  Ү-міндетті резервтік норма (%),  немесе

                  М – депозиттердің  өсуі,

                  R – резервтердің өсуі

Банктік мультипликатор егер сырттан банктік жүйеге қандай бір ақша соммасы түскен болса, онда ақшаның ұсынысы банктік мультипликаторға көбейтілген бастапқы салымға тең соммаға дейін өседі. Қазақстан республикасы  Президентінің «Банктер және  банктер іс-әрекеттері  туралы» Жарлығы бойынша Қазақстанда банк жүйесі екі дәрежеден құралады:

-         І дәрежеде – Қазақстан республикасының  Ұлттық банкі.

-         ІІ дәрежеде – мемлекеттік, коммерциялық, бірлескен және шетелдік банктер.

Несие саясатының негізгі субъектісі Ұлттық банк. Ұлттық банктің міндеттерін екі бағытта арқарылады:

1.      Валюта жүйесінің бірқалыпты тұрақты дамуын қамтамасыз ету.

2.      Мемлекеттің мүддесін қамтамасыз ету үшін жеке коммерциялық банктердің несие қызметіне әсер ету.

Қазақстан республикасы Ұлттық банкінің қызметтері  мен міндеттері:

-         мемлекеттер және коммерциялық банктермен белгілі бір келісім әрекет  атқаратын заңды тұлға;

-         Қазақстан республикасының ақша  несие жүйесін басқару;

-         Қазақстан республикасы Ұлттық валютасының сыртқы және ішкі  тұрақтылығын сақтау;

-         Банктік  есеп-шот және валюталық  қарым-қатынастар жасау;

-         Ақша, несие және банк жүйесінің  тұрақтылығын  қамтамасыз ету;

-         Ақша мен мемлекеттік құнды  қағаздардың эмиссиясын жүргізу;

-         ҚР Үкімет кепілдігі бойынша ішкі және сыртқы  қарыздарды өтеу;

-         Коммерциялық банктермен несиелік жүйенің басқа мекемелерінің іс-әрекеттеріне бақылау жүргізу;

-         Ұлттық банктік Қазақстан мүддесін әлемдік нарықта көрсету.

Екінші дәрежедегі банктердің қызметтері:

-         Салымдар жинап, несие беру;

-         Есеп айырысу операциялары және есеп шот жүргізу;

-         Валюта және бағалы қағаздар мен операциялар жүргізу;

-         Несие беруде  делдалдық қызмет атқару;

-         Ломбардтық және сейфтік операциялар жүргізу және т.б.

Несие саясаты – ұлттық  банктің ақша айналымымен несие қатынастары саласында жүргізетін макроэкономикалық процестерді мемлекеттік деңгейде реттеу мен дамытуға бағытталған шаралар жиынтығы. Несие саясатының мақсаты – ұлттық шаруашылықтың тұрақты дамуы мен тепе-теңдікті болуын қамтамасыз ету. Халық шаруашылығының тұрақтылығын сақтау үшін Ұлттық банк коммерциялық банктерге үнемі бақылау жасап отыруы қажет. Ұлттық банк мемлекеттің несие саясатын жүзеге асыруда құралдар жиынтығын қолданады. Ол құралдар ақша-несие саясатына жанама және тікелей әсер ету әдістерінен құралады. Несие саясатының жанама әдістеріне жататындар: есептік ставка саясаты, ашық нарықтағы операциялар, минималды резерв саясаты, еркін келісімдер.

Тікелей әдістің  мәні Ұлттық банк коммерциялық банктердің банктік емес секторға несие салымдарына шектеу қояды. Белгілі уақыт аралығында коммерциялық банктердің несие операциялары арқылы өтетін ақша сомасына проценттік норма белгіленеді. Ол норма сақталмаған жағдайда айып салынады.

Арзан ақша саясатының мақсаты – несиені арзандату және беру тәртібін жеңілдету арқылы халық шаруашылығын дамыту, сондай-ақ елдің жиынтық шығындары мен жұмыс орындарын молайту. Қымбат ақша саясаты ақша ұсынысын қысқарту арқылы қоғамның жиынтық шығындары мен ақша инфляциясын төмендетуді көздейді. Осындай саясаттардыңқолданатын шараларын 15 кестеде көрсетілген.

Мемлекеттің ақша-несие саясатының мақсаттары:

-         өндіріс көлемін өсіру;

-         толық жұмысбастылық;

-         инфляцияны төмендету.

Мемлекеттің ақша-несие саясатының құралдары:

1.      Ашық нарықтағы операциялар.  Ұлттық банктың ашық нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің құнды қағаздарын сатуы және сатып алуы. Мұның мағынасы: Ұлттық банк ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік мүмкіншіліктерін шектеу мақсатында, нарықта құнды қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Ұлттық банк құнды қағаздарды өзіне қайта сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады.

2.      Резервтік норманы өзгерту  - ақша-несиені реттеуде қолданатын өте қатаң құрал. Ұлттық банк барлық банк мекемелердің міндетті резервті нормасын бір мезгілде өзгерту арқылы әрбір банктің резервінің көлеміне тікелей әсер ете алады. Міндетті резервтер – бұл әрбір коммерциялық банктер салымдардың бір бөлігін міндетті түрде сақтау қоры ретінде мемлекеттің Ұлттық банкте ұстауы қажет.

3.      Есептік ставкасын өзгерту - коммерциялық банктер Ұлттық банктен несие алғанда ақша көлемін реттеу мақсатымен бірінші дәрежедегі банк  несиенің мөлшерлемесін жиі өзгертіп отырады. (пайыз мөлшерлемесін көтерсе коммерциялық банктер алатын несиелерін азайтуға мәжбүр болады, керісінше, төмендетсе – несие көлемі өседі) Осы жоғарыда келтірілген 3 құралдарды қолдану – мемлекеттің «арзан ақша саясаты» және «қымбат ақша саясаты» деп аталады.  Қазақстанда осы келтірілген құралдармен қатар, ақша айналысын реттеу үшін басқа да тәсілдер қолданылады.

4.      Күрделі несиелік қаржының өсімін шектеу. Ұлттық банк коммерциялық банктердің несиелік қаражаттарының бөлінуін пайыздық норма арқылы шектеп отырады.

5.      Ерікті келісімдер бойынша Ұлттық банк коммерциялық банктермен өзара келісімге келеді.

15-кесте.

Несиелік белсенділікті басқару